انڌو ڪوي ۽ عقاب جون اکيون
مزار
پسيل پڪسرو پيچرو،
قدمن جي آواز تي ڪبوتر
آکيري مان
اڏري ويو.“
ڳوٺ جو انڌو ڪوي کٻڙ جي ڏنگي ڦڏي لٺ سهاري کجين جي وچ مان ويندڙ ڪچي پيچري تي هليو ٿي ته سندس پراڻي جتيءَ مان ڌوڙ، ٽهڪندڙ پاڻيءَ جي ٻاڦ جيان ٿي اڏامي. ان پيچري تان لنگهڻ سندس روز جو معمول هيو هو، ان پيچري جي لاهن چاڙهن کان واقف هيو. هو هلندو پٿر جي ان ڏاڪڻ کي ويجهو ٿيو، جيڪا مٿي ان ننڍڙي ٽڪريءَ تي چڙهي رهي هئي، جتي قديم نيرين سرن وارو قبرستان هيو. ڪوي هلڪا قدم کڻندو مٿي ڏاڪڻ تي چڙهيو ته سنڌوءَ کان ايندڙ اتر جي واءُ ۾ هن جا ڪپڙا ڪنهن زخمي روح جيان ڦٿڪڻ لڳا. هو مٿي چڙهي قبرستان جي ٿلهي تي پهتو ۽ پوءِ لٺ سهاري اڳتي وڌي قبرن جي پراڻن سنگ مرمر جي ڪتبن ۾ هٿ وجهندو ان مخصوص جاءِ تي ويٺو جتان ٻن شهرن کي ملائيندڙ پل چٽي نظر اچي رهي هئي. انڌي ڪويءَ ڏسڻ بنا انهن نظارن تي لاتعداد لافاني نظم لکيا. هن پنهنجي شعور کي وسعت ڏني ۽ هن جو تصور حقيقت کي اورانگهي هڪ عقاب جي صورت ۾ ان واديءَ مٿان هوائن ۾ اڏاميو. جڏهن ڪوي ان پراڻي قبرستان جي ڪنهن نيرين سرن واري قبر کي ٽيڪ ڏئي ويهندو هيو ته سندس تصور جو عقاب هن جي ڪلهي تان اڏامي مٿي اڃايل ڌرتي جيان ڏرا ڏئي ويل جهڙ هيٺان ائين ڦرندو هيو، جيئن اهو اتان جو حڪمران هجي. ڪويءَ اهڙا نظم لکيا جو سندس هاڪ هر هنڌ ٿيڻ لڳي. هن جا گيت ان ملڪ جي ماڻهن جي چپن تي گلاب جي خوشبو جيئن مهڪيا. مٿي ٽڪريءَ تي ٺهيل قبرستان هيٺان ڪچين سرن وارو هن جو ڳوٺ ڪنهن ميرن گيڙو ڪپڙن ۾ ملبوس مراقبي ۾ ويٺل شخص جيان کجين جي گهاٽي جهنڊ ۾ ويڙهيل هيو. سرءُ لنگهي چڪي هئي ۽ اتر کان سيارو پنهنجين ٿڌين اکين سان اوچتو ٽپي پوڻ لاءِ واجهائي رهيو هيو. سنڌوءَ کي ويجهو هجڻ ڪري اهو ڳوٺ سدائين ڪوهيڙي ۾ ويڙهيل ڪنهن خواب جيان غير واضح ڏسڻ ۾ ايندو هيو.
ڪوي ان ئي ڳوٺ ۾ پيدا ٿيو، جڏهن هو ڄايو ته سندس اکيون رابيلن جيئن اڇيون هيون. هن کي ماءُ هنج ۾ کڻي چميو ۽ پوءِ جڏهن اها رني ته ان جا ڳوڙها ڳلن تان رڙهندا هيٺ هن جي اکين تي ڪريا. اهي ڳوڙها ڪڏهن نه سڪا. ڪوي جڏهن به پنهنجين پيدائشي انڌين اکين کي ڇهيو ته هن کي اتي پنهنجي ماءُ جي تازن ڳوڙهن جي آلاڻ هميشه محسوس ٿي.
ڪوي ڳوٺ ٻاهران وهندڙ سنڌوءَ جي پاڻيءَ کي جڏهن پنهنجي آڱرين سان ڇهيو ته هن پهريون گيت چيو. اتي ئي ڪناري تي جڏهن هن سانوڻ جي ڏکڻ کان ايندڙ هوا ۾ مٽيءَ جي خوشبوءِ محسوس ڪئي ته فطرت سان پهريون عشق ڪيو. فطرت هن جي محبوب جيان هئي، جنهن جون اکيون هن جي تصور ۾ ڄڻ سنڌوءَ جي پاڻيءَ سان ڌوتل هيون.
ڪوي پنهنجي عمر جا سٺ سال پورا ڪري چڪو هيو، سندس اڇي جهڙ جهڙي ڏاڙهي جنهن مان ڪڏهن هن جي اکين جا ڳوڙها هيٺ ترڪندي وهي پوندا هيا ته هن کي ان ڳالهه تي اعتبار ڪرڻو پوندو هيو ته سندس اکيون جيئريون آهن.
هو زندگي جي محدود ضرورتن وارو انسان هيو، ٻه پراڻا کاڌيءَ جا جوڙا ۽ کاڌي پيتي جو ٿورو ضروري سامان. ملڪ اندر هن جي مداحن جو هڪ وڏو تعداد هيو، هن جا نظم ۽ گيت اڻٽيهين جي اوندهه ۾ ستارن جيئن جرڪندا هيا. ڪيترا ماڻهو عقيدت مان پئسو پائي به هن آڏو نظر ڪندا هيا پر هن پنهنجي محدود ضرورتن کان اڳتي ڪنهن به اهڙي شيءِ کي نه قبوليو جيڪا هن جي ضمير مٿان ٻوجهه ٿي پوي.
نيرين قبرن وارو ٿلهو ڄڻ ڪويءَ جو اهڙو تخت هيو جتي ويهي هو پنهنجي تصور ۾ موجود فطرت کي حڪم ڏيندو هيو ته اها ٺهي پوندي هئي ۽ سميٽجي شاعريءَ جي سٽن ۾ تبديل ٿي ويندي هئي. جڏهن هو قبرن جي ڳاڙهين سرن وارن محرابن کي آڱرين سان ڇهندو هيو ته اهي محراب هن کي ڪنهن عورتن جي چهري جهڙا لڳندا هيا، جيڪا منهن مٿي ڪري عرش کي ڏسندي هجي. سانوڻ ۾ سنڌو جا گجگوڙ ڄڻ هن شينهن جي وات مان ٻڌا ۽ انهن گجگوڙن پويان پاڻيءَ جي وهڻ جو شور هن کي هرڻ جي ڪنڌ مان تازي وهندڙ رت جيان محسوس ٿيو، پر اڄ سنڌو سست هيو، گهاٽي بڙ هيٺان ويٺل سئو سالن جي ڄمار واري ان شخص وانگر جنهن جا عضوا مري چڪا هجن پر دماغ جاڳندو هجي.
ٿڌي هوا جو جهوٽو ڪويءَ جي جسم سان ٽڪرايو ته هن کي لڳو اتر طرف سيارو سوڙ هيٺان جاڳيو آهي ۽ هلڪا قدم کڻندونيري ٿلهي واري قبرستان طرف هن ڏانهن وڌي رهيو آهي. ڪويءَ جي ڪلهي تي ويٺل هن جي تصور جو عقاب ڀڙڪو ڏئي اڏاڻو ۽ نيري اڀ هيٺان اتر طرف ترندو هليو ويو. ان ايندڙ سياري جو استقبال ڪيو، ٿڌي هوا ان جي پرن کي نئين قوت بخشي ۽ ان جي اکين تبديل ٿيندڙ نئين وايو منڊل کي پاڻ ۾ قيد ڪيو. عقاب جڏهن واپس انڌي ڪويءَ جي ڪلهي تي لٿو ته هن اڳيان ڪاغذ تي نئون گيت لکيل هيو، اهڙو گيت جنهن جا لفظ برف جي ڳنڍن جيئن ڪاغذ جي گرم ڌرتيءَ تي رجي رهيا هيا. ڪوي مرڪيو ۽ هن گيت کي ويڙهي پنهنجي گودڙيءَ ۾ ائين وڌو جيئن ماءُ ٻار کي جنم ڏيڻ کانپوءِ پيار مان پنهنجين ٻانهن ۾ وٺي سيني ۾ لڪائيندي آهي.
منجهند ٿي ته ننڍڙو راهب ڳوٺ واري پيچري تان ٿيندو ٿلهي واري ڏاڪڻ کي ويجهو ٿيو. هن جي هڪ هٿ ۾ پاڻيءَ جو لوٽو ۽ ٻئي ۾ ماني هئي. هو جڏهن پٿرن واري ڏاڪڻ ٽپي مٿي پهتو ته هن کي ڪوي ڪنهن پٿر جي ديوتا جيئن ڏسڻ ۾ آيو. قبر جي ڪتبي کي ٽيڪ ڏئي ويٺل ڪوي ڄڻ پاڻ به سنگ مرمر ۾ تبديل ٿي چڪو هيو. ڪويءَ جي تصور جو عقاب ڪٿي ڏور عرش هيٺان اڏامي رهيو هيو ۽ هن جي ذهن ۾ موجود دنيا ڪنهن نرالي ڍنگ جا عڪس وکيري رهي هئي. راهب هن وٽ آيو ۽ هن جڏهن ماني ۽ پاڻيءَ جو لوٽو هن آڏو رکيو ته ڪوي ڇرڪ ڀري جاڳيو. سندس تصور جو عقاب تيزيءَ سان ڪلهي تي لٿو ۽ عرش ۾ اڏرندڙ روح ڄڻ هن جي اکين مان اندر لهي جسم ۾ سمائجي ويو.
”ڪير راهب؟” ڪويءَ چيو ۽ پوءِ مرڪ هن جي بند چپن جي هڪ ڪنڊ کان ڇڪجي ڄڻ هيٺ ڪري پئي.
راهب جي اچڻ تي ڪويءَ کي خوشي محسوس ٿي، نون سالن جو راهب ان ئي ڳوٺ جو رهواسي هيو، ڳوٺ جي ڪجهه چڱن مڙسن هن مٿان اها جوابداري رکي هئي ته هو انڌي ڪوي جي پرگهور لهي، ان کي وقت تي ماني ٽڪي پهچائي، گهر جي سار سنڀال ۽ صفائي جو بندوبست ڪري. راهب ڪويءَ جي صحبت ۾ رجي ميڻ ٿي پيو. ننڍڙو راهب جنهن ڪويءَ جي پوڙهين انڌين اکين سان هڪ نئين دنيا ڏٺي، ان جا نوان منظر ۽ نرالو حسن ڏٺو ۽ انڌو ڪوي جنهن هڪ حساس ٻار جي ڏسندڙ اکين سان دنيا جي حقيقتن کي ويجهي پوڻ جا خواب ڏٺا، راهب پاڻيءَ سان ڪويءَ کي هٿ ڌوئاريا ۽ پوءِ ڪويءَ ماني جو ڳڀو کڻي چٻاڙيو.
هيٺان سنڌوءَ جي ڪپ تان ڪانگ اڏاڻا ۽ مٿي اچي قبرستان جي ٿلهي تي وات کولي ٽپا ڏئي ماني ڳڀي لاءِ واجهائڻ لڳا. راهب مانيءَ جو ڳڀو کڻي انهن ڏانهن اڇلايو ته سڀ ڪانءَ جهپٽو ڏئي وڃي ماني جي ڳڀي مٿان ڪريا.
”بابا هي ڪانگ سدائين بکايل ڇو هوندا آهن؟” ننڍڙي راهب چيو، ”ڪانون جي ڪک اکين اڳرڻ سان ڀربي آهي. جيڪي مون وٽ نه آهن، جو آءُ انهن کي آڇي سگهان.” پوڙهي ڪويءَ مانيءَ جو گرهه اڳرندي جيئن ئي چيو ته ڄڻ ڳڀو هن جي نڙيءَ ۾ ڦاسي پيو. راهب پاڻي جو لوٽو هن جي هٿ ۾ ڏنو. پوڙهي پاڻي کي وات تي چاڙهيو ته اهو واڇن کان ايئن وهيو جيئن سندس پيڙا جا بند ڀڄي پيا هجن. سامهون ٻن شهرن کي ملائيندڙ پل وٽان ريل ڪارو دونهون ڪڍي ڊوڙندي وئي ته قبرستان جي ٿلهي واري پهاڙي تنبوري جي تند جيان لڏڻ لڳي.
راهب ڪنڌ کڻي پري سنڌوءَ جي ٻيٽ اندر بيٺل ڪچي کي نهاريو، اڃان ڦلهار ڪو نه ڦٽيو هيو، سرنهن جي ساوڪ ڌرتيءَ تي مٿو ٽيڪي تازي ڄايل ٻار جيان مرڪي رهي هئي. سنڌوءَ پريان ڪناري تي ڦهليل سائي پٽي ۾ گينڊي جي گلن جا جهڳٽا ڄڻ هيڊي منهن وارن سلهه جي مريضن جيان ڪناري تي ويهي رت جون الٽيون ڪري رهيا هيا. راهب پنهنجو منهن پري ڪري ڪويءَ جي انڌين اکين کي نهاريو، اهي سنڌوءَ جيان هيون جنهن جي پاڻيءَ مٿان اڇو جهڙ بيٺل هيو.
“بابا تنهنجيون اکيون سنڌو ۾ ترندڙ اڇن ڪنگن جيان صاف ۽ شفاف آهن.” راهب چيو.
“ها اهي اکيون پاڪ آهن. جن ڪجهه نه ڏٺو.” پوڙهي ڪويءَ چيو ۽ پوءِ هن جي تصور جو عقاب هن جي ڪلهي تان اڏاڻو ۽ نيري عرش هيٺان پر هڻندو سنڌوءَ مٿان موج ۾ اڏامڻ لڳو. ڪويءَ قلم سنڀاليو ۽ لکندو ويو “پاڻيءَ کي ڪو به رنگ نه آهي. هيءَ جا نيراڻ آهي، سا عرش جو پاڇو آهي. هيءَ جا ميراڻ آهي، اها انسانن جي مر آهي. ڏور چوني جا پهاڙ پنهنجن اعمالن تي اڇا ڏند ٽيڙي مرڪي رهيا آهن. ساوڪ جي زهر ۾ ڪارا نانگ ڪنهن جي ياد جيئن چري رهيا آهن، دريا جي پيٽ اندر بيٺل ٻيلي ۾ مندر اندر مورتي ۾ سنگ مرمر جهڙو روح آهي، ساڌ ٻيلي ۾ مور نچن ٿا ته گهنگهروءَ جو آواز اچي ٿو، ڪو ڳائي ٿو ته ڪنڌ ڪرن ٿا. هوءَ گهمي ٿي ته سج رڪجي ٿو هلي، هوءَ ڳائي ٿي ته ڪتبا لُڏن ٿا.”
ڪويءَ جي تصور جو عقاب رنو، ٻه ڳوڙها سڏڪن جيئن هن جي اکين ۾ اڀريا.
پوڙهي ڪويءَ هٿ وڌائي ننڍڙي راهب جي اکين کي ڇهيو، هزارين منظر ۽ ڪيئي رنگ ڄڻ هن جي آڱر مان خون جيان گردش ڪري جسم ۾ شامل ٿي ويا. هن جون آڱريون مختلف رنگن ۾ رنگجي ويون.
”بابا جيڪي آهي اک آهي، شايد ٻاهر ڪجهه به نه آهي.“ راهب اداس لهجي ۾ چيو.
پوڙهي ڪويءَ جون اکيون سندس سيني ۾ اٿندڙ ڪنهن سٽ کان بند ٿي ويون، ”منظر رنگ ۽ پيار مدهوشيءَ جي حالت ۾ اکين کان پري اندر جي ڪنهن تهه خاني ۾ ستل آهن، خاموشيءَ ۾ ڪنهن کڙڪي تي اهي جاڳن ٿا ۽ ڊگهي گهيرٽ ۾ غرق ٿين ٿا.”
ننڍڙي راهب جي اکين کي ڇهندڙ انڌي ڪويءَ جي آڱرين مان پوءِ سڀ موسمون لنگهي ويون، ڪمبل ۾ ويڙهيل سيارو نيرين قبرن واري ٿلهي کي پنهنجي سرد اکين سان ڏسندو، هيٺان ڪچي پيچري تي کجين جي سخت پنن مان ڇڻندڙ ماڪ ۾ ڀڄندو، ڳوٺ کان پري تائين ڦهليل ڪوهيڙي ۾ گم ٿي ويو. ڄڻ سيارو پوڙهي ڪويءَ جي جسم مان ڌرڙيءَ جيان نڪري ويو ۽ پوءِ بهار جا رنگ ننڍڙي راهب جي اکين مان هيٺ ڇڻي پيا. گونچ ڦٽيا ۽ پريان سنڌوءَ جي وچ ۾ ڪنهن بحري ٻيڙي جيئن بيٺل ساڌ ٻيلي اندر مندر جي سنگ مرمر جون ڀتيون سائي زمرد ۾ تبديل ٿي ويون ۽ انهن اڳيان ڪيسو ڦل نارنگي ڌٻن جيئن بي ترتيب ٿي بيهي رهيا.
پوڙهي ڪويءَ ننڍڙي راهب جي اکين ۾ بهار جا سڀ رنگ مرڪندڙ ڳوڙهن جيان وهندي پنهنجين آلين اڱرين سان محسوس ڪيا. انهن رنگن لاءِ پوڙهي ڪويءَ وٽ پنهنجو احساس ۽ سوچ هئي، هن جي تصور جو عقاب اڏاڻو ته جيتري ان جي اڏام جي اوچائي هئي اوتري گهرائيءَ اندر سنڌوءَ ۾ هيٺ ان جو عڪس ٺهي رهيو هيو ۽ پوءِ پوڙهي ڪويءَ سوچيو بيشڪ دنيا انڌي آهي، سوين عقاب عرش جي انهن اوچائين تي اڏري رهيا آهن، انهن جي اوچائين جي حد ايتري ته بلند آهي جو موجود هوندي به اهي نه ڏسجي رهيا آهن. جڏهن عقاب اوچائين تان هيٺ هن جي ڪلهي تي لٿو ته انڌي ڪويءَ اڳيان پني جو رنگ سائو ٿي چڪو هيو ۽ انڊلٺ جا رنگ اتي هارجي چڪا هيا.
”بهار اهڙي هوليءَ جو نالو آهي جنهن ۾ اکين جو خون ٿيندو آهي. رنگ ضروري آهن، شين کي واضح ڪن ٿا. شايد ڪجهه نه آهي رنگن سان ڀريل وجود آهي، سوچ آهي. اسين هارجي پئون ٿا ۽ رنگن جي بي ترتيبيءَ ۾ ڪا شڪل تلاش ڪري وجهون ٿا. سوچ آهي احساس آهي. جي هر شي جي بي ترتيبيءَ کي پنهنجي ڍنگ سان قبولين ٿا. هر ذهن ۾ موجود تصور کي پنهنجي تيزي ۽ اڏام آهي. هر جدا ذهن اندر ساڳي عڪس جو جدا تصور آهي. مون ان کي ٻوٽي ۾ ڏٺو ۽ هو گل جيئن ڦٽي پيو. هو بي ترتيب رنگ ۾ ڪٿي آهي، مون هجوم کي هٽائي ان کي ڳولهي وڌو. ڪجهه نه آهي جيڪي آهي منهنجي سوچ آهي. ڪائنات منهنجي سوچ جا وکريل ورق آهن. منهنجو وجود انتها جي حد آهي ٻئي پاسي وهم آهن گمان آهن. مان آهيان ته هو آهي. هو منهنجي حصار ۾ ڪٿي قيد آهي..... يا شايد ڪجهه به نه آهي..... تصور اوندهه جي پيداوار آهي.......” پوڙهي ڪويءَ جون آڱريون جڏهن راهب جي اکين تان هٽيون ته اهي ڪاري گلاب جي قلمن ۾ تبديل ٿي چڪيون هيون. هن پنهنجي هٿ ۾ گلابن جي خوشبوءِ محسوس ڪئي. هڪ اهڙي خوشبوءِ جنهن جي هوائن ۾ هزارين انسان ڪارا ڪپڙا پائي ماتم ڪندا هجن. اڇاڻ رنگن کي جنم ڏيندڙ ۽ ڪاراڻ رنگن جي فنا آهي. ڪارا گلاب هن جي انڌي تصور جي پنکڙين جيئن سندس آڱرين تي ڦٽيل هيا. هڪ ڪاراڻ هئي جنهن عرش کي پنهنجي گهيري ۾ آڻي هر طرف اوندهه پکيڙي ڇڏي هئي. ڪارو جهڙ هن جي سوچ جي آنڌ مانڌ جيان بي چين عرش تي ڦري رهيو هيو. ڪٿي وڄ گجگوڙ جيان مٿي بلند ٿي تلوار هنئي ته ڪاري جهڙ اندر هڪ چير ڊگهي زخم جيئن ان کي وڍيندو پري هليو ويو، ڄڻ رت وسي پئي ۽ سانوڻ پنهنجي عروج تي پهچي ويو.
ساڌ ٻيلي اندر چپ ويٺل پٿر جي مورتي اڳيان مور پر وکيري سانوڻ جو پهريون نرت هنيو ته اها مرڪي پئي ۽ پوءِ وڏ ڦڙو ائين وسيو جيئن ڪويءَ تي لفظ وسي پيا هجن.
”وڄ جي چمڪ ۾ بوندون ٻري رهيون آهن.” هن گجگوڙ ۾ راهب جو آواز ٻڌو.
هن جي تصور جو عقاب آلا پر هڻندو مٿي اڏاڻو ۽ مينهن ۾ هوائن سان وڙهندو ڦيرا پائڻ لڳو. ان محسوس ڪيو هو ڌرتيءَ تي اڪيلو ساهوارو آهي. بادلن، هوائن ۽ مينهن تي هن جو حڪم هلي ٿو. وڄ اهڙي روشني آهي جيڪا هن جي اکين مان نڪري ٿي. مندر اندر مور جو ٽهوڪو وهم ۽ گمان کانسواءِ ڪجهه نه آهي.
تنهن ويل سانوڻ اهڙو وسيو جو ڪويءَ جي جهول لفظن جي بوندن سان ڀرجي وئي. لفظن جو وڏڦڙو نيرين قبرن مٿان هيڊن گلن جيان سڄي قبرستان ۾ وکرجي ويو. سنگ مرمر جي ڪتبن تي اڪريل تعزيتي شعر وهندڙ پاڻي ڪري لهندڙ مٽيءَ هيٺان دفن ٿيل آوازن جيئن جيئرا ٿي پيا. ڪتبا جهونگارڻ لڳا ۽ انڌو ڪوي انهن جي وچ ۾ ائين ويٺو رهيو جيئن ڪنهن وليءَ تي عرش کان بوندن جي صورت ۾ صحيفا نازل ٿيندا هجن.
ان سانوڻ ۾ ڪوي ايڏو لکيو جو هن جي گودڙي ڪويتائن سان ڀرجي ڪنهن اڀريل قبر جيان نظر اچڻ لڳي ۽ اڇي ڏاڙهيءَ سان هن جو وجود ان قبر جي مٿي کان ڪنهن سنگ مرمر جي ڪتبي جيان خاموش بيٺل ڏسڻ ۾ آيو.
انڌي ڪويءَ جو نئون ديوان جڏهن منظر عام تي آيو ته هن جا لفظ هر شهر ۽ ڳوٺ جي واٽن چوواٽن تي ڳالهائڻ لڳا، هن جي آوازن کي هر درد مند دل ٻڌو ۽ محسوس ڪيو. هو ملڪ جي وڏي ڪويءَ طور ڄاتو ۽ سڃاتو ويو. ان کان اڳ به هن جا ڪيئي ديوان منظر عام تي اچي چڪا هئا، جن ملڪ جي ماڻهن کي حيرت ۽ عبرت ۾ وجهي ڇڏيو هيو. هر پڙهندڙ کي اهو سوچڻ تي مجبور ڪيو ته آخر هڪ انڌي ڪويءَ ڏسڻ جي اڏي وسعت ڪيئن حاصل ڪري ورتي؟ ان جا منظر ۽ عڪس ڪنهن اکين واري کان به تيز ۽ گهرا آهن، ان وٽ اهڙا منظر آهن جيڪي اڻ ڏٺا ۽ نوان آهن. هر ڪنهن اهو سوچيو ته ڪويءَ وٽ نظر نه هوندي به جيڪڏهن ڪائنات جا ايڏا وسيع عڪس آهن ته جيڪڏهن ان وٽ نظر هجي ها ته شايد هو ڪائنات کي ڏسي ان جو وڌيڪ مشاهدو ڪري اهڙيون عظيم ڪويتائون تخليق ڪري ها، جو هن کي دنيا جي سڀ کان وڏي ڪويءَ طور ڄاتو ۽ سڃاتو وڃي ها.
انڌي ڪويءَ جي ان ديس جي ماڻهن وٽ سٺي عزت ۽ مقام هيو. ان ئي شهر جي هڪ مقامي اسپتال جي اکين جو ڊاڪٽر پڻ هن جي مداحن ۾ شامل هيو. ان ڊاڪٽر جڏهن هڪ انڌي ڪويءَ جون اهڙيون عڪس ۽ منظرن سان ڀرپور ڪويتائون پڙهيون ته اهي سڀ هن لاءِ حيرت جو سبب هيون. هن کي يقين ئي نه ٿي آيو ته ڪنهن انڌي جو مشاهدو ايترو وسيع ۽ لامحدود ٿي سگهي ٿو، جو هو ڪنهن ڏسڻ جي سگهه واري کان به گهرو ۽ واضح ڏسي سگهي.
انڌي ڪويءَ ڪڏهن به پنهنجن مداحن سان رابطو نه رکيو. هن جي دنيا اهو ننڍڙي پهاڙي تي ٺهيل نيرو قبرستان هيو. پري پري تائين ڦهليل سنڌوءَ جو پاڻيءَ ان مٿان ٻن شهرن کي ملائيندڙ پل. سنڌوءَ جي پرئين ڪناري تي ڪنهن شهيد ٿي ويل جوڌي جي وڍيل وجود جهڙو ڦٽل قلعو ۽ وچ سنڌو ۾ بيٺل ساڌ ٻيلو. جنهن جي مندر جي ڳاڙهين سرن واري ڏاڪڻ وٽ ڄڻ ان انڌي ڪويءَ جو مجسمو رکيل هيو. اهي سڀ منظر پنهنجين ڏنگين ڦڏين ليڪن ۽ رنگن جي ترتيب سان ان انڌي ڪويءَ جي تصور ۾ موجود هيا. هن جي تصور جي عقاب جي اک هر ڇنڀ تي نواڻ پسندي هئي ۽ انڌ ڪويءَ ان عقاب جي اک جي هر ڇنڀ جي هر منظر کي ڪاغذ تي اڪريل محسوس ڪندو هيو. اهي ئي ان ڪويءَ جون ڪويتائون هيون، جن هن لاءِ هر مداح جي من ۾ عزت ۽ پيار پيدا ڪيو.
ان ئي سال جڏهن سانوڻ جا پڇاڙڪا ڏينهن هيا ۽ ڪڪر ٽڪر ٽڪر ٿي عرش ۾ پکڙجي الڳ ٿي رهيا هئا ته راهب ڊوڙندو مٿي ٿلهي تي هن وٽ آيو.
”بابا ڪو اکين جو ڊاڪٽر آهي توهان سان ملڻ چاهي ٿو.“ هن پوڙهي ڪويءَ کي چيو.
ڪوي ڪجهه دير خاموشي سان سوچيندو رهيو.
”اکين جو ڊاڪٽر؟” پوڙهو ڪوي ايترو چئي سگهيو.
”ها، هو چوي ٿو اهو توهان جي مداحن مان آهي ۽ توهان سان ملاقات ڪرڻ چاهي ٿو.” راهب تيزي سان هڪ ئي ساهي ۾ چيو.
”ها، ڇو نه، هن کي مٿي وٺي اچ.“ پوڙهي ڪويءَ فڪرمند لهجي ۾ چيو. راهب هيٺ لهي ويو ۽ ٿوري دير کان پوءِ صاف سٿرن ڪپڙن ۾ ملبوس هڪ اڌ وهيءَ جو ڊاڪٽر پوڙهي ڪويءَ آڏو اچي ويٺو. ڊاڪٽر پوڙهي ڪويءَ جي نظمن ۽ گيتن جي ساراهه کان پوءِ ان کي ان ڳالهه تي راضي ڪرڻ لاءِ زور ڀريو، ته جيڪڏهن هو پنهنجين اکين جي علاج کان پوءِ ڏسڻ جي قابل ٿي وڃي، ته هن جي ڏسڻ جي سگهه هن جي مشاهدي کي وڌيڪ وسعت ۽ گهرائي عطا ڪندي. جنهن ڪري هو وڌيڪ سٺيون ۽ لازوال ڪويتائون لکڻ جي قابل ٿي ويندو.
انڌو ڪوي ڊاڪٽر جي ڳالهه سان متفق نه ٿيو ۽ ڊاڪٽر ان کي قائل ڪرڻ لاءِ پنهنجي هر ممڪن ڪوشش ڪئي.
”جڏهن اهو ممڪن آهي ته هڪ آپريشن کان پوءِ توهان جون اکيون ڏسڻ جي قابل ٿي وينديون، ته پوءِ آخر انڪار ڇو؟“ ڊاڪٽر مايوس ٿي انڌي ڪويءَ کي چيو.
انڌو ڪوي ڊاڪٽر جي ڳالهين تي اداس ٿي ويو.
”مان توهان جو اهڙو ڪو به ٿورو کڻڻ نه ٿو چاهيان، جنهن ڪري پنهنجي دل تي ڪو ٻوجهه محسوس ڪريان. مون کي منهنجي دنيا ۾ ڇڏي ڏيو.” انڌي ڪوي وڏي اعتماد سان چيو.
ڊاڪٽر مايوس ٿي اٿي بيٺو ۽ پٿر جي ڏاڪڻ وٽ بيهي پٺ ورائي هن انڌي ڪويءَ کي ڏٺو ۽ پوءِ هن جون نظرون سامهون ڦهليل منظرن ڏانهن کڄي ويون. هن سوچيو جيڪر هو اهو سڀ پنهنجين اکين سان ڏسي اڃان به لازوال ڪويتائون تخليق ڪري سگهي پر ڪويءَ جو چهرو سخت ٿي چڪو هيو ۽ هن جي انڌين اکين جون پنبڙيون تيزي سان حرڪت ڪري رهيون هيون. مايوس ڊاڪٽر پٿر جي ڏاڪڻ تان آهستي آهستي هيٺ لهندو نظرن کان اوجهل ٿي ويو.
گهڻا ڏينهن گذري ويا ۽ نيٺ هڪ ڏينهن ان شهر جي مداحن انڌي ڪويءَ کي ان ڳالهه تي راضي ڪري ورتو ته جيڪڏهن هو ڏسڻ جي قابل ٿي وڃي ته هُن جي ڏسڻ جي سگھ هن جي لکڻين کي وسعت بخشيندي ۽ پوءِ نيٺ هڪ ڏينهن انڌو ڪوي پنهنجن ڪجهه مداحن سان گڏ ان ڊاڪٽر وٽ آيو ۽ ڊاڪٽر ان جي اکين جي معائني کان پوءِ ڪجهه ڏينهن اندر ان جي اکين جو آپريشن ڪيو. ڊاڪٽر انڌي ڪويءَ جي آپريشن کان پوءِ بي حد خوش نظر آيو. هو مرڪندو ٻاهر آيو ته ماڻهو هن کي چوڌاري ويڙهي ويا.
”ڇا ڪوي ڏسڻ جي قابل ٿي ويو؟” ڪنهن هن کان پڇيو.
”ها آپريشن ڪامياب رهيو. ڪوي هڪ عام انسان جيان سڀ ڪجهه ڏسڻ جي قابل ٿي ويندو.“ ڊاڪٽر جوش ۽ خوشيءَ ۾ جواب ڏنو. هجوم ۾ موجود سڀني مداحن جي منهن تي سرهائي ۽ مرڪ اچي وئي، ”ته پوءِ هن جي اکين جي پٽي ڪڏهن کلندي؟“ ڪنهن وري پڇيو، ”ستن ڏينهن کان پوءِ.” ڊاڪٽر چيو.
ڊاڪٽر جي ڳالهه تي هجوم ۾ موجود ماڻهن اهو فيصلو ڪيو ته ستن ڏينهن کان پوءِ جيئن ته ڪوي پهريون دفعو هن ڪائنات کي ڏسڻ جي لائق ٿيندو، تنهن ڪري اهو هڪ وڏي اهميت وارو ڏينهن هوندو، ان ڏينهن لاءِ خاص اهتمام ڪيو ويندو.
ڪنهن صلاح ڏني ته ڪويءَ جي اکين جون پٽيون اهڙي هنڌ کوليون وڃن، جتي هو منظر ۽ رنگ واضح طور ڏسي سگهي ۽ ساڳي ڏينهن هڪ ڪاغذ ۽ قلم جو بندوبست ڪري اتي هن حوالي ڪيو وڃي جيئن هو زندگيءَ جا پهريان منظر پنهنجين اکين سان ڏسي دنيا جي لازوال ڪويتا لکي سگهي.
هجوم ۾ موجود ماڻهن کي اها صلاح بي حد پسند آئي ۽ نيٺ اهو فيصلو ڪيو ويو ته ستن ڏينهن کانپوءِ ڪويءَ کي شهر جي بلند تاريخي مناري تي بيهاري هن جي اکين جون پٽيون کولي هڪ ڪاغذ ۽ قلم هن حوالي ڪري ڪجهه دير اڪيلو ڇڏيو ويندو، جيئن هو پنهنجين اکين سان دنيا جا پهريان منظر ڏسي لافاني ڪويتا لکي سگهي.
ان شهر جي لکيل پڙهيل ماڻهن ۾ هڪ نئون جوش ۽ خوشي جي لهر هئي، هر ڪو اهو سوچي رهيو هيو ته پيدائشي انڌو ڪوي جنهن وٽ نه ڏسندي به دنيا جا عظيم سگهارا عڪس ۽ منظر آهن آخر اهو ائين نظر جي ايندڙ ان اوچتي سگهه کانپوءِ اتي ڪيتري نه لازوال ۽ عظيم ڪويتا تخليق ڪري وٺندو.
ستن ڏينهن کانپوءِ شهر جي هڪ پهاڙيءَ تي بيٺل چار سو سال پراڻي ڳاڙهين سرن مان ٺهيل مناري تي مٿي آڻي، ڊاڪٽر ڪوي جي اکين تي ويڙهيل اڇي پٽي کي کوليو ۽ پوءِ هو ڪويءَ کي اتي اڪيلو ڇڏي هيٺ لهي ويو.
ڪويءَ ٿوري دير ڪوشش کانپوءِ جڏهن آهستي آهستي اکين کي کوليو ته نيري اڀ هيٺان نظرن جي وسعتن تائين ڦهليل هڪ عجيب وايو منڊل ڏسي هن جي دل دهلجي وئي. سور جي هڪ سٽ هن جي دل مان نڪري دماغ تائين پهتي، هن اکيون بند ڪيون ۽ پوءِ وري جڏهن کوليون ته ڄڻ هن کي مايوس وڪوڙي وئي، هن آڏو نيري اڀ هيٺان ڦهليل دنيا اها نه هئي جنهن جو هن تصور ڪيو هيو. اها بلڪل ڦڪي ۽ مايوس ڪندڙ هئي. اتي اهي رنگ نه هيا جيڪي هن سوچيا هيا. اهي منظر نه هيا جيڪي هن ڏٺا هيا. هن کي حقيقت ڏاڍي ڇسي ۽ حقير نظر آئي. هن کي منظر ۽ عڪس عام رواجي ڏسڻ ۾ آيا. ايڏا ڇڊا ۽ مصنوعي رنگ ڏسي، هن جي من ۾ موجود سڀ گهرا عڪس ڌنڌلا ٿيندا ويا. هن کي لڳو هو اهڙي پاڻيءَ ۾ وهنجيو هجي جنهن پاڻيءَ هن جي وجود تي ٺهيل رنگدار عڪسن کي ڌوئي صاف ڪري ڇڏيو هجي.
مناري کان هيٺ هن جي مداحن جو هجوم هن جي لازوال ڪويتا جي انتظار ۾ مٿي ڏسندو رهيو. آخر ڪويءَ بي دلي سان اتي پيل پني ۽ قلم کي پنهنجي هٿ ۾ کڻي ڪجهه لکڻ چاهيو. هن ڏٺو سندس ڪلهي تي ويٺل تصور جو عقاب اڏامي مناري کي ويڙهيل لوهي سيخن ۾ اٽڪي پيو. هن ڏٺو ڄڻ عقاب جون اکيون انڌيون ٿي پيون هجن.
ڪويءَ گهڻي ڪوشش ڪئي ته هن جو عقاب اڏامي نئين نظر ايندڙ دنيا مٿان گردش ڪري پر هن جي تصور جو انڌو عقاب مناري جي لوهي سيخن ۾ ڦاسي پر ڦڙڪائيندو رهيو. انڌي عقاب جي چهنب ڪنهن زخمن جيان ڦاٽل هئي، ان جي بي نور اکين مان رت جا ڳوڙها گلابن جيئن ڦٽي رهيا هيا، اهو مناري جي لوهي پڃري ۾ ڪنهن غلام ڪيل آزاد ديش جي فرد جيان بي چين ٿي پنهنجو مٿو لوهي سيخن سان ٽڪرائڻ لڳو. عقاب ڦتڪيو ته سندس پر ٽڪر ٽڪر ٿي مناري کان هيٺ ڇڻيا. ڪويءَ جي تصور جا منظر اهي نه هيا جيڪي هن اڳيان واضح هيا. ڪوي رنو ۽ هن هٿ هڻي ڳوڙهن کي محسوس ڪيو، هن جا ڳوڙها ڪنهن ناسور مان وهندڙ روڳ جهڙا گهاٽا هيا. ڪويءَ انڌي عقاب کي ڏٺو، انڌو عقاب ڪنهن اوندهه ۾ راهه وڃايل واٽهڙو جيئن وائڙو هيو. ڪويءَ عقاب کي حڪم ڏنو “اي عقاب اڏر، مون کي منظر ڏيکار ۽ رنگ عطا ڪر؟” پر عقاب پنهنجا چنبا لوهي سيخن ۾ جهلي انڌين اکين سان پريشاني جي عالم ۾ ڦتڪندو رهيو ۽ ڪويءَ جو قلم ڪاري الٽي ڪرڻ لاءِ جاءِ ڳولهيندو رهيو ۽ ڪورو ڪاعذ هن جي هٿن ۾ ڏڪڻ لڳو.
ڪويءَ محسوس ڪيو، هو هاڻي شايد ڪڏهن به ڪا ڪويتا جوڙي نه سگهندو. هو مايوس ٿي مناري جي وچ تي ٺهيل پٿر جي ٿلهي تي ويهي رهيو. ڳوڙها هن جي اکين مان سڏڪن جي ساز تي هيٺ ڇڻندا رهيا. سنڌو کان ٿڌي هوا جو جهوٽو هن جي اکين سان ٽڪرايو ته هن کان آهه نڪري وئي. سندس اکيون بند ٿي ويون. هر شي هن اڳيان اوجهيل ٿي وئي. تيز روشني اوندهه ۾ تبديل ٿي وئي. شهر جون بلند عمارتون سڪون جي پردي پويان گم ٿي ويون. نيري عرش هيٺان بيٺل بادلن جا ٽڪرا امن جي اڇن پکين ۾ تبديل ٿي ويا. چوڌاري ڦهليل دل کي دهڪائيندڙ گوڙ جو آواز هڪ ٻئي سان ٽڪرائجي چڻگن ۾ تبديل ٿي زائل ٿي ويو. ڪوي ڪيتري دير اکيون بند ڪيو ويٺو رهيو. هن محسوس ڪيو زخمي انڌو عقاب مناري جي لوهي سيخن مان پنهنجا چنبا ڇڏائي سندس ڪلهي تي اچي ويٺو هجي. ان هن جي ڪلهي تي ويهي پنهنجا کنڀ ڇنڊيا هجن، پنهنجي چنبي جي ننهن سان اکين کي کوٽيو هجي، ته انهن هيٺان سندس نيون اکيون ظاهر ٿيون هجن. عقاب جي پريشانيءَ ۽ خوف پَرن جي ڇنڊڪي سان ڌوڙ جيان اڏامي پري وڃي ڪريا هجن. عقاب نوبنو ۽ ڦڙت ٿي پيو هجي. ڪوي ڪيتري دير اکيون بند ڪيون، ڪنهن بت جيان ويٺو رهيو. هن محسوس ڪيو، هو واپس پنهنجي دنيا ۾ موٽي ويو آهي. هڪ اهڙي دنيا جتي اوندهه جي عظيم منارن مان روشني جا ڪرڻا وسيع سنڌ جي سيني تي ڪري رهيا آهن. هڪ رات جتي اميد جا ستارا امن ۽ خوشيءَ جي عرش تي مرڪي رهيا آهن، ڪويءَ جي چهري تي سڪون ۽ سانت جا پاڇا روشنين جي لهندڙ سج پويان هيٺ لهي آيا. ڪويءَ بند اکين سان پنهنجي ڪلهي تي ويٺل تصور جي عقاب کي حڪم ڏنو ”اُڏر اي عقاب مون دنيا کي تو لاءِ هموار ڪري نئون عرش ۽ ڌرتي تخليق ڪئي آهي، وڃ ۽ مون کي نون رنگن ۽ عڪسن سان واقف ڪراءِ.”
عقاب ڪويءَ جي ڪلهي تان نوبنو ٿي ڀڙڪو کائي اڏاڻو ۽ پَر هڻندو مناري جي لوهي سيخن کي پار ڪري ڏور عرش هيٺان گول ڦيرا پائڻ لڳو. ڪويءَ پنهنجي هٿ ۾ قلم سنڀاليو ۽ ڪورو ڪاغذ مختلف رنگن ۾ تبديل ٿي ويو. ان تي منظر اڀريا ۽ ڪيترا ئي عڪس ان تان ڇڻي اکيون بند ڪري ويٺل ڪويءَ جي هنج ۾ ڪريا.
ڪويءَ جو اهو نظم واقعي ئي هڪ عظيم تخليق هئي، جنهن ۾ هن جي دل جي دردن کانسواءِ هڪ نئون تجربو پڻ سمايل هيو.