فيمينزم
انسان جو بنيادي مسئلو سندس ذات جي سڃاڻپ جو آهي. سوال اهو آهي ته انسان ڇا آهي ؟ جوب آهي ته انسان اها فطرت آهي جنهن کي پنهنجي آگاهي جو شعور آهي . فطرت ٻن قسمن جي آهي هڪ لقاءَ واري (phenomenological) ۽ ٻيو حرڪي (Vibrant) . انسان لقاءَ مان اڀري پاڻ کان آگاهه ٿئي ٿو۽. هن وسيع ڪائنات ۾ پنهنجي هئڻ جو وجدان حاصل ڪري ٿو. پر اهو جوهر کان بغير صرف وجود جو وجدان.
انسان جا ٻه اهم مسئلا آهن.
1 وجود جو عظيم خال جنهن ۾ جوهر ڀرڻو آهي.
2. آزادي جو بي پناهه وجدان جنهن جو بوجهه ناقابل برداشت آهي.
دنيا ۾ هر تحريڪ جو بنياد انهن ٻن مسئلن تي رکيل آهي. جيستائين انسان ۾ شعور ناهي تيستائين وجود جو خال ظاهر نٿو ٿئي ۽ جيستائين انسان آزاد ناهي تيستائين بي پناهه آزادي جو وجدان ناهي نه ئي آزادي جو بوجهه کيس مٿي ۾ سور وجهندو،
انهيءَ ڪري غلام ۽ جاهل پنهنجي عمل ۽ ذات جي آگاهي جي پريشاني کان آزاد آهي.
اهي ٻئي عمل هڪ ٻئي جي مخالف رخ ۾ آهن ، جڏهن ذات جي آگاهي اچي ٿي ته غلامي قبول ناهي ۽ جتي غلامي قبول ڪئي وڃي ٿي اتي ذات جي آگاهي ناهي. فيمينزم جي تاريخ انهن ئي تضادن جي ڪهاڻي آهي. فيمينزم جي شروعات عورت جي پنهنجي ذات جي شروعات سڃاڻپ کان شروع ٿئي ٿي .
[b]فيمينزم ڇا آهي؟
[/b]جوب سڌو آهي ته عورت ذات جي وجود جي الڳ سڃاڻپ جي ڪوشش آهي. ڇو تاريخ ۾ عورت پنهنجي خودي ۽ ذات جي عرفان کان محروم رهي آهي . تاريخ ۾ عورت جي تشريح سندس الڳ حثيت سان نه پر مرد جي رشتي سان ڪئي ويئي آهي. تاريخ هجي يا تهذيب ، اخلاق هجي يا فلسفو، مذهب هجي سياست، سماج هجي يا گهر ور عورت جو جيڪو به حصو ۽ ڪردار اسان جي سامهون اچي ٿو ان کي ايني فيرگوسن پنهنجي ڪتاب “Images of women of literature” ۾ هن ريت بيان ڪيو آهي.
“Man has been defined by his relation ship to the out side world .to nature, to society, indeed to God … where as woman has been defined in relation ship to man”. (1)
عورت جي تشريح جڏهن به ڪئي ويئي آهي ته ان کي ڪنهن نه ڪنهن رشتي سان سڏيو ويو آهي. عورت ماءُ آهي يا زال ، ڌيءُ آهي يا ننهن عورت ڀيڻ آهي يا ڀاڄائي آهي . سوٽ آهي يا ماسات آهي. محبوبه آهي يا معشوقه آهي. انهن لقبن ۾ عورت معزز آهي پر کيس حقير رشتن سان به نوازيو ويو جنهن ۾ عورت ٻانهي آهي ، رکيل ، ويشيا، ڏائڻ آهي، ان کان علاوه به عورت کي لقب مليا انهن ۾ عورت ديوي آهي . پر اها ديوي ڪالي آهي يا ايفروڊائيٽ يا ماتا ديوي. جنهن سان پڻ مرد ۽ عورت جو مخصوص رشتو ئي لڪيل آهي. سوال اهو آهي ته عورت جي غلامي يا ڪمزوري جو بنيادي سبب ڇا آهي ؟ ڇا عورت جي اها حالت حياتياتي جبر جي ڪري آهي يا سندس ان حالت جي ذميداري ثقافتي عمل تي آهي؟
سگمنڊ فرائيڊ چيو هو ته “ The anatomy is destiny” (2) جنهن جو مطلب ته بدني ساخت ماڻهوءَ جي قسمت طئي ڪري ٿي هن نڪتي نظر موجب عورت جو ماءَ بنجڻ وارو عمل جيڪو عورت کي ديوي جي رتبي تي پهچائي ٿو اهو ئي کيس تاريخ جي ابتي چڪر ويو ۾ به ڦاسائي ٿو . “Primitive” سماج ۾ جڏهن عورت خاص ڏينهن ۾ ڊوڙي نه سگهندي هئي، اتي ان کي کاڌ خوراڪ ۽ حفاظت ڪير ڪري ، اهو ڪم مرد ڪرڻ لڳو .پر آخر مرد اهو ڪم ڇو ڪرڻ لڳو انهيءَ ڪري ته ٻنهي جي وچم جنسي رشتو هڪٻئي لاءِ ڇڪ جو سبب هو. آهستي آهستي عورت هڪ جڳهه تي رهڻ لڳي. ۽ مرد ٻاهر شڪار لاءَ ڊوڙ دڪ ڪندو هو. ڪٽنب جي شروعات اتان ٿئي ٿي. ان جو مطلب ته عورت جي Anatomy هي عورت ۽ مرد جي سماجي ڍانچي ۾ ڦيرو آندو ۽ گهر ۽ ڪٽنب جو رواج وڌو.
ان کان پوءِ عورت ٻني ٻاري جي دريافت ڪئي زراعت جو بنياد وڌو. شڪار ڪڏهن ملي يا نه پر زراعت وڌيڪ فاعدي مند ۽ هر وقت موجود هئي. تنهن ڪري مرد آهستي آهستي شڪار ڇڏي زراعت ڏانهن ڌيان ڏنو. هن وقت تائين عورت جي بدني ساخت مطابق نظام استوار ٿيو عورت ڪٽنب ۽ قبيلي جي سردار هئي ان وقت مدري نظام هو. ان کان پوءِ طبقاتي نظام شروع ٿئي ٿو. جنهن جو بنياد ڏاڍو سو گابو واري قول تي هو.عورت ڪمزور هئڻ سبب کيس بي دخل ڪري گهر ڀيڙو ڪيو ويو . اهڙي طرح طبقاتي نظام عورت جي پدري نظام کي جنم ڏنو ان کان پوءِ عورت جو ڪردار ثقافت طئي ڪري ٿي .
هر نظام ۾ عورت جو ڪردار طئي ٿيل آهي جاگيرداريءَ ۾ عورت جائز وارث پيدا ڪرڻ جي مشين هئي . سندس تشريح رشتن ۾ محدود هئي. جاگيرداريءَ ۾ سماج جو بنيادي قدر خاندان ، شادي ، اولاد ، رشتا ۽ ڳوٺ ريتون رسمون هيون. هي نظام صدين تائين هليو. جنهن ۾ عورت پنهنجي ذات جي سڃاڻپ ۽ شعور وڃائي ويٺي . کيس غلامي ۾ ئي عافيت ۽ اهميت هئي . بغاوت ڪرڻ جي صورت ۾ وٽس ڪو به ٻيو رشتو نه هو سواءِ وحشيا ٿيڻ جي .
ان کان پوءِ يورپ ۾ سجاڳيءَ جو دور شروع ٿيو. دراصل اهو دور جاگيرداريءَ مان سرمائيداريءَ ۾ تبديلي جو دور هو . سرمائيداري نظام جي ضرورت اها هئي ته هو عورت کي گهر کان ٻاهر آڻي ڇو ته جاگيرداريءَ جو بنياد گهر هو پر سرمائيداريءَ جو جو بنياد مارڪيٽ آهي . جاگيرداريءَ جو بنياد ٿيوڪريسي هو پر سرمائيداريءَ جو سڪيولر ازم آهي. جاگيرداريءَ ۾ مان مريادي هئي ، اخلاق هو فطرت هئي پر سرمائيداريءَ ۾ بناوت ، نتيجي پرستي (Pragmatism ) ۽ مارڪيٽ جو ڪلچر جيڪو فطرت کان ڪٽيل آهي. .سرمائيداريءَ سڄي دنيا کي منڊي ۾ تبديل ڪري ڇڏيو ۽ هر ماڻهو کي وکر بنائي ڇڏيو. هر ماڻهو ۾ جيڪي به صلاحيتو آهن اهي مارڪيٽ ۾ وڪڻي سگهي ٿو. ڇو ته سرمائيداريءَ نظام کي صارفين جي ضرورت آهي ان ڪري دنيا جي اڌ آبادي عورت کي سرمائيدار گهر کان ٻاهر اچڻ جي ترغيب ڏني . هي اهو ئي دور آهي جڏهن عورت وري تاريخ جي وهڪري ۾ شامل ٿئي ٿي. عورت پنهنجي سڃاڻپ جي ڳولا ۾ نڪري ٿي .
ميري والٽسن ڪرافٽ (Mary Wollstonecraft) ڪتاب لکيو
(A vindication of the rights of woman) جنهن ۾ هن عورتن جي تعليم جو مطالبو ڪيو. جنهن کان پوءَ جان اسٽورٽ مل ڪتاب ( The subjugation of woman) لکيو . جان اسٽورٽ مل جو خيال هو ته عورت کي علم ڏئي عورت کي بهتر شهري بنائي سگهجي ٿو. فيمينزم جي انهيءَ تحريڪ کي لبرل فيمينزم جو نالو ڏنو ويو. جنهن تي فيمينسٽ تنقيد نگارن تنقيد ڪندي چيو ته ” در اصل پدري نظام جي مفادن کي اڳيان رکي عورت کي باشعور بنائڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي پر حقيقت ۾ عورت جي ذات اجاگر نه ڪئي ويئي.“ لبرل فيمينزم عورت کي سٺو گهر هلائڻ ۽ ٻارن جي سٺي پرورش ڪرڻ تائين محدود هئي جنهن جو اثر سنڌي ادب ۾ پڻ اسان کي ملي ٿو بادام ناتوان جو ”خوش خصلت خاتون“ ۽ مرازا قليچ بيگ جو ” زينت“ ناول لبرل فيمينزم جون ئي ڪوششون آهن. اها فيمينزم جي پهرين لهر هئي . 1920 ع ۾ عورت کي ووٽ ڏيڻ جو حق ملي ويو ۽ ساڳي وقت سوويت يونين جي انقلاب دنيا ۾ عورتن جي سجاڳيءَ جي هڪ نئين لهر پيدا ڪري ڇڏي جنهن ۾ عورت پدري نظام جي غير مساوي رشتي کي چيلينج ڪرڻ شروع ڪري ڏنو . 1949ع ۾ سيمون ڊي بوارا Simone de Beauvoir ) ( ڪتاب (The second sex) لکيو جنهن فيمينزم کي نئون موڙ ڏنو سيمون ڊي بوارا پدري سماج جي ثقافتي عمل کي چيلينج ڪندي چيو ته
“One is not born, but becomes a woman. No biological, psychological, or economical fate determines the figure that the human female present in the society: it is civilization as a whole that produces this creation, intermediate between male and eunuch which is described as a feminine” (3).
سيمون ڊي بوارا جي اها ڪوشش هئي ته عورت جي اصلي حقيقت ۽ سڃاڻپ کي ڳولجي .
عورت جي اها ڪهڙي حقيقي سڃاڻپ هئي جيڪا پدري سماج ۾ گم ٿي ويئي ،انهيءَ جو جواب ڳولڻ ڏاڍو ڏکيو آهي ، ڇو ته عورت پدري سماج جي ثقافتي عمل ۾ جيڪو روپ عورت اختيار ڪيو انهيءَ کي بدلائڻ لاءِ هڪ نئين ثقافتي عمل جي ضرورت آهي . ڇو ته انسان جو جوهر طئي شده ناهي عورت اها ئي ڪجهه بنجي ويئي جيڪو هن کي سماج ٺاهيو . هاڻي اهو ڪهڙو آئيڊيل تصور عورت جو آهي جنهن مطابق هوءَ پاڻ کي ٺاهي . انهيءَ ڪري سيمون ڊي بوارا ثقافتي عمل کان بغاوت ڪندي پنهنجي مرضي جو استعمال ڪري سارتر سان گڏ بغير شادي جي سڄي عمر گذاري انهيءَ جو جواز وجودي فلسفي ۾ ته ملي ٿو پر فيمينزم ۾ نٿو ملي .
سيمون ڊي بوارا پنهنجي انهيءَ عمل سان پنهنجي ذات جي ڪا نئين سڃاڻپ نه ڳولي سگهي بلڪ اهو عمل خود فرانس جي آزاد ثقافتي عمل جو حصو هو. . يورپ جي واپاري دنيا هڪ نئين ثقافتي عمل جي تشڪيل ڪئي. جنهن ۾ عورت کي پنهنجي ذات جو شعور ته ڏنو پر جوهر نه ڏنو، واپاري دنيا عورت کي آزادي ته ڏني پر آزادي استعمال ڪرڻ جي ڪا واٽ نه ڏني. تنهن ڪري جيئن جيئن شعور وڌڻ لڳو عورت ۾ پنهنجي ذات جي اشتها Excitement وڌڻ لڳي . نتيجو اهو نڪتو ته فيمينزم جي ٽيئين لهر ۾ ڪجهه فيمينزم جون اهڙيون تحريڪون شروع ٿي ويون جن عورت جي ذات کي مسخ ڪرڻ شروع ڪيو. جهڙوڪ
Punk feminism, lipstick feminism, lesbian feminism وغيره، جنهن ۾ عورت right of nymphomania, (4) جهڙا مطالبا ڪرڻ شروع ڪيا. موجوده دور ۾ فيمينزم جي چوٿين لهر به شروع ٿي وئي آهي . جنهن ۾ عورت حڪمران ۽ مرد کان سواءِ دنيا هلائڻ جي ڳالهه ڪئي وڃي ٿي بلڪ مدري سماج واپس آڻڻ جي ڳالهه ڪئي وڃي پئي.
[b]فيمينزم جي نفسيات.
[/b]ڊاڪٽر ڪارل جنگ (Carl Jung ) جي خيال ۾ هر عورت اندر Animus هوندو آهي جيڪو عورت ۾ مرد جي نمائندگي ڪندو آهي ۽ اهڙي طرح مرد اندر Anima هوندو آهي ، جيڪو مرد اندر عورت جي نمائدگي ڪندو آهي. جيڪڏهن عورت ۾ اينمس وڌيڪ هوندو ته عورت ۾ مرداني خصلتون ٿي سگهن ٿيون. جيڪڏهن ڪنهن مرد ۾ اينيما وڌيڪ هوندو ته اهو مرد عورتن واريون خصلتون رکندو. يعنيٰ مرد ۽ عورت بنيادي طرح هڪ ئي وجود آهن پر ٻنهي جا سماجي دائرا الڳ الڳ آهن. ڊاڪٽر شرلي Shirley ۽ Endrin Ardenes ان دائري کي هن ريت واضح ڪيو آهي . (5)
غور سان ڏسنداسين ته عورت جي دائري مٿان مرد جي دائري جو پاڇو حاوي آهي . دراصل اهو وچ جو حصو ئي سماجي نوعيت جو حصو آهي. باقي عورت ۽ مرد جو Original Secret Wild zone الڳ آهي . عورت ۽ مرد جي وچم ڪشش ۽ هڪ ٻئي کي ڄاڻڻ ۽ حاصل ڪرڻ جي جنگ ۽ پيار جو بنياد اهو wild zone آهي . ڇوته اصل ۾ عورت ۽ مرد پنهنجي wild zone ۾ رهن ٿا ، مرد جو wild zone ظاهر ظهور آهي. ۽ سماجي آهي جنهن ڪري مرد پنهنجي آزادي جي وجدان ۽ جوهر ڳولڻ ۾ تخليق ۾ جڏهن پناهه وٺي ٿو ته سندس تخليق ۾ ڪائنات، فطرت، سماج ، جماليات ۽ عورت موجود آهي. پر عورت وٽ wild zone کان علاه ٻيو ڪجهه به ناهي ان ڪري سندس تخليقن ۾ داخليت، احساس، جذبا ۽ ڪيفيتون زياده هونديون آهن. خاص طور سان ماءُ جي روپ ۾ هوءَ پنهنجي داخليت ۽ wild zone ۾ تسڪين ماڻيندي آهي . پر جڏهن بغاوت ڪري ٿي ته تخليق ۾ پنهنجو wild zone عيان ڪري ٿي . جيئن اسان وٽ نورالهديٰ شاهه ”جلاوطن“ لکي ۽ خيرالنسان جعفري ”حويلي کان هاسٽل تائين
“ لکي پنهنجو wild zone عيان ڪيو. فيمنزم جي نفسياتي جائزي ۾ هڪ ٻي ڳالهه اهم آهي اها آهي حساس ڪمتري ۽ ٻيو جنسي ڪجروي. تمام گهڻا مونجهارا اهڙا هوندا آهن جن کي ماڻهو لڪائڻ لاءِ ڪنهن تنظيم يا ڪنهن مذهب يا وري منفي ڪنهن ڪردار جو سهارو وٺندا آهن . فيمينزم به ڪجهه اهڙين عورتن جي پناهه گاهه آهي . مثال ڪا عورت خوبصورت ناهي منجهس ڪو مرد دلچسپي نٿو وٺي هوءَ مرد کان بدلي جي باهه ۾ فيمينزم جو سهارو وٺي مرد جي خلاف ڳالهائي سگهي ٿي. يا وري ڪنهن مرد ان کي دوکو ڏنو آهي ، انهيءَ دوکي جي بدلي ۾ هوءَ سڀني مردن کان نفرت ڪري فيمينزم ۾ پناهه وٺي سگهي ٿي.
فيمينزم ۽ مذهب
مذهب ۾ عورت تاريخ جي ڪناري تي ملي ٿي ، گهڻو ڪري مصيبتن جو ڪارڻ سمجهيو ويو آهي. عورت کي هڪ مايا جو ڄار سمجهي ان کان پري رهڻ جي تلقين ڪئي ويئي. يوناني ڏند ڪٿا موجب پينڊورا انساني مصيبتن جو سبب آهي. (6) يهودي ڪٿا موجب بيبي حوا آدم جي زوال جو سبب بني. هنڌو سماج ۾ عورت صرف پتي جي داسي آهي. ڊاڪٽر مبارڪ شايد انهيءَ ڪري پيو هو ته “هندو ۽ مسلمان گهٽ ۾ گهٽ عورت جي معاملي ۾ گڏ ٿي ويندا آهن” (7) اسلام ۾ ڪنهن حد تائين لبرل فيمينزم جو تصور موجود آهي. جنهن ۾ شادي جي باري ۾ راءِ وٺڻ، طلاق جو حق، تعليم جو حق وغيره جو تصور موجود آهي. انهيءَ بنياد تي ڊپٽي نذير آحمدجو ”مره الروس“ ۽ بهشتي زيور لکيا ويا. ڏٺو وڃي ته فيمينزم جو بنيادي مسئلو عورت جي جوهر جي تلاش آهي پر مذهب ۾ جوهر ته طئي ٿيل آهي. ان ڪري جيڪو مذهبي آهي اهو فيمينسٽ نٿو ٿي سگهي . فيمينزم جي ٽيئن لهر ته سڌو سنئون مذهب سان ٽڪراءُ ۾ اچي ٿي . بَقول ڪشور ناهيد جي ته
” مردن جي بالا دستي جي سڄي عمارت عورت جي ڪنوارپڻ ۽ عصمت تي بيٺل آهي. ( 8)“ اهو فيوڊل سماج جو تصور هو. جنهن ۾ عورت جي غلامي ۾ مرد جي عزت هئي . پر اڄ جو دور بلڪل مخلتف آهي ، عورت جو باعصمت هئڻ ، عورت شرم حيا جو زيور هئڻ ، عورت جو غير محرم کان پردو ڪرڻ ڏند ڪٿائي ڳالهيون ٿيون لڳن.
[b]سنڌ ۾ فيمينزم
[/b]سنڌ ۾ فيمنزم جي ڪا خاص تاريخ ناهي بلڪ چند فيمينسٽ عورتن جا نالا اسان کي ملن ٿا جن فيمينزم تي ڪجهه مضمون لکيا آهن ، ان کان علاوه ڪجهه عورتن ۽ مردن جا فيمينزم تي مضمون لکيل آهن . مان سمجهان ٿو عورتن جي مسئلن تي ڳالهائڻ ڪو فيمينزم ناهي اسان جي ادب ۾ بيشمار عورت ليکڪائون آهن . جن پنهنجي جذبن ۽ احساسن جا انوکا رنگ چٽيا آهن . انهن سڀني کي اسان فيمينسٽ نٿا چئي سگهون . عورتن جي حقن ۽ برابري لاءِ وڌ ۾ وڌ ڪميونسٽن جاکوڙيو پر اهي فيمينسٽ نه هئا.
سحر گل ڀٽي پنهنجي هڪ مضون ” ڇا رڳو عورتن جي ڳالهه ڪرڻ انتها پسندي ناهي“ ۾ لکي ٿي عورتا زاد تحريڪ يا فيمينزم تحريڪ جو مطلب آهي ته ”عورتن جي الڳ ٿلڳ تحريڪ جنهن ۾ عورت جي گهٽ سماجي حيثيت جو سبب مرد کي ڄاڻايو وڃي ٿو“. عام طور سان اسان وٽ فيمينزم مان ته اها ئي مراد ورتي وڃي ٿي ته عورت جي مظلوميت جو بنيادي ڪارڻ مرد جو رويو آهي ۽ پدري سماج آهي.
عطيه دائود پنهنجي مضمون ” “feminine voices in sindhi poetry۾ لکي ٿي
“ Shakh Ayaz’s wife said that she spent her entire life waiting for him , when ever he asked her to pack his clothes , she asked how many to pack? His writer friends would come and suddenly in the middle of night they would all leave, even during illness and old age. He studied sixteen to seventeen hours a day. He slept little. The famous poet, shamshir ul Hadris’s wife, once told me affectionately marries a thief, dacoit, or scoundrel if you will, but never marry a poet”. (9)
مون اڳ ۾ ٻڌايو ته مرد جي سوچ جو محور آفاقي آهي، پر عورت جي سوچ جو مرڪز مرد آهي، جيڪو يقينن ارتقائي ، ڪلچرل نقص آهي پر شيخ اياز جيڪڏهن سندس زال جي دلجوئي ۾ پنهنجو عظيم ڏک قربان ڪري ڇڏي ها ته شيخ اياز اڄ شيخ اياز هجي ها . اسان جو نوجوان نسل 1960 کان 70 ڏهاڪي ۾ شهرن ۾ آيو اهو مرد پڙهيل لکيل ۽ پهرين نوڪري جي سلسي ۾ فيوڊل سماج مان نڪري شهر ۾ آيو پر ان سان ٽرئجڊي اها ٿي ته کيس شادي پنهنجي ٻهراڙي ۾ اڻ پڙهيل سوٽ ماسات سان ڪرڻي پئي. هي اها ٽرجئڊي آهي جيڪا رڳو شمشير الحيدري نه پر اسان جي گهڻن ئي نوجوانن ڀوڳي.اها ٽرئجڊي اسان جي عورت نه ڀوڳي ڇو ته ڪنهن هڪ عورت جو اهڙو مثال نه ملندو ته اها پڙهيل لکيل ڊاڪٽر انجنيئر ، پروفيسر هجي ۽ شادي وري ٻهڙاڙي جي ٻڪرار سان ڪئي هجي.
عطيه دائود اڳتي لکي ٿي
“Poets and intellectuals actively participate in literary activates. Their drawing rooms echo with literary debates and arguments. The intellectual or poet’s wife brings is in the tea and then closes the door, puts the children to sleep and recreates into the kitchen. The debate on woman’s emancipation in the drawing room does not reach her ears. (10)
اها ذهني وڇوٽي آهي ، ان عورت کي خبر ئي ناهي ته هوءَ غلام آهي يا آزاد . اهو پڙهيل لکيل عورت ۽ مرد جو مسئلو آهي . ان عورت جو ناهي جيڪا گهر ۾ پنهنجي روزمره زندگي پئي گذاري. فيمينزم آزاد عورت جو مسئلو آهي جيڪا شهر ۾ سهولتن سان رهي ٿي . باقي عورت جي سماجي ناهمواريت ، پسماندگي ، ظلم جو سبب مرد نه پر موجوده طبقاتي سماج آهي انهيءَ طبقاتي سماج ۾ غريب تي وڏيرو ، جاگيردار ۽ رياست جو ظلم آهي ان ۾ جيتري عورت مظلوم آهي اوترو مرد به مظلوم آهي. توهان ڏٺو ته نورالهديٰ شاهه جڏهن حويلي خلاف بغاوت ڪري جلاوطن لکيو ته ان کي پذيرائي عورتن نه پر مردن ڏني اهو مرد جيڪو ان سماجي ناهمواريت کي سمجهي ٿو پڙهيل لکيل آهي. پر فيمينزم جو ٽارگيٽ ان جاگيردار خلاف ناهي ان وڏيري خلاف ناهي ان رياست خلاف ناهي بلڪ صرف ان مرد خلاف آهي جيڪو شهري آهي پڙهيل لکيل آهي ، انهيء ڪري ايرڪ فراهم پنهنجي ڪتاب ”The sane society” ۾ لکيو هو يو هو ته ماضي جو خطرو اهو هو ته انسان غلام هو پر مستقبل جو خطرو اهو آهي ته انسان روبوٽ هوندو ۽ روبوٽ سالم دماغ نٿو رهي سگهي اهو جلدي پنهنجي دنيا پاڻ تباه ڪري ڇڏيندو (11) انهيءَ ڪري سرمائيدار جي پپٽ يا روبوٽ بنجڻ لا ءِ اسان جي هن ناهمواري سماج ۾ جنس جي بنياد تي نئين سياست جو چيپٽر کولڻ طبقاتي جنگ کي ڪمزور ڪرڻ آهي.
جيڪڏهن مرد ظالم آهي هو عورت کي آزادي نٿو ڏيڻ چاهي يا آزادي ۾ رڪاوٽ آهي، ته پوءِ اسان جي يونيورسٽين ۽ ڪاليجن ۾ تمام وڏو انگ عورتن جو ڪيئن ٿو پهچي ، سنڌي عورت زندگي جي هر شعبي ۾ پهچي ويئي آهي. ايتري قدر جو اليڪٽرانڪ ميڊيا تي روز چڱو خاصو تعداد ڇوڪرين جو اچي ٿو ، جيڪي ڪجهه به ڪرڻ لاءِ تيار آهن ، ان جي باوجود اسان جي ٻهراڙين ۾ اڃان ڪاري ڪاري جا ڪيس ٿين ٿا ، اڃان چٽين ۾ سنڱ ڏنا وڃن ٿا . اڃان عورتن کي ڇوڪرن جي مقابلي ۾ گهٽ ترجيح ڏني وڃي ٿي ، اڃان بي جوڙ شاديون ٿين ٿيون. پر ان سماج کي اسان فيمينزم جي ذريعي نه پر تعليم ڏئي بدلائي سگهون ٿا ، نه ته توهان بلوچستان ۾ وڃي ڏسو ، مجال آهي سرداري حڪم کان ڪير ٻاهر وڃي، اسان وٽ ته عورتن جي مظلوميت جا داستان اخبارن ۾ ڇپجن ٿا پر بلوچستان ۾ ڪنهن صحافي کي جرعت به ناهي ته ڪا رپورٽ ڪري سگهي پوءِ فيمينزم جي ضرورت ته وڌ ۾ وڌ ان سماج کي آهي. پر فيمسٽ تحريڪ سان ان سماج کي بدلائي نٿو سگهجي اتي وڏي انقلاب جي ضرورت آهي تعليم جو انقلاب ، سرداري چوڌراهٽ ختم ڪرڻ جو انقلاب.
مان سمجهان ٿو ته فيوڊل دور کان به وڌيڪ عورت اڄ جي واپاري سماج ۾ مظلوم آهي. جنهن ۾ بظاهر ته عورت آزاد آهي پر ڪهڙي آزادي مارڪيٽ جي وکر ٿيڻ واري آزادي؟ اڄ جي دور ۾ عورت جي وار کان وٺي آواز تائين بازار ۾ وڪجي ٿو بلڪ عورت کي اها ترغيب ڏني وڃي ٿي ته هوءَ پنهنجي خوبصورتي کي ڪيش ڪرائي. ٻاهر مارڪيٽ ۾ اچي ته ان جي حيثيت آهي. ڇا مذاق آهي ؟ عورت فيوڊل دور ۾ گهر جي گڏي هئي ۽ سرمائيداريءَ ۾ مارڪيٽ جي سيڪسي گڏي آهي اسان ان کي آزادي ٿا سمجهون جنهن عورت جي پنهنجي ذات جي سڃاڻپ نه رهي آهي. صرف هن جي جسم ۽ نقشن جي مڃتا آهي، توهان جي ميڊيا کان وٺي بئينڪ، اسپتالن کان وٺي اسڪولن تائين سڀني اهو ڌنڌو شروع ڪيو آهي ته خوبصورتون عورتون رکڻيون آهن جيڪي گراهڪن کي من لبائي ڦاسائي وٺي اچن.جنسي ادائون ناز نخرا، فيشن جي نالي ۾ اگهاڙپ، هر طرف ماڻهو کي ڇتو ڪيو وڃي ٿو پر الٽو مرد تي اهو الزم لڳايو وڃي ٿو ته هن وٽ جنسي مفاد کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ناهي. اسان وٽ ترقي پسند ، لبرل ۽ آزاد خيال مرد به ان کي سمجهيو وڃي ٿو جيڪو عورت کي مارڪيٽ جي وکر بنجڻ کان نه روڪي اسان جي فيمينزم جو ٽارگيٽ صرف ٻهراڙي جو سماج آهي جنهن ۾ عورت اڃا مارڪيٽ جو وکر نه بڻي آهي هاڻ توهان ئي ٻڌايو ته فيمينزم تحريڪ ڪنهن جي لاءِ ڪم پئي ڪري؟
سنڌ جو سماج تعليمي طور پسماندگيءَ جو شڪار آهي، جاگيردار ۽ وڏيرن جي ڪرپشن کان علاوه بيروڪريسي جي ڪرپشن ۽ عياشيون سنڌي سماج کي پوئتي ڌڪڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪن ٿيون . گذريل ڏهاڪي کان سنڌ جي تباهي ۾ ميڊيا جو ۽ سياست دانن جو به وڏو هٿ آهي . هر مسئلي تي اسان وٽ سياست ٿئي ٿي ، اسان وٽ سياست جي وبا ڦهليل آهي. ٻي طرف ميڊيا جڙتو مسئلا اڀاري سنڌ جي ڪيس کي وڌيڪ ڪمزور پئي ڪري. اسان وٽ علمي ۽ اخلاقي بحران آهي ، اسان کي هڪ وڏي ڪلچرل انقلا ب جي ضرورت آهي باقي هر مظلوم جي آزادي ۽ برابري جا حق صرف غير طبقاتي ۽ هڪ نئين ثقافتي نظام ۾ ملي سگهن ٿا .
Professor, Dr Ghafoor Memon's book “Postmodernism” (society and literature) is an original and provocative treatment of both critique of modernism and postmodernism, he has successfully given a very clear account of parallels between critical social theory, modernism and postmodernism that depicts the novelty and plausibility of philosophical argument by the writer. The 14 chapters in this book make an important, illuminating contribution to explaining the complexity and influence of basic thoughts in postmodernism. The book on postmodernism is unrivalled in its scope and quality. Its comprehensiveness makes it the most useful writings so far available on postmodernism in Pakistan. It demonstrates writer's rich understanding of conceptual framework embedded with critique of modernism via general views of deconstructive historicity of rational beings (world view), philology, individualism, perspectivism, de-constructionism and post-structuralim.
Professor Dr Ghafoor Memon has tried to give a concise guide on postmodern thinking, deconstructive values, ideas and critique of moral precepts through postmodern critique of modernism. The book opens up by focusing on the most significant issues in terms of the postmodern condition (Lyotard's specification of postmodern epistemes of knowledge relegated to information), critique of Rationalism, hyper realism. The book than goes on to provide a systematic and comprehensive exploration of postmodern thoughts. The contribution proceeds chronologically begening with the discussion on primative of postmodernism in relation s to mysticism, abnormality, Darridian critique of structuralism and constructivism through his attack on the metaphysics of presence, and moving on to the problems of sex and religion, spactio-temporality aggregates of postmodernism in terms of deconstructing teleological history (Foucault's critique of historical materialism and Marxism), modern values and, above all culture as a whole.
Professor Dr Ghafoor Memon conducts a careful analysis of major themes of postmodernism, and examines with painstaking care and objectivity, the shifting structures of argument from modern to postmodernism epismtemes. I think professor g m has opened up critique of modern literature (especially in Pakistan) via challenges of postmodernism to a far wider audience than they have appealed to at all until now (in Pakistan). Certainly Dr Memon's book on postmodernism is enormously required to further research in the postmodernism and critique of literature.
Dr Syed Alam Shah,
Sheffield, UK.