جديديت پڄاڻان ۽ پاڪستان
عام طور سان جديديت جي خلاف رد عمل کي جديديت پڄاڻان چيو ويندو آهي. جديديت پڄاڻان جي دانشورن جو چوڻ آهي ته جديد دور ۾ ضدن جو نظام استحصال جي گنجائش پيدا ڪري وٺي ٿو . مثال سرمائيدار مزدور جو ضد، جاگيردار جو هاري ضد، عورت جو مرد ضد، امير جو غريب ، سچ جو ڪوڙ ضد وغيره . ان کان علاوه جديديت سڀني رنگن کي پوئي هڪ رنگ ۾ ڏسڻ جي عادي آهي. پر جديديت پڄاڻان نه صرف ضدن کي رد ڪري ٿي بلڪ سڀني رنگن کي انفرادي چمڪ ڌمڪ سان قبول ڪري ٿي. يعني طبقاتي نظام کي ائين ختم ڪري ٿي ته طبقا دائمي ناهن عين ممڪن آهي ته جتيون ڳنڍڻ وارو ڪارخاني جو مالڪ بنجي وڃي، ۽ ڪارخاني وارو فٽ پاٿ تي اچي وڃي . بلڪل ائين جيئن ڪو شيدي سياست ڪري صدر ٿي وڃي وري سيد پٽيوالو هجي . بلڪل ائين جو مولوي خاڪروب جي نوڪري وٺي. جديديت پڄاڻان ۾ ڪوبه ڪردار دائمي يا جٽادار ناهي، انهيءَ ڪري جديديت پڄاڻان طبقاتي تضادن کي رد ڪري ٿي .
اڄ جي دور ۾ ڪارل مارڪس وارو پرولتاري ناهي رهيو. بلڪ پرولتاري کي به سرمائيدار ٿيڻ جو موقعو ميسر آهي. اهو سوال ته اڳ ۾ ئي رد ٿي چڪو آهي ته غلط ۽صحيح ڇا آهي . معنيٰ جيڪڏهن بلوچستان جي وزير اعليٰ جو اهو جملو عين جديديت پڄاڻان مطابق آهي ته “ ڊگري ڊگري هوندي آهي اصلي ۽ جعلي ڇا آهي ؟ ” بلڪل ائين طبقن جي تبديلي انفرادي طور سرگرم عمل آهي . توهان ڏٺو ته ڪنگ مارٽر لوٿر جي اڀاريل تحريڪ ته نسلي طور امتياز ختم ڪيو وڃي . اڄ جي دور ۾ معنيٰ وڃائي ويٺي آهي ، ڇو ته هاڻ قوم ، نسل ،گروهه يا ڪنهن به اجتماعيت جو مسئلو ناهي . هاڻ فرد آهن ، ساڳي قوم يا نسل جو ڪو فرد بادشاهه آهي ته ڪو فرد فقير آهي . ڇو ته حقيقي ڪردار، حقيقي مسئلا ۽ حقيقت ته ڪابه معنيٰ نٿي رکي. تنهن ڪري ڪردار سڀ مارڪيٽي آهن. نسل پرستي ، ذات پرستي، اقليت پرستي هاڻ صرف نعرا آهن واپار لاءِ جن کي استعمال ڪري ناڻو ڪمايو ويندو آهي . مثال ٿر ۾ ڏتڙيل ۽ غريب ماڻهن رهن ٿا ، ٻار روز مرن ٿا پر اهي اشو صرف خبر آهن جيڪي ميڊيا ، اين جي اوز ۽ سياست جي واپار کي وڌائين ٿا . ٿر جي حالت اڃا به خراب ٿيندي ، ها البته ڪجهه ٿري انهيءَ اشو مان فاعدو وٺي ارب پتي ٿي سگهن ٿا.
اهڙي طرح اقليت جو تصور آهي . هندو يا عيسائي هن ملڪ جي اقليت ۾ شمار ٿين ٿا . عام طور چيو ويندو آهي ته اقليت پاڪستان ۾ آزار ۾ آهي مٿن ظلم ٿئي ٿو. پر حقيقت ته اها آهي ته انهن کان وڌيڪ ظلم اڪثريت تي ٿئي ٿو. ڪجهه اقليتن جا فرد ارب پتي آهن ، هو استحصالي طبقي ۾ آهن، اقليت جديديت پڄاڻان ۾ ڪا معنيٰ نٿي رکي امر جليل هڪ دفعو ڪنهن سوال جي جواب ۾ چيو هو ته جيڪڏهن منهنجو نڪ هڪ آهي اکيون ٻه ته پوءِ منهنجو نڪ اقليت ۾ آهي . اهڙي طرح وار سڀني کان وڏيڪ اڪثريت ۾ آهن پر دل اقليت ۾ آهي پوءِ به زندگي دل کان سواءِ ناهي. اهڙي طرح ڏٺو وڃي ته دولت يا طاقت جنهن وٽ آهي. اهو اقليت ۾ ناهي پر جي ڪو غريب آهي ته اڪيلو رڙيون پيو ڪندو.
ڌن وتي ڪو ڪانٽا لگا ، دوڙي غير هزار
اور نرڌن گرا پهاڙ سي ڪوئي نه آيا يار.
پر خود مظلوميت هڪ خوبصورت نعرو آهي، جنهن کي استعمال ڪري اقليت ۽ ميڊيا خوب فاعدو وٺي ٿي. هاڻي اقليت جو تصور ڪلي ناهي جزوي آهي. ڇو ته جديديت پڄاڻان ڪنهن جي به اجتماعيت ۽ ڪليت کي ٽوڙي چڪي آهي. هاڻ ڪو ڀيل بادشاهه ٿي سگهي ٿو. پر ان جو مطلب اهو نه هوندو ته سڀ ڀيل مزي ۾ هوندا . بلڪل اهڙي طرح ڪا عورت وزير اعظم ٿي ته ان جو مطلب اهو نه هوندو ته هاڻ عورت مڪمل طاقت ور ۽ آزاد آهي . پاڪستان ۾ مجموعي طور مظلوم ۽ ظالم جو ڪردار گڏ وچڙ ٿي ويو آهي. ڪو ظالم توهان کي رڙيون ڪندي نظر ايندو ته ڪو ظالم مظلوم بنجي ڳوڙها پيو ڳاڙيندو. مثال سنڌي قوم غلام آهي يا آقا . ظالم آهي يا مظلوم پر اهو نعرو سياست ڪار ۽ ميڊيا لاءِ هڪ واپار آهي ، ڪاروبار آهي جيڪڏهن ميڊيا جي سربراهه کي ٻه پئسا وڌيڪ مليا ته هو سنڌي قوم کي ظالم يا نالائق ڪري پيش ڪندو. خود سنڌين جي لاءِ سياست ڪرڻ وارو سنڌين کان ڀته خوري ڪندو يا سنڌي وڏيرو ڌاڙيل پالي سنڌين کان ڦرلٽ ڪرائيندو.
جديديت پڄاڻان جو اهم ٿنڀ ميڊيا آهي. سڄي سماج کي حڪمرانن ۽ عام ماڻهن جي راءِ ميڊيا ٺاهيندي آهي. دنيا ۾ ميڊيا واپاري مقصدن لاءِ استعمال ٿئي ٿي . واپاري مقصدن تحت خبرون ٺاهڻيون آهن ۽ واپاري مقصدن تحت خبرون گم ڪرڻيون آهن. برٽرينڊ رسل چيو هو ته “جي صحافي سڌري وڃن ته دنيا سڌري ويندي” سو صحافت به هڪ واپار آهي، خبرن جي ذريعي بليڪ ميلنگ ڪرڻ ۽ ناڻو ڪمائڻ اڄ ڪلهه جي صحافت آهي . مثال سڄي سنڌ ۾ روڊ ٽٽي چڪا آهن، . لکين ماڻهو اذيت پيا ڀوڳين . اسان جي ڳوٺن ۾ قبضه گيري جي ڪري روڊ بند ٿيو وڃن، اسٽاپن تي ڪلاڪن جا ڪلاڪ ماڻهو ڦاٿل رهي ٿو. پر صحافي ڪونه ڳالهائيندو. پر جي انهن کان قبضوڇڏايو وڃي ته صحافي ڪئميرا کڻِ اچي بيهي رهندو. ان کان پوءِ سنڌ ۾ طبي سهوليتون ختم ٿي چڪيون آهن . صرف ڪراچي ۽ حيدارآباد ۾ هڪ ٻه اسپتالون ملنديون باقي ڪٿي به ڪابه ايمرجنسي حل نه ٿيندي. ماڻهو روز مرن ٿا. پر بجٽ کاڄيو وڃي. تعليم ڏسو ته سنڌ ۾ ٻڙي تي بيٺي آهي. بجٽ وڏيرو کايو وڃي. پر صحافي چپ .! پر شل نه ڪا گهر کان ڀڄي ٽي وي جي خبر ٺهي ويئي ، ڪو بم ڦاٽي ته صحافت جي چاندي ٿيو وڃي. رڳو من گهڙت اشو کپن
اصل مسئلن کي ته لڪائڻو آهي. عوام جي حالت ڏسو. غنڊه گردي ، وڏيره گردي عروج تي آهي .پر صحافي سنسي خيز خبرون ٺاهڻ ۾ لڳو پيو آهي . توهان صبح جو ڪو سنڌي چئنل کوليو صرف لاشن جون تصويرون توهان کي ڏيکاريون وينديون . ميڊيا لاءِ اهو اشو اهم آهي ته عمران خان جي ڪنوار ميڪ اپ ڪيترو ڪيو. عمران خان زال کي طلاق ڏيئي ڇڏي يا شيخ رشيد شادي ڇو نٿو ڪري ؟
ميڊيا روز نوان اشو پيدا ڪري ٿي ۽ حقيقي مسئلا لڪائي ٿي . جديديت پڄاڻان حقيقت کان مٿانهين حقيقت جي دنيا متعارف ميڊيا ذريعي ڪرائيندي آهي. خود پاڪستان به Hyper Reality جي پيداوار آهي. جتي هميشه غير حقيقي اشوز تي مسئلا پيدا ڪري سياست هلي آهي . ۽ قوم کي ان غير حقيقي رستي تي سالن کان هلايو پيو وڃي. اسان جمهوريت لاءِ 50 سالن کان سڪندا رهياسين پر جمهوريت نٿي آئي ۽ هاڻ جمهوريت جان نٿي ڇڏي. ڇو ته جهموريت هن ملڪ ۾ خيالي تصور آهي. هڪ افسانوي ڪهاڻي آهي، جنهن جا 20 ڪروڙ ڪردار آهن. ڪي ڪردار ديو مالائي آهن. ڪي راڪاس آهن، ڪي ڪارونَ آهن ، ڪي فرعون آهن ته ڪجهه ڪردار ڀوت بنجي ويا آهن ڪجهه ڪردار مرد ته ڪجهه تاڙين وڄآئڻ وارا آهن. ڪي ڪردار مرن ٿا ڪي ڪردار مارين ٿا ۽ گهڻا ڪردار شيزوفرينڪ آهن. ڪي ائبنارمل آهن . مطلب ته حقيقي ڪردارن جي زندگي هتي ناهي.
توهان سوچيو ته هن ملڪ مان طالبان ختم نه پيا ٿين . ڇو ته 20 سالن جي اڻٿڪ جدوجهد سان طالبان پيدا ڪيا ويا هئا. ضيا شاهي جي دور ۾ فرقي پرستي ، توهم پرستي ، بنياد پرستي کي هٿ وٺي اڀاريو ويو هو . هاڻي پاڪستان ۾ واحد مدرسي تعليم آهي جيڪا مفت ۾ ڏني وڃي ٿي شاگردن کي ماني به کارائي وڃي ٿي رهڻ لاءِ جڳهه به ملي ٿي ، تعليم به ملي ٿي . پر اسڪولي تعليم مهانگي آهي، اهڙي طرح سعودي امداد سان جڳهه جڳهه تي مدرسه کلي رهيا آهن. جيڪي نئين نسل کي فرقن بندي ۾ ورهائيندا ۽ جنون اڃا به وڌندو. پهرين طالبان پيدا ڪرڻ لاءِ کربين رپيا امداد ايندي هئي هاڻي وري طالبان کي منهن ڏيڻ لاءِ امداد ايندي آهي. طالبان ختم نه ٿيندا ڇو ته هن افساني جا نفعي بخش ڪردار طالبان آهن.
جديديت ۾ مرڪزيت هئي ، سچ ۽ ڪوڙ جي جنگ هئي ، انهيءَ دور جون روايتون ۽ فيشن گهڻا مٿئين طبقي مان هيٺين طبقي ۽ ترقي يا آفته ملڪن مان ترقي پذير ملڪن ۾ ايندا هئا. پر جديديت ان جي ابتڙ آهي . هاڻ مرڪزي ميڊيا ۽ گلوبل وليج ۾ جيئو پر علاقائي روايتن کي مارڪيٽ لاءِ استعمال ڪريو. انهيءِ ڪري جديديت پڄاڻان اتي وڌيڪ پروان چڙهي سگهي ٿي جتي ڇڙواڳي آهي ، انارڪي آهي ، جتي ڪابه روايت يا قدر ماڻهو کي مارڪيٽ کان بچائي نه سگهي. ڪوبه قانون نه هجي “جيڪو ڏاڍو سو گابو هجي” معنيٰ مرد چاهي ته کدڙو بنجي پني ، عورت چاهي ته طواف بنجي دنيا جي حسين ناماچاري عورت بنجي وڃي، ڪير چاهي ته پنهنجي اولاد کي ڪهي ڇڏي يا قتل عام ڪري . چاهي ته گهٽي تي قبضو ڪري ، چاهي ته ٺڳي کلي عام ڪري . جيڪو وڻيس سو ڪري ڇو ته هر ماڻهو کي پنهنجي مرڪز کان ڌار ڪري انفرادي ڇڙواڳي ڏني ويئي آهي. هاڻ اهڙي انارڪي صرف پاڪستان ۾ آهي انهيءَ ڪري جديديت پڄاڻان لاءِ هيءَ زمين زرخيز آهي. اهڙي ڇڙواڳي دنيا جي ٻين ملڪن ۾ به آهي، اهي پنهنجي رياست کي بچائڻ لاءِ تي قانون جون بندشون وجهن ٿا .يعنيٰ اتي ڇڙواڳي هڪ بهترين قانوني دائري ۾ موجود آهي. مثال مرد کي اهو حق آهي ته ٻي مرد سان شادي ڪري، پر ٻي مرد قتل ڪري نٿو سگهي. اسان وٽ ملان جنت جا خواب ڏيکاري نوجوان کي بم ٻڌي خود ڪش حملي لاٰ تيار ڪري ٿو هوڏانهن وري ملٽي نيشنل ڪمپنيون دولت ۽ مادي عياشين جي دنيا ڏيکاري ماڻهو کي پاڻ وڪڻڻ لاءِ تيار ڪن ٿا . طالبان هتي به آهي ته هُتي به آهي. هتي جو طالبان به سهانا خواب يا دولت جي هوس ۾ پنهنجي جسم کي اڏائي ٿو ڇڏي . هوڏانهن وري عورت اسٽيٽس ، فهم ۽ دولت لاِ ءِ پنهنجي جسم جا ڏگرا ڪڍيو ڇڏيو. يا وري ڪو مرد دولت خاطر ڀڙوي جو ڪردار ادا ٿو ڪري. فرق صرف انفرا اسٽڪچر جو آهي سپر اسٽڪچر ساڳيو آهي. بلڪ هتي ته جديديت پڄاڻان مرڪز مائل آهي. اها مرڪزيت انفرا اسٽڪچر ۽ قانون جي گرفت جي آهي. پر اسان ان کان آجا آهيون. اسان وٽ جديديت پڄاڻان سماجي ۽ سياسي وڌيڪ آهي. هوڏانهن وري فڪري ۽ ادبي وڌيڪ آهي. اسان سپر طاقتن جو جائز“ناجائز” اولاد آهيون بلڪ اسان جديديت پڄاڻان جي “بازار حسن ” آهيون. هيستائين اسان کي سوويت يونين جي قائم هئڻ پي هلايو ڇو ته ان وقت مجبوري هئي ته مارشلا لڳي ۽ قانون به سخت هجي ته ترقي پسند ماڻهو ڪنڌ نه کڻي سگهي پر هاڻي مارشلا جي لاءِ وس ڪنداسين پر نه لڳندي. مُردن جي هيءَ جنگ ڪٿي دنگ ڪندي ڪير نٿو ٻڌائي سگهي. ؟ اسان هن نظام جي خلاف ڳالهايون ٿا ته چون ٿا توهان مايوس آهيو ۽ paranoia جا شڪار آهيو. اسان کي به خبر آهي ته هي عارضي Transaction وارو دور آهي . دنيا جڏهن به سرمائيداري جي گلوبل وليج ۾ تبديل ٿي آهي ته وڏي تباهي کان پوءِ تبديلي آئي آهي. مثال 1914ع ۾ دنيا جا ڪجهه ملڪ سڄي دنيا تي قبضو ڪري دنيا کي گلوبل مارڪيٽ ٺاهي ڇڏيو هو ان وقت عالمي جنگ لڳي ۽ وڏي تباهي کان پوءِ سوويت يونين جو انقلاب آيو. وري 1940ع ۾ دنيا چند سامراجي ملڪن جي قبضي هيٺ اچي ويئي هڪ طرف امريڪا، برطانيه ، سوويت يونين، ته ٻي طرف جرمني، جاپان، اٽلي، سڄي دنيا گلوبل مارڪيٽ هئي برطانيه لاءِ چوندا آهن ته ان سلطنت جو سج ئي ڪونه لهندو هو. توهان ڏٺو تاريخ ۾ ٻي عالمي جنگ لڳي جنهن ۾ تقريبن 4 ڪروڙ ماڻهو ماريا ويا. ان کان پوءِ دنيا ۾ 30 ملڪ سوشلسٽ بنجي ويا. تيزي سان انقلاب اچڻ لڳا. سو وري به تاريخ ان موڙ تي اچي بيٺي آهي. هڪ وڏي تباهي ايندي دنيا جي اڌ آبادي ختم ٿيندي ان کان پوءِ وري نئون سماج جنم وٺندو.
آغا شورش ڪاشميري خوب چيو هو ته
ميري وطن ڪي سياست ڪا حال، مت پوڇو
گري هوئي هي طوائف، تماش بينون ۾