ڀورو ڪمبل
پاڻ سان هيس،
تنهنجي اچڻ کان پوءِ
اڪيلو ٿي پيس.
ان پٿر واري جيل جي ٻاهرين ڀت تي سمنڊ جون ڇوليون ايئن ٽڪرائبيون هيون، جيئن اهي جيل ٽوڙي قيدين کي آزاد ڪرائڻ جي ڪوشش ڪنديون هجن. اتي هر طرف چپ هوندي هئي، سواءِ ان جي ته جيل اندر قيدين تي ٿيندڙ تشدد ڪري. ڪڏهن ڪا اڀ ڦاڙ رڙ فضا ۾ بلند ٿيندي هئي يا قيد ٻاهران سمنڊ جا اڇا پکي هر هر پاڻيءَ ۾ ٽپي هڻي ڊگهين ڳچين مان سنها آواز ڪڍي هيڏانهن هوڏانهن پيا اڏامندا هيا. ڪڏهن ڪو پکي جيل ٻاهران پٿرن جي ڀت مٿان ڏنل ڪنڊيدار لوهي تارن ۾ وچڙي پوندو هيو ته ان جا آواز ايستائين گونجندا رهندا هيا جيستائين اهو اتي لڙڪي مري نه ويندو هيو.
اهو قديم جيل جيڪو هڪ ٻيٽاريءَ تي هيو ان جي ڀتين اندر اڇن پٿرن وچ ۾ پوسل تي سينور ڄميل هيو، جيل جي ٻاهرين ڀت وٽان شروع ٿيندڙ سمنڊ جو ڪٿي به انت نه هيو، ائين پئي لڳو پوري ڌرتي جيل ۾ تبديل ٿي وئي هجي.
جيل اندر لوهي دروازن واريون کوليون هيون، جن ۾ قيدي اڪيلائيءَ جي سزا ڀوڳي رهيا هيا. عبدالحق به انهن قيدين مان هڪ هو، ان جي کولي جيل جي اوڀر ۾ هئي، جنهن مٿان جهنگلي نيرن گلن جون وليون وري آيون هيون، سج نڪرندو هيو ته ول جا نيرا گل ٽڙي وڏا ٿي ويندا هيا ۽ سج لٿي مهل گهڻا گل ڪومائجي ڇڻي سمنڊ جي لهرن ۾ گم ٿي ويندا هيا. ان ننڍڙي کوليءَ ۾ عبدالحق جو هيٺ وڇايل بسترو اولهه واري ڀت وٽ هيو. هڪ ڇڳل فراسي هئي، جنهن جي سيرانديءَ کان ميرو وهاڻو رکيل هيو ۽ فراسيءَ تي بي ترتيب ڀورو ڪمبل پيل هيو، عبدالحق ان ڪمبل کي اوڍڻ کانپوءِ شايد ئي ڪڏهن ويڙهي پيرانديءَ کان رکيو هيو. هو سج لٿي مهل ان ڪمبل ۾ گهڙي ويندو هيو ۽ سج اڀرڻ کان اڳ ان مان نڪري اوڀر واري ڀت کي ٽيڪ ڏئي ويهي رهندو هيو. اها کولي سوڙهي ۽ کوهه جيان اونهي هئي، ان ۾ روشندان گول سوراخ جيان هيو جنهن مان اڀرندڙ سج جا ڪرڻا اولهه واري ڀت تي گول پاڇي جيان پوندا هيا، پوءِ اڀرندڙ سج سان اهو روشنيءَ جو گول پاڇو ڀت تي هيٺ لهندو اوڀر واري ڀت کي ٽيڪ ڏئي ويٺل عبدالحق جي صفا سامهون اچي ويندو هيو. عبدالحق سوچيندو هيو ته ڪنهن ڏينهن هو روشنيءَ جي ان گول دائري مان ٽپو ڏئي فرار ٿي ويندو.
عبدالحق کي ان وقت پڪڙيو ويو، جڏهن جمهوريت لاءِ هلندڙ جدوجهد پنهنجي عروج تي هئي، فوجي آمريت کي منهن ڏيڻ لاءِ هڪ زير زمين پريس لڳائي وئي هئي، عبدالحق ان پريس جو هلائيندڙ هيو. پريس واري ان انڌياري ڪوٺيءَ ۾ هوا جو ڪو به گذر نه هوندو هيو، اتي حبس ۽ گرمي هوندي هئي، عبدالحق ۽ هن جا ساٿي هڪ وڏي جذبي سان اتي ڪم ۾ رڌل هوندا هيا. عبدالحق جڏهن اتي داخل ٿيندو هيو ته هو قميص لاهي ڪليءَ ۾ ٽنگيندو هيو ۽ پوءِ هو پريس جي ڦٽي تي ويهي پيرن ۽ هٿن سان ان کي حرڪت ڏئي ائين هلائيندو هيو ڄڻ هو جمهوريت جي استقبال لاءِ ساز وڄائيندو هجي. هزارين ڇپيل ڪاغذ هن جي هٿن مان گذري گڏ ٿيندا ويندا هيا. هڪ دفعي جڏهن هو اتي اڪيلو ڇپائيءَ ۾ مصروف هيو ته فوج ڇاپو هڻي هن کي ٻڌي وئي. هن کي فوجي عدالت ۾ پيش ڪيو ويو جتي هڪ ترت مقدمي کانپوءِ هن کي ٻيڙيءَ ۾ وجهي ان ٻيٽاريءَ تي آندو ويو، جتي جيل جي ان کوليءَ اندر هن جي زندگي جا ڏينهن گذري رهيا هيا.
هن کي روز کوليءَ مان ٻاهر ڪڍي عقوبت خاني ۾ آندو ويندو هيو، جتي هن مٿان سخت تشدد ڪيو ويندو هيو. هڪ ويڪري هال ۾ جتي سائي رنگ جون ڊگهيون ٽيبلون رکيل هونديون هيون، اتي هن کي هٿن ۾ رسا وجهي مٿي ڇڪيو ويندو هيو. هن کي لوهي ڪرسيءَ تي ويهاري مٿي جي چوڌاري تارون ويڙهي ڪرنٽ ڏنا ويندا هيا، جن جي شدت کان هن جي نڪ ۽ ڪنن مان رت وهڻ لڳندو هيو تشدد کانپوءِ هن کان ساڳيو سوال پڇيو ويندو هيو، ”پنهنجن انهن دوستن جا نالا ٻڌاءِ جيڪي ان پريس ۾ ڪم ڪندا هيا.“
عبدالحق تي انهن هر تشدد ڪيو پر هن جي زبان ڪڏهن نه کلي. هو هن کي وارن کان گهليندا واپس کوليءَ ۾ اڇلي ويندا هيا، جتي هو کوليءَ جي اوڀر واري ڀت کي ٽيڪ ڏئي اولهه واري ڀت تي ٺهندڙ روشندان جي گول پاڇي ۾ آزاديءَ جا خواب ڏسندو هيو.
انهن ڏينهن جمهوريت لاءِ ٿيندڙ جدوجهد ۾ سوين ماڻهو ماريا ويا هر ڳوٺ ۽ شهر ۾ آمريت خلاف مظاهرا ٿيا، ماڻهو هٿيار کڻي ٻاهر نڪتا ۽ هٿياربند جدوجهد شروع ٿي وئي، ڳوٺن تي بم وسايا ويا. هڪ ڏينهن جيل اندر عبدالحق کي خبر پئي ته هن جو گهر تباهه ٿي چڪو آهي گولاباريءَ ۾ هن جو پيءُ ماءُ زال ۽ پٽ مارجي چڪا آهن، خبر ٻڌي هو سڪتي ۾ اچي ويو. هن کي لڳو هر شي فنا ٿي چڪي آهي. هن جو پورو ڪٽنب ڊهندڙ ڀتين هيٺان دٻجي دفن ٿي چڪو آهي، ان ڏينهن کان پوءِ هو اداس رهڻ لڳو.
هڪ دفعي جڏهن شام جو کوليءَ جي ڀت تي روشندان جو عڪس نه هيو، سخت تشدد کان پوءِ سپاهي هن کي گهليندا کوليءَ ۾ اڇلي ويا، عبدالحق جي منهن جي پاسن کان رت رسجي رهيو هو، هن جي وات جي واڇ چيرجي چڪي هئي، دماغ ۾ لڳندڙ ڪرنٽ اڃان به محسوس ٿي رهيا هيا، سور کان هن جو مٿو ڦاٽي رهيو هيو، کوليءَ ۾ هلڪي روشني ڦهليل هئي، هن ڪنڌ کڻي پٽ تي وڇايل بستر ڏانهن ڏٺو هن جي سامهون بستري تي ڀورو ڪمبل پيل هيو. هو ڪجهه دير ان ڪمبل جي بي ترتيب گهنجن کي ڏسندو رهيو پوءِ هن محسوس ڪيو جيئن اهي گهنج ڪنهن انساني شبيهه ۾ تبديل ٿي ويا هجن. هن سامهون اهو ڪمبل هڪ انسان جيان وهاڻي تي مٿو رکي بسترو تي ليٽيل هيو. عبدالحق جي اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي آيا ۽ هو سڏڪڻ لڳو. هو اڳتي سري ڪمبل مٿان اچي ويٺو هن گهنجيل ڪمبل کي ايئن محسوس ڪيو جيئن اهو ڊگهي ڏاڙهي واري پوڙهو شخص هجي، جنهن جي شڪل هن جي پيءُ سان ملندي هجي. عبدالحق پنهنجو هٿ کڻي ان جي هٿ مٿان رکي ڇڏيو، ”معاف ڪجان بابا سائين.“ پوءِ هو ان سان مخاطب ٿيو ”مان تنهنجا خواب ساڀيان نه ڪري سگهيس، مان تنهنجو نافرمان پٽ، جيڪو نظرين جي ريگستان ۾ اڃايل اٺ جيان ڀٽڪندو رهيس. مان تنهنجي پيريءَ جو مددگار نه ٿي سگهيس، سکن بدران مون تنهنجن ڏکن ۾ اضافو ڪيو، توکي ان وقت اڪيلو ڇڏيم جڏهن توکي منهنجي ضرورت هئي، مون کي معاف ڪجان پيارا بابا، مان تنهنجين پوڙهين ٻانهن جو سهارو نه ٿي سگهيس.“
پوءِ هو ڪمبل کي زخمي منهن تي ايئن ڦيرڻ لڳو جيئن اهو هن جي پوڙهي پيءُ جو هٿ هجي. هو ان کي پنهنجن زخمن تي ڦيريندو رهيو ۽ هن جوسور گهٽجي ويو، هن فرحت ۽ آرام محسوس ڪيو، هن جي اڪيلائي جو احساس ختم ٿي ويو.
ان ڏينهن کان پوءِ عبدالحق ان ڀوري ڪمبل جي عزت ڪرڻ لڳو هو، سمهڻ وقت ان کي پيار سان اوڍيندو هيو. هو محسوس ڪندو هيو جيئن هو ننڍو ٻار هجي ۽ پيءُ جي ڀڪ ۾ پاڻ کي ڏاڍو محفوظ سمجهندو هجي. اها پوري رات ڪمبل اوڍي هو پيءُ کي ياد ڪري جاڳندو رهيو.
ڪڏهن کولي جي اوڀر واري روشندان مان رات جو چانڊوڪي جا ڪرڻا داخل ٿيندا هيا، هڪ اهڙي ئي چانڊوڪي رات ۾ جڏهن هن کي دماغ تي ڪرنٽ ڏئي تشدد ڪيو ويو هيو، هو کولي جي ڀت کي ٽيڪ ڏئي ڏسي رهيو هيو، هلڪي چانڊوڪي ۾ ڪمبل جا اهي گهنج گهرا ٿي ويا هن ڏٺو اتي هن جي ماءُ هئي، جيڪا وهاڻي تي مٿو رکي ليٽيل هئي. ماءُ جنهن جو هو اڪيلو پٽ هيو، جنهن هن کي لاڏ ڪوڏ سان پاليو هو. اڳتي سري ماءُ مٿان آيو ۽ هن جو هٿ پنهنجن هٿن ۾ کڻي منهن تي رکيو. ماءُ جو هٿ هن کي ڪوسو محسوس ٿيو، جنهن کان هن جي زخمن کي آرام پئي مليو، هن ماءُ جو هٿ چميو.
”معاف ڪجان منهنجي ماءُ.“ هن چيو ”مان تڪليف جي ڏينهن تنهنجو سهارو نه ٿي سگهيس، مون کي تنهنجين اکين جا اهي ڳوڙها ياد آهن جيڪي موڪلائڻ مهل تنهنجي پوڙهن ڳلن تان هيٺ وهي رهيا هيا، اهي دعائون ياد آهن، جيڪي منهنجي ڪاميابي ۽ حفاظت لاءِ ڪيون هيون. مون کي افسوس آهي مان وقت تي نه موٽي سگهيس مان تنهنجين اميدن کي پورو نه ڪري سگهيس.“
عبدالحق ماءُ جو هٿ پنهنجن هٿن ۾ جهلي ڳالهائيندو رهيو پوءِ هن کي ڪا خبر نه پئي ته سور ۽ بي حاليءَ کان هن کي ڪڏهن ننڊ اچي وئي. جڏهن صبح جو جاڳيو ته هن جو ڪنڌ ڪمبل مٿان جهڪيل هيو، روشندان مان جهنگلي گلن جي خوشبو اندر اچي رهي هئي ۽ خاموشي ۾ سمنڊ جي ڇولين جو آواز پري کان ڪنهن ايندڙ زلزلي جهڙو لڳي رهيو هيو.
عبدالحق تشدد ۽ اڪيلائيءَ ڪري بي حال ٿي ويو هيو، هن کي ڏوران ڪا به اميد جي چڻنگ دکندي محسوس نه ٿي رهي هئي. هن کي ظلم جي رات جو انت ڪٿي به نظر نه اچي رهيو هيو. هو محسوس ڪري رهيو هيو جيئن لوهي در کي لڳل سيخون موت جي فرشتي جا ڊگها ڏند هجن، جيڪي ساهه ڪڍڻ کان اڳ هن کي ڊيڄاريندا هجن. هڪ دفعي هو اداس ڀت کي ٽيڪ ڏئي ويٺل هيو ته سامهون هلڪي روشني ۾ غير واضح هن کي بستري تي پيل ڪمبل پنهنجي پٽ جيان نظر آيو، هن جو ڏهن سالن جو پٽ جنهن کي هن زندگيءَ جا سڀ کان وڏا ڀاڪر پاتا، جنهن سان هن جو سچو پيار هو، جيڪو هن جو سڀ کان قيمتي سرمايو هو، هن اڳتي سري هن جي مٿي تي هٿ رکيو ۽ پوءِ محسوس ڪيو جيئن اهو روئندو هجي، ان جي اکين مان ڳوڙها وهندا هجن، هن پنهنجن چپن سان ان جي چپن کي چميو ۽ پوءِ هو ان کي ڀاڪر ۾ وٺي سڏڪڻ لڳو.
”تون نه رو منهنجا پٽ.“ هن ڳوڙها ڳاڙيندي چيو، “مان تنهنجو خيال نه رکي سگهيس، توڏانهن واپس ورڻ جي خواهش ۾ رستو وڃائي ويٺس. تنهنجي پالنا جي حسرت ۾ پاڻ فنا ٿي ويس، تنهنجي تربيت جي خواهش ۾ پاڻ بي ترتيب ٿي ويس، منهنجي زندگي جو سڀ کان وڏو پيار تولاءِ آهي، مان توکان وڇڙي ڄڻ راهن تان گم ٿي ويس. مون کي معاف ڪجان ٻچا، مان انهن رستن تي نه موٽي سگهيس، جن تي تنهنجيون اکيون منهنجو انتظار ڪري رهيون هيون، پوءِ هن ڪمبل کي بي اختيار چميون ڏنيون ۽ گهڻو وقت ان کي ڀاڪر ڀري روئندي رهيو.
ڏينهن گذرندا ويا عبدالحق کي ان ڪمبل سان بي انتها پيار ٿي ويو، هن کي لڳو ان ڪمبل اندر هن جي دل ڌڙڪندي هجي، هو ڪمبل کي ڏاڍو عزيز رکندو هيو ۽ اٿڻ ويهڻ وقت ڏاڍو محتاط هوندو هيو، هو ڪوشش ڪندو هيو ته ڪمبل تي لت نه اچي. اهو هن هيٺان اچي چيڀاٽجي نه وڃي ۽ ان کي ڪا تڪليف نه پهچي. ان ڪمبل سان پيار کان پوءِ هن جي اڪيلائيءَ جو احساس ختم ٿي چڪو هيو. جڏهن هن تي تشدد ٿيندو هيو ته اهو ڪمبل پنهنجن گرم هٿن سان هن جي جسم جي ٽڪور ڪندو هو، هو عقوبت خاني جو هر عذاب وڏي صبر ۽ تحمل سان سهڻ لڳو، هن پنهنجي زبان ڪڏهن نه کولي ۽ سمورا راز سيني ۾ سانڍي رکيا.
هڪ رات جڏهن روشندان مان چانڊوڪي بستري تي پيل بي ترتيب ڪمبل تي ڪري رهي هئي ته اهو هن جي زال جي روپ ۾ نروار ٿيو هن ڏٺو هن جي زال وهاڻي تي وار کولي ليٽي هن ڏانهن ڏسي مرڪي رهي هئي. عبدالحق جون زخمي اڌ کليل اکيون چمڪڻ لڳيون ان کي ڏسي هو به مرڪيو ۽ پوءِ ڪمبل مٿان ائين ڏسڻ لڳو ڄڻ زال جي جسم کي ڏسندو هجي، هن ان جو هٿ کڻي چميو ۽ پوءِ پيار مان هن جي ڳلن تي هٿ ڦيرڻ لڳو.
”پياري توکان وڇڙي مان ٻه اڌ ٿي پيس.“ هن وڏي پيار ۽ ڏک مان چيو ”زندگي جي ڀوڳنا ۾ تنهنجن نرم چپن جو سهارو کسجي ويو، تنهنجي سينڌ جا گلاب مرجهائجي ويا، تنهنجي ساٿ کان سواءِ راهون وڃائجي ويون. مون کي معاف ڪجان مٺي مان تولاءِ ڪجهه نه ڪري سگهيس. هن ٻانهن ورائي زال جي ڪنڌ هيٺان ڏني ۽ ان کي مٿي ڪري سيني سان لاتو، هو ان جي وارن ۾ آڱريون ڦيرڻ لڳو، اها چانڊوڪي رات هن لاءِ پيار ۽ سڪون جو پيغام کڻي آئي. روشندان کان ٻاهر جهنگلي نيرا گل هوا ۾ ائين پئي لڏيا جيئن خوشي جا ٽهڪ ڏيندا هجن. انهن گلن جي خوشبو کولي اندر ڦهلجي وئي ۽ هو ڪمبل کي ڀاڪر پائي ان کي پيار ڪندو رهيو.
صبح جو هڪ سپاهي کولي جو در کولي اندر داخل ٿيو ۽ هن کي لت هڻي جاڳايو، جڏهن هو ڇرڪ ڀري اٿيو ته سپاهيءَ ٻئي هٿ ڪمبل ۾ وڌا.
”ڪمبل جي موسم ختم ٿي وئي.“ ان سپاهي چيو ”اهو مون کي ڏي هاڻي توکي ان جي ضرورت نه آهي.“
عبدالحق ڪمبل کي پاڻ ڏانهن ڇڪيو، سپاهي ڀر ڪري هن کي منهن تي ڌڪ هنيو، هو پري وڃي ڪريو، سپاهي ڪمبل ۾ هٿ وجهي ان کي ائين گهلڻ لڳو جيئن هو عبدالحق جي زال کي ڪلهن هيٺان هٿ وجهي کوليءَ کان ٻاهر گهليندو هجي. عبدالحق اهڙو منظر ڏسي ڏڪي ويو هو ان کي بچائڻ لاءِ اڳتي وڌيو پر کولي جو لوهي در بند ٿي چڪو هيو.
”اڙي ڳالهه ٻڌ.“ هن در وٽان رڙ ڪئي، ”ان کي وٺي ته وڃين ٿو پر خدا جي واسطي ان جي عزت تي حملو نه ڪجان.“
هو کوليءَ جي در وٽ بيهي رڙيون ڪري روئندو رهيو، هن کي لڳو هن جي عزت تي حملو ڪيو ويو آهي. هن جي غيرت کي للڪاريو ويو آهي، هو ڪيتري دير کوليءَ جي در وٽ روئندو رهيو، پوءِ هو مايوس ٿي ڀت کي ٽيڪ ڏئي ويهي رهيو. هن آلين اکين سان بستري ڏانهن ڏٺو، اتي ڪمبل نه هيو. اهو ڏسي هن کان آهه نڪري وئي، هن محسوس ڪيو هن جو پورو ڪٽنب يرغمال ٿي ويو آهي، هو ڪافي دير ڀت کي ٽيڪ ڏئي خالي بستر ڏانهن ڏسندو رهيو. هن جي اڪيلائي جو احساس وڌي ويو، هن کي دنيا ۾ پيار ڪرڻ وارو ڪو به نه بچيو، هن جي زخمن تي ٽڪور ڪرڻ وارا هٿ اتي نه رهيا، هو اڪيلائي ۽ نفرت جي عذاب کان گوڏن ۾ ڪنڌ وجهي ويهي رهيو.
صبح جو ٻه سپاهي هن جي کوليءَ ۾ داخل ٿيا ۽ انهن هن کي کنڀي تشدد لاءِ عقوبت خاني ۾ ان سائي ٽيبل آڏو اچي ويهاريو، جنهن جي سامهون ڀت تي جنرل ضيا جو فوٽو لڳل هيو، هڪ سپاهيءَ هن کي وارن ۾ هٿ وڌا.
”پنهنجن ساٿين جا نالا ٻڌاءِ؟” ان چيو ”نه ته هتان تنهنجو لاش نڪرندو.“
هن نالا ٻڌائڻ کان انڪار ڪيو. ٿوري دير ۾ ساڳيو ڀورو ڪمبل آڻي هن اڳيان ٽيبل تي رکيو ويو، پنهنجي سامهون ڀورو ڪمبل ڏسي عبدالحق جي اکين ۾ پيار ڀرجي آيو. هو ڪمبل کي ائين ڏسڻ لڳو ڄڻ اتي سندس زال ويٺل هجي، جنهن جا ڏک کان وار کليل هجن ۽ اها ڳوڙهن ڀريل اکين سان هن ڏانهن ڏسندي هجي، پوءِ ان ڪمبل جا گهنج ڦري هن جي پٽ جي نقشن ۾ تبديل ٿي ويا، هن جو پٽ سائي ٽيبل تي ويهي معصوم نماڻين اکين سان هن طرف ڏسندو هجي، پوءِ اهو ڪمبل هن جي ماءُ جي صورت ۾ ڦري ويو، هن جي ماءُ ڄڻ ٽيبل تي زخمي حالت ۾ پيل هجي ۽ اها زندگي جا آخري ساهه کڻندي هجي. ساڳيو ڪمبل هن جي پوڙهي پيءُ جي صورت ۾ تبديل ٿي ويو، هن جو پيءُ ڄڻ هٿ لوڏي هن کي الوداع چوندو هجي. عبدالحق ڪمبل کي ڏسندو ويو ۽ هن جي منهن جا رنگ ڦرندا ويا.
”اهو ڪمبل منهنجي حوالي ڪيو.“ هن آفيسر کي چيو
آفيسر حيرانگي مان هن ڏانهن ڏسڻ لڳو.
”ڪمبل جي موسم ختم ٿي چڪي آهي.“ آفيسر هن کي چيو ”موسم تبديل ٿيندي ته اهو تنهنجي حوالي ڪيو ويندو....... يا ٻئي صورت ۾.”
عبدالحق ڪنڌ هيٺ ڪري ويهي رهيو، آفيسر تجسس مان هن ڏانهن ڏسڻ لڳو.
”مان موسم جي تبديليءَ جو انتظار ڪندس.“ عبدالحق چيو ۽ پوءِ هو ٽيبل تي پيل ڪمبل ۾ منهن وجهي سڏڪن ۾ مچي ويو.