پيش لفظ
سنڌ جي تاريخ به دنيا جي ٻين تاريخن وانگر دکدائڪ قصن ۽ ڪهاڻين سان ڀريل آهي. اهو به اٽل اصول آهي ته جيڪڏهن نمڪ يا کاري کٽي شيءَ نه هجي ها ته سٺي شيءَ جو قدر نه ٿئي ها، هي ڪوڙ آهي، جنهن سچ جو مان مٿي ڪيو آهي. غدارن ۽ مفاد پرستن جي وجود جي ڪري، محب وطن ۽ قومي ڪارڪنن جو مان ۽ مرتبو وڌيو آهي. غدار صرف ۽ صرف پنهنجن مان پئدا ٿيندا آهن. ڪنهن به ڌارئي کي غدار نه چيو ويندو آهي. ڌاريو، ڌوڪيباز ۽ دشمن ٿي سگهي ٿو، پر ان کي غدار جهڙي منحوس خطاب سان منسوب نٿو ڪري سگهجي. پنهنجي ساٿي، دوست ۽ همدرد کي ئي بي وفا، لالچي يا ڌوڪيبازي وارو ڪردار ادا ڪندڙ کي ئي غدار جي نالي سان سڏي سگهجي ٿو. جهڙي طرح امام حسين ع کي، شهيد ڪرائڻ وارا ڪوفي محب وطن ۽ فدائي سڏائڻ وارا هئا. امام ابو حنيفه کي قيد ڪرائڻ ۽ زهر کارائڻ وارا سندس شاگرد ۽ مريد هئا. شاهه ولي الله جي خلاف فتوى ڏيڻ وارا ۽ قيد جي سازش ٺاهڻ وارن ۾ سندس شاگرد ۽ مريد هئا. اسان جي تاريخ ۾، بنگال جي مير جعفر، سنڌ مان سيٺ نائومل ۽ ميرعلي مراد انگريزن جا جاسوس، همدرد ۽ پنهنجن هم وطنين جا غدار سمجهيا وڃن ٿا. تاريخ ۾ حڪيم احسان الله خان منشي رجب علي، مولوي عبدالقادر يا ذڪاءُ الله سڀ انگريزن جا جاسوس ۽ قوم جا غدار هئا. جن قومن سان غداري ڪري، ڌارين سان گڏجي سازشن ۾ شريڪ ٿيا.
جتي غدار پئدا ٿيندا آهن، اتي محب وطن، قومپرست اڳواڻ ۽ ڪارڪن به جنم وٺندا آهن. هڪ قومي غدار، هزارن ۽ لکن قومي ڪارڪنن جي جان وٺندو آهي ۽ اهڙي طرح قوم کي مصيبت ۽ غلامي ۾ قيد ڪرائي ڌارين وٽ سرخرو ٿيندو آهي.
1857ع جي جنگ آزادي جيڪا هتان جي عوام پنهنجي کسيل آزادي ۽ وڃايل سياسي ساک ۽ قومي وقار کي بحال ڪرائڻ لاءِ هڪ انگريز سامراجي قوت سان لڙي سا اسان جي تاريخ جو عظيم باب آهي. پر اها آزادي جي تحريڪ پنهنجن جي غداري ۽ ستم ظريفي جو شڪار ٿي ويئي ۽ اسان ٻيهر مضبوط ۽ سخت گرفت ۾ اچي وياسون ۽ ان کان پوءِ جيڪي اسان سان ظلم ۽ تعديون ٿيون، اهي تاريخ جا المناڪ ۽ لڱ ڪانڊاريندڙ قصا آهن.
محترم داداسنڌي، جنگ آزادي جي موضوع تي قلم کڻي، واقع قوم کي هڪ تاريخي آئينو ڏيکاريو آهي. جنهن ۾ جتي محب وطن ۽ قومپرستن جا لاش، لال لهو ۾ تڙپندا نظر اچن ٿا ۽ ڪي ڦاسي لٽڪندا ۽ توبن ۽ ڦٽڪن جي عذاب ۾ سامهون نظر اچن ٿا. اتي ڪن غدارن جا به عڪس ۽ ڪارناما ظاهر ٿين ٿا. داداسنڌي 1857ع ۾ انگريز. حڪمرانن جا ظلم ۽ قومي ڪارڪنن جي قربانين تي تفصيل سان روشني وڌي آهي. سنڌ هن سلسلي ۾ جيڪو ڪردار ادا ڪيو سو اسان جي قومي تاريخ جو اهم ورق آهي، پر افسوس جو ان بابت ڪٿي به تفصيلي ذڪر نه ڪيو ويو آهي. داداسنڌي هن ڪتاب ۾ ٽڙيل پکڙيل مواد کي سامهون رکي هي ڪتاب لکي هڪ بهترين ڪارنامو سر انجام ڏنو آهي. هي ڪتاب نه صرف ڪتبخانن ڪي زينت ۾ اضافو آڻيندو، بلڪ باشعور ماڻهن جي هٿن ۾ پهچي، قومي شعور ۾ واڌارو آڻيندو، بيشڪ محترم داداسنڌي محنت ڪري، هڪ اهم موضوع کي قوم جي آڏو پش ڪيو آهي. جنهن ۾ نه صرف کيس داد ڏجي. بلڪ هو مبارڪباد جو حقدار آهي، جنهن هڪ قومي فرض ادا ڪري هڪ اهم پيغام ۽ سنيهو ڏنو آهي.
مورو سنڌ ڊاڪٽر محمد لائق زرداري
8 جون 1987ع ايم- پي،پي- ايڇ - ڊي