لالواڻيءَ جي لئبريريءَ جا ڪوئا
پاڙون،
مٽيءَ ۾ هونديون آهن
پر ڪڏهن هوا ۾ لڙڪي
ڌرتي ڳولهينديون آهن.“
موهن لالواڻي ڪڏهن سوچيو به نه هيو ته ڪو ايڏو وڏو انقلاب ايندو، هڪ اهڙو انقلاب جيڪو سمنڊ جيان اٿلي پوندو ۽ ان سيلاب ۾ سڀ ڪجهه لڙهي ويندو.
گرومندر جو موهن لالواڻي جنهن جي جاءِ جو هيڊو رنگ هيو ۽ ان جي اڱڻ ۾ سيتا ڦل جا وڻ هيا، اها انهن ڏينهن جي ڳالهه آهي، جڏهن ڪراچيءَ جي روڊن تي رت جا نشان نه هيا ۽ پوءِ به اهي روز صبح جو پاڻيءَ سان ڌوپجي صاف ٿي وهنجيل ڪلسري ڪبوتر جيان کنڀ ڇنڊيندي نظر ايندا هيا. موهن لالواڻي جيڪو مشهور اديب هيو، ان جي مٿي جا وار اڇا ٿي چڪا هيا. انهن ۾ ڪجهه ڪارا وار ائين ڏسجي رهيا هيا جيئن اڇي پني تي لڪيرون هجن. موهن لالواڻي ڪاروباري لحاظ کان چمڙي جو واپاري هيو، وڌندڙ عمر سان هن جو اهو سمورو ڪم هن جي پٽ سنڀاليو، جيڪو انهن ڏينهن دبئي ۾ رهيل هيو. هن جو گهڻو وقت گهر اندر لئبريري ۾ گذرندو هيو. دنيا جي هر وڏي اديب جا ڪتاب هن جي لائبريريءَ ۾ موجود هيا. هڪ ٻئي ڀرسان شيشن جا ڪٻٽ ڪتابن سان ائين ڀريل هوندا هيا جيئن ڳورهاريون عورتون قطار ۾ بيٺل هجن.
پاسي سان پيل ٽيبل ۽ ڪرسي جي چمڪ ڏسي محسوس ٿيندو هيو جيئن انهن تي تازو پالش ڪئي وئي هجي. ٽيبل تي هولڊر ۾ پيل پين ڪڏهن اڃايل نه هوندي هئي. ٽيبل جي ڀڪ ۾ رکيل پلنگ تي موهن لالواڻي ٽيڪ ڏئي مطالعي ۾ مشغول هوندو هيو. جڏهن هن جي دل لکڻ چاهيندي هئي ته هو پلنگ تان اٿي الماڙي کولي اتي لڙڪندڙ ڪاري ڪوٽي پائيندو هيو ۽ پوءِ ڪرسي تي ويهي ٽيبل جي خاني مان پاڪيٽ ڪڍي سگريٽ دکائي وڏا سوٽا هڻي، پنهنجي ٿلهن شيشن واري عينڪ صاف ڪري پين ۾ هٿ وجهندو هيو.
موهن لالواڻيءَ ڪئي ڪتاب لکيا، هن شاعري ڪئي، ڪهاڻيون لکيون، ۽ ڪجهه تاريخي مقالا لکيا. ڪيترين ٻين ٻولين ۾ هن جون تخليقون ترجمان ٿي شايع ٿيون. هن وٽ برصغير جا ڪيترائي ترقي پسند اديب ايندا هيا ۽ راتيون رهي رهاڻيون ڪندا هيا. عمر جي ان حصي ۾ هن لاءِ هاڻي ڪو به ڪم نه بچيو هيو، سواءِ ان جي ته هو پڙهندو ۽ لکندو رهي.
هن جي لائبريريءَ ۾ شيشي جي ڪٻٽن کان وٺي لوهه جي ريڪس تي ڪتاب ڏاڍي صفائي ۽ نفاست سان رکيل هوندا هيا. هن جو نوڪر هر ويلي انهن جي ترتيب ۾ رڌل هوندو هيو. صبح جو سوير هو ان ڪڻا کڻي جاءِ اڳيان روڊ جي پرئين پاسي بڙ جي گهاٽي وڻ هيٺان پاريهرن جي ولر وٽ وڃي انهن اڳيان اڇلائيندو هيو، پاريهر اهي کائي هن کي دعا ڪري مٿي اڏامندا هيا ۽ پوءِ گرومندر مٿان انهن پاريهرن جو ڪارو ڪڪر هڪ ڪنڊ کان ٻئي ڪنڊ تائين ڇانو ڪندي هليو ويندو هيو.
شام جو هو پنهنجي گهر واري سان گڏ سيتاڦل جي وڻن هيٺان اڱڻ ۾ چانهن پيئندو هيو، هن جي نوجوان ڌيءَ جنهن جي اڃان شادي نه ٿي هئي، اها هڪ ننڍڙي ٽيبل تي چانهه دانيءَ مان ڪوپ ڀري انهن ۾ کير ملائيندي هئي.
”موهن ڇا پيو سمجهين؟“ هن جي زال فڪرمنديءَ مان چوندي هئي ”ملڪ جون حالتون ڪيئن بيهنديون، مون کي ته ڏاڍو برو وقت ٿو ايندي محسوس ٿئي.“
موهن لالواڻيءَ جي نرڙ جا گهنج گهرا ٿي ويندا هيا.
”ڇا به ٿي پوي ملڪ ڇڏڻو ناهي.“ هو وڏي اعتماد سان چوندو هيو ”هتي رهي هر مصيبت جو مقابلو ڪبو ۽ زندگيءَ جا رهيل ڏينهن ڏکيا سکيا گذاربا.“
پوءِ هو مٿي سيتا ڦل جي وڻن کي ڏسندو هيو ته هن کي اتي لڙڪندڙ ڦل ايئن نظر ايندا هيا جيئن انهن مٿان روڳ سان ڀريل ڳوڙهيون نڪري آيون هجن. هن جي نوجوان ڌيءَ جو سڱ ساڳي شهر ۾ رام باغ وٽ رهندڙ هڪ کنڊ جي واپاريءَ جي گهر ۾ ٿيل هيو، هن سوچي ڇڏيو هيو ته هن جو پٽ جيئن ئي پرڏيهه کان واپس ورندو ته سڀ کان پهريون ڪم هو ڌيءَ جي شادي ڪرائي پنهنجي ذميواري کان آجو ٿيندو.
هڪ ڏينهن هو پنهنجي جاءِ جي اڱڻ ۾ چانهه پي رهيو هيو ته هن کي گهر ٻاهران گوڙ ٻڌڻ ۾ آيو، پوءِ الله اڪبر جا نعرا لڳا ۽ ٻه چار وڏا پٿر اچي هن جي آس پاس ڪريا، هن جي هٿن مان چانهه جو ڪوپ ڇڏائي پري وڃي ڪريو. هن تڪڙ مان ڪرسيءَ تان اٿي ڏٺو ته پري کان هن کي دونهون مٿي اڏامندڙ نظر آيو.
پوءِ پورو شهر هيٺ مٿي ٿي ويو. هڪڙا وڃي رهيا هيا ته ٻيا اچي رهيا هيا، رام باغ وارو کنڊ جو واپاري وڃڻ وقت موهن لالواڻيءَ جي گهر آيو ۽ هن چيو ”جيڪڏهن تون چاهين ٿو ته ٻار شادي کان پوءِ امن سان رهي سگهن ته پوءِ توکي مون سان گڏ هلڻو پوندو.“
موهن لالواڻي هڪ وڏي آنڌمانڌ ۾ مبتلا ٿي ويو، هن جو ذهن اهو قبولڻ لاءِ تيار نه هيو، شهر ۾ هر طرف فساد ٿي رهيا هيا ۽ اهڙو وقت به اچي ويو جو موهن لالواڻيءَ کي صرف ٻن ڪپڙن ۾ اها جاءِ خالي ڪرڻي پئي. هو زال ۽ ڌيءَ کي ساڻ ڪري اتان هليو ويو. گهر ڇڏڻ کان اڳ موهن لالواڻي سڏڪا ڀريندو پنهنجي لائبريريءَ ۾ ويو، هن ڪٻٽ مان ڪاري ڪوٽي لاهي ڪلهن ۾ وڌي، هن ڪرسيءَ تي ويهي لکڻ واري ٽيبل جي خاني مان پاڪيٽ ڪڍي سگريٽ دکايو، پوءِ ٿلهن شيشن واري عينڪ پائي هولڊر مان پين ڪڍي لکڻ شروع ڪيو، هن وطن ڇڏڻ کان پهريون پنهنجي ڌرتي تي آخري نظم پئي لکڻ چاهيو، هن لکيو.
”اڄ وڃان ٿو ڏور جيئن ڪونج وڇڙيل اي وطن.“
سٽ لکڻ کانپوءِ هن جو من ڀرجي آيو ۽ هو نظم اڳتي لکي نه سگهيو هن پين واپس رکي ڇڏي ۽ ٽيبل تي مٿو رکي روئي پيو، پوءِ هو گهڻو وقت سڏڪندو رهيو.
موهن لالواڻيءَ جي وڃڻ کان پوءِ حڪومت هن جي جاءِ کي تالو هڻي سيل ڪري ڇڏيو، ڪجهه ڏينهن کان پوءِ اها ڪليم ۾ دکن جي هڪ اهڙي شخص کي ڏني وئي جيڪو جان بچائي اتي پهتو هيو.
هر طرف الله اڪبر جا نعرا لڳي رهيا هيا ۽ ساوا جهنڊا ڦڙڪي رهيا هيا پر موهن لالواڻيءَ جي جاءِ ۾ دکن جو محمد انيس بي حد اداس هيو هن جو نوجوان پٽ جنهن جي عمر چوويهه سال هئي اهو وڳوڙن ۾ ڪٿي وڃائجي چڪو هيو. هن کي پڪ هئي ته هن جو پٽ جيئرو آهي ۽ اهو هڪ ڏينهن ضرور هنن کي ڳولهي لهندو پر اهو سوچي هن جي اکين ۾ پاڻي پئي ڀرجي آيو ته ڪٿي هو فسادن دوران مارجي نه ويو هجي. دکن ۾ جڏهن فسادن ڪر کنيو ته سڀ کان پهريون اتي گهر ساڙيا ويا محمد انيس جو به سڀ سڙي ويو هو، ٻن ٻارن ۽ زال سميت گهر کان نڪتو ۽ هن ريلور اسٽيشن جو رخ ڪيو، جنهن ريل ۾ هن کي جاءِ ملي اها ماڻهن سان ائين سٿيل هئي جيئن ماڻهو اک جي ڳوڙهن جيان ان مان وهي هيٺ ڪرڻ وارا هيا. اتي موجود هر ماڻهو زخمي هيو، هر طرف آهون بلند ٿي رهيون هيون، ريل جي امرتسر پهچڻ کان اڳ ان تي تلوارن سان مصلح ماڻهن حملو ڪيو، ڪيترن جون سسيون ڌڙن کان ڌار ٿي ويون. محمد انيس پٺ ورائي ڏٺو ته هن جي زال ۽ ڌيءَ هن سان گڏ هيا، هن جو پٽ ڪٿي پوئتي رهجي ويو هيو، پوءِ زندگيءَ جي سفر جو اهو منظر هو ڪڏهن وساري نه سگهيو.
محمد انيس پنهنجي زال ۽ ڌيءَ سان گڏ موهن لالواڻيءَ جي جاءِ ۾ سيتا ڦل جي وڻن هيٺان ايئن ويٺل هيو جيئن مينهن جي مند ۾ طوطو آلن کنڀن ۾ منهن وجهي هڪ ڄنگهه تي بيٺل هوندو آهي. اتي هر شي تي اداسي ڇانيل هئي، گهر اندر لائبريري ۾ موجود ڪتاب شيشي جي ڪٻٽن ۾ ٻوساٽجي ڄڻ زندگي جا آخري پساهه کڻي رهيا هيا ۽ ٽيبل تي هولڊر ۾ جهليل پين جي مس خشڪ ٿي چڪي هئي.
دکن ۾ رهڻ دوران محمد انيس پنهنجي بقالڪي دوڪان کان ٿورو پري جنهن گتي تان آفيم وٺندو هيو، ان جهڙو نج ۽ ذائقيدار آفيم هن کي ڪراچيءَ جي ڪنهن به گتي تان نه مليو. وڇڙي ويل پٽ جي ياد کي وسارڻ لاءِ هن جي آفيم جي ضرورت پهريان کان وڌي وئي. هن جي ڌيءَ شيشي جي ننڍڙيءَ گلاس ۾ آفيم جو ذرو پسائي رکندي هئي ۽ پوءِ اسٽيل جي چمڪندڙ گلاس مٿان سائي اڳڙي رکي اهو ڇاڻي هن کي پيئڻ لاءِ ڏيندي هئي. آفيم پي هن کان آهه نڪري ويندي هئي.
”دکن هئي منهنجو وطن.“ هو چوندو هيو ۽ پوءِ وڇڙي ويل پٽ کي ياد ڪري روئي لائبريري ۾ رکيل پلنگ کي ٽيڪ ڏئي اکيون ٻوٽي ليٽي پوندو هيو.
محمد انيس جي ڪٽنب لاءِ ان گهر ۾ زندگي جي هر سهولت ميسر هئي. اتي سڀ شيون موجود هيون پر اهي هوائون نه هيون، اهي منظر نه هيا، اهي عزيز نه هيا، اهي دوست نه هيا ۽ اهي قبرون نه هيون، جيڪي هو پنهنجي پويان ڇڏي آيا هيا. هن جي زال ۽ ڌي بورچي خاني ڀرسان ڪمري ۾ اداس ويٺل هونديون هيون ۽ محمد انيس لائبريري ۾ ان پلنگ تي ليٽيل هوندو هيو. جنهن پلنگ تي موهن لالواڻيءَ ٽيڪ ڏئي مطالعي ۾ مشعول هوندو هيو. هڪ ڏينهن محمد انيس ٿيڙ کائيندو بستري تان اٿيو ۽ هڪ ڪٻٽ جا شيشا کولي ڪتابن کي اٿلائي پٿلائي ڏٺو، هن کي مزو نه آيو ادب شاعري ۽ تاريخ هن جي مزاج جا مضمون نه هيا. هو هڪ گهريلو ڪاروباري ماڻهو هيو، هو بقالڪي دوڪان تي پراڻن ڪتابن جا ورق ڦاڙي انهن ۾ سودو ويڙهي ڏيندو هيو. هن وٽ ڪتابن جي اهميت نه هئي. ڪراچي ۾ هندستان کان آيل ماڻهو پنهنجا پير پختا ڪرڻ لڳا هر ڪو ڌنڌي ڌاڙيءَ سان لڳو پر محمد انيس مايوسي جي عالم مان ٻاهر نڪري نه سگهيو. هو ڏينهن رات پلنگ تي ليٽي آهون پيو ڀريندو هيو. ڪڏهن اکيون بند ڪري ٽيڪ ڏئي ڪن خيالن ۾ گم هوندو هيو، وقت سان هن جي آفيم جي ٻاڙ وڌندي وئي. ان شهر ۾ انهن لاءِ آمدنيءَ جو ڪو ذريعو نه هيو، محمد انيس پلنگ تي ليٽي ڌي کي سڏيندو هيو، ”ستارا، او ستارا! ڌيءَ هيڏانهن اچ.“ هو چوندو هيو، ”مون کي آفيم ڇاڻي ڏي، هيءُ وٺ اسٽيل جو گلاس، سائي اڳڙي هتي ڪنڊ ۾ رکيل اٿئي.“
ستارا ڊڪندي لائبريريءَ ۾ ايندي هئي ۽ آفيم ڇاڻي هن کي ڏيندي هئي. محمد انيس ڪوڙو منهن ڪري گلاس مان چسڪيون ڀريندو هيو.
”بابا گهر ۾ کائڻ لاءِ ڪونهي.” ستارا هڪ ڏينهن پيءُ کي چيو، “جيڪڏهن اجازت ڏيو ته مان ڪنهن دفتر ۾ نوڪري ڪيان.“
محمد انيس ڪو به جواب نه ڏنو ۽ پلنگ کي ٽيڪ ڏئي ڪنڌ هيٺ ڪري ويهي رهيو.
ستارا کي سمنڊ ڪناري جهازن جي هڪ انشورنس ڪمپنيءَ ۾ نوڪري ملي وئي، هن کي ايتري پگهار ملندي هئي جو گهر جو خرچ سڪو پڪو هلندو هيو. مهيني جي شروعاتي ڏينهن ۾ هن کي پگهار ملندي هئي ته هو بندر روڊ تان واپس ايندي پٽيل پارڪ پويان هڪ بوهريءَ جي گتي تان پيءُ لاءِ آفيم جو ڳنڍو وٺندي هئي، جيڪو مهيني لاءِ ڪافي هوندو هيو. وقت سان گڏ موهن لالواڻيءَ جي لائبريريءَ جي حالت خراب ٿي وئي، ان جا ناياب ڪتاب ڌوڙ ۾ لٽجي ميرا ٿي ويا، ڪٻٽن ۽ لوهه جي ريڪس تي اهي بي ترتيب ۽ هيڏانهن هوڏانهن وکريل ائين نظر اچڻ لڳا، جيئن جنگ کانپوءِ ميدان ۾ شهيدن جا لاش پيا هجن. لائبريري ۾ هر طرف بوءِ ڦهلجي وئي ۽ اتي ڪوئا نڪري آيا. ڏسندي ئي ڏسندي سوين ڪوئا ڪتابن ۽ فرش تي هڪ ٻئي پويان ڊڪندي نظر اچڻ لڳا. محمد انيس کي ان ڳالهه جو ڪو به فڪر نه هيو هن وٽ پنهنجيون پيڙائون هيون پنهنجا درد هيا. هن جي نوجوان ڌي سڄو ڏينهن گهر کان ٻاهر روزيءَ لاءِ ڌڪا کائيندي هئي ۽ بورچي خاني ڀرسان ڪمري ۾ هن جي زال بستري تي ليٽي پٽ لاءِ پئي روئيندي هئي.
آخر اهڙو وقت به آيو جو ڪوئن ڪتابن جا ورق کائي چٽ ڪري ڇڏيا. سون جي تعداد ۾ ڦاٽل ورق الماڙين ۽ هيٺ فرش تي پيرن ۾ رلڻ لڳا. ڪوئن جون لاتعداد ڦوڳڙيون هر هنڌ وکريل نظر اچڻ لڳيون، هڪ ڏينهن ستارا پيءُ وٽ آئي ۽ چيائين ”بابا آفيم کائڻ گهٽايو، منهنجي آمدني ايتري نه آهي جو گهر جو خرچ به هلايان ۽ آفيم به آڻيان.“
هن جي ڳالهه ٻڌي محمد انيس کي چڙ وٺي وئي هن اسٽيل جو گلاس کڻي پري ڦٽو ڪيو.
”زندگي جا آخري ڏينهن ته سڪون سان گذارڻ ڏيو.” هن چيو “گهڻا ڏينهن آفيم کائيندس؟“
ستارا روئندي هلي وئي هن کي احساس هيو ته تيزيءَ سان وڌندڙ مهانگائي سبب اهو ممڪن نه آهي ته ماني سان گڏ آفيم جو به بندوبست ڪري سگهجي. پوءِ مهيني جي هڪ پهرين تي هوءَ آفيم وٺي نه سگهي. هن کي هڪ وڏي رقم دوڪاندار کي قرض ۾ ڏيڻي هئي، هوءَ هٿين خالي پنهنجي ڪمري ۾ اچي ويهي رهي ۽ سوچڻ لڳي جيڪڏهن هن جي پيءُ آفيم لاءِ چيو ته هوءَ ان کي ڪهڙو جواب ڏيندي.
جڏهن شام ٿي ته محمد انيس جو آواز گونجيو.
”ستارا او ستارا ڌيءَ هيڏانهن اچ مون کي آفيم ڇاڻي ڏي، هيءُ وٺ اسٽيل جو گلاس، سائي اڳڙي هتي ڪنڊ ۾ رکيل اٿئي.”
ستارا ڏڪندڙ هٿن سان گلاس ورتو ۽ هو ڪنڊ ۾ سائي اڳڙي هٿن ۾ جهلي سوچڻ لڳي ته هاڻي هن کي ڇا ڪرڻ گهرجي، هن لائبريري ۾نظر ڦيري هر طرف ڪوئا گهمي رهيا هيا ۽ پنهنجن سنهن ڏندن سان ڪتابن جا ورق ڪتري رهيا هيا اتي هر هنڌ ڪوئن جون ڦوڳڙيون وکريل هيون، ستارا ٻه چار ڦوڳڙيون کڻي پسائي پوءِ سائي اڳڙيءَ ۾ ڇاڻي اسٽيل جي گلاس ۾ وجهي پيءُ کي پيئڻ لاءِ ڏئي ڇڏيون، محمد انيس جيئن ئي ڍڪ ڀريون ته هن جي دانهن نڪري وئي.
”ڏينهون ڏينهن وڃي ٿي هر شي ۾ ملاوٽ وڌندي، هن منهن ۾ گهنج وجهي چيو هل ٺيڪ آهي وقت گذري ويندو.”
ان ڏينهن کان پوءِ ستارا سوچي ڇڏيو ته هو آفيم ڪڏهن خريد نه ڪندي هن کي آفيم ۽ ڦوڳڙين ۾ ڪو فرق نظر نه آيو. هو دل ئي دل ۾ خوش ٿيڻ لڳي ۽ پيءُ جي ڪمري مان نڪري وئي.
محمد انيس ڌي کان جڏهن به آفيم گهرندو هيو ته هوءَ هن کي ڪوئن جون ڦوڳڙيون ڇاڻي ڏيندي هئي، ڪجهه ڏينهن کان پوءِ محمد انيس کي محسوس ٿيو جيئن هن جي دماغ جون رڳون ڌنونديون هجن هن کي الٽي اچڻ لڳي ۽ هوجسم کنهڻ لڳو، هو پلنگ تي ويهي جيئن ئي جسم کنهي رهيو هو ته اوچتو هيٺ ڪري پيو ۽ هن کي مرگهيءَ جو دورو پئجي ويو گج هن جي وات مان وهڻ لڳي ۽ ڳچي مان ڪٺل جانور جهڙا آواز اچڻ لڳا، ٿوري دير ۾ هو پر سڪون ٿي ويو ۽ اٿي پلنگ تي ويهي مٿي جي وارن کي کنهڻ لڳو، هو پلنگ تان اٿيو ۽ هن موهن لالواڻيءَ جي لکڻ واري ٽيبل جو خانو کوليو اتي ان جي سگريٽ جو پاڪيٽ ساڳي حالت ۾ موجود هيو. هن سگريٽ ڪڍي دکايو ۽ پوءِ واپس پلنگ کي ٽيڪ ڏئي سوٽا هڻڻ لڳو، هن ڪنڌ ورائي لائبريري کي ڏٺو هر طرف ڪوئا ڊوڙي رهيا هيا، اهي ڪتابن جا ورق ڪتري رهيا هيا ۽ ڪتابن جا ورق ڦوڳڙين ۾ تبديل ٿي رهيا هيا. هن بک محسوس ڪئي ۽ جڏهن ماني کاڌي ته ان مان سواد آيو.
هڪ ڏينهن هو لائبريري مان نڪري سيتا ڦل جي وڻن هيٺان اچي ڪرسي تي ويٺو ۽ چانهن جي فرمائش ڪئي هن پنهنجي زال کي سڏيو ۽ ڌيڻس چانهه آڻي اتي رکي.
”ڪيڏو نه خاموش ماحول آهي.“ هن ڪنڌ ڦيرائي چوڌاري ڏسندي چيو ”ايئن ٿو لڳي جيئن ڪنهن وقت جي زبان ڪٽي ڇڏي هجي.”
ستارا کان ذري گهٽ ٽهڪ نڪري ويو.
”ڇا ڳالهه آهي بابا؟“ هن چيو ”اڄ ته شاعرن وارون ڳالهيون پيا ڪريون.“ ڌي جي ڳالهه تي هو ڪنهن مفڪر وانگر گهرين سوچن ۾ گم ٿي ويو. هڪ دفعي هو صبح جو سوير اٿيو ۽ ان ڪڻا کڻي روڊ جي ٻئي پاسي گهاٽي بڙ هيٺان ويٺل پاريهرن جي ولر وٽ وڃي انهن آڏو اڇلايا هو موٽي لائبريري ۾ آيو ۽ اتي پيل ميرن ڪتابن تي ايئن هٿ ڦيرن لڳو جيئن ماءُ ٻار جي مٿي تي هٿ ڦيريندي آهي، هن هڪ ڪتاب هٿ ۾ کنيو ۽ پلنگ کي ٽيڪ ڏئي مطالعي ۾ مشغول ٿي ويو. آفيم جي ٻاڙ هن کي شدت سان محسوس ٿيڻ لڳي. هن ستارا کي سڏ ڪيو ۽ ستارا ڀڄندي اتي آئي، هن پي کي اسٽيل جو گلاس وٺي ڪوئن جو ڦوڳڙيون پسائي سائي اڳڙي ۾ ڇاڻي پيئڻ لاءِ ڏنيون. هو گلاس وڍي ايئن چسڪيون وٺڻ لڳو جيئن جيون جو سمورو ذائقو ان ۾ موجود هجي. هڪ ڏينهن محمد انيس پلنگ هيٺان پيل موهن لالواڻيءَ جي پراڻي چمري جي چپل ڪڍي ڇنڊي پيرن ۾ پاتي ٽيبل جي خاني مان پاڪيٽ ڪڍي سگريٽ دکايو ۽ پوءِ سوٽا هڻندو ڏاڪڻ چڙهي مٿي ڇت تي هليو ويو. هن وڏي پيڙا پئي محسوس ڪئي، هو ڪنهن دانشور جيان گهرين سوچين ۾ گم ٿي بي چيني مان ڪوٺي تي چڪر هڻن لڳو. هن جي جسم جي خارش ختم ٿي چڪي هئي ۽ وري مرگهي جو دورو ڪڏهن نه پيو هن دماغ ۾ سج ٻرندي محسوس ڪيو، جنهن جي گرمي کان هن جسم جا عضوا روشن ٿي چڪا هيا.
ان ڏينهن شام جو هن پنهنجي ڪٽنب سان سيتا ڦل جي وڻ هيٺان چانهه پيتي ۽ پوءِ هو لائبريري ۾ وڃي پلنگ کي ٽيڪ ڏئي مطالعي ۾ محو ٿي ويو. رات جو دير سان هن پنهنجي جسم ۾ ڏڪڻي محسوس ڪئي هن پيرن کان پيل چادر کولي مٿان وڌي. هن جو جسم ڄڻ ڪاٺ جيان سخت ٿي ڇت کي ڏسندو رهيو، ڳوڙها هن جي اکين مان ايئن نڪتا جيئن پٿر مان گرم پاڻيءَ جا چشما ڦٽي پيا هجن هو. آهستي پلنگ تان اٿيو ۽ الماڙي ۾ وڃي هٿ وڌو جنهن ۾ موهن لالواڻيءَ جي ڪاري ڪوٽي رکيل هوندي هئي، هن الماڙي کولي ڪوٽي لاهي ڪلهن ۾ وڌي ۽ پوءِ هو لکڻ واري ٽيبل وٽ وڃي ڪرسي تي ويهي رهيو. هن ٽيبل جو خانو کولي سگريٽ ڪڍي دکايو ۽ وڏا سوٽا هڻڻ لڳو، اتي رکيل موهن لالواڻيءَ جي ٿلهن شيشن واري عينڪ اگهي پائي هن هولڊر مان پين ڪڍي ان ۾ تازي مس ڀري ٽيبل تي مٽي جي دز ۾ هن کي هڪ ڪاغذ نظر آيو، ڪاغذ ڇنڊي هن پڙهيو اتي موهن لالواڻيءَ جي وطن ڇڏڻ کان اڳ نامڪمل نظم جي پهرين سٽ لکيل هئي.
”اڄ وڃان ٿو ڏور، جيئن ڪونج وڇڙيل اي وطن.“
هن غور سان اها سٽ پڙهي ۽ پوءِ سگريٽ جو سوٽو هڻي اکين تي ٿلهن شيشن واري عينڪ سنڀالي لکيو،
”تو ڏني مون کي پناهه، هيس اجڙيل اي وطن.“
شايد موهن لالواڻيءَ جي الوداعي نظم جو پهريون بند مڪمل ٿي چڪو هيو.