تحريڪ جي تنظيم ؛-
ساورڪر جو خيال آهي ته ” مانيون مختلف طبقن ۾ هم آهنگي پئدا ڪرڻ جي علامت هئي.“ مانين جي راز تي سڀ کان پهرين مسٽر فورڊ ڪليڪٽر گوڙ ڪيو، ليفٽينٽ گورنر مسٽر ڪالون کي لکيو جنهن سڀني ضلعن جي نالي سرڪيولر ڪڍيو. گلن جي ورهاست به پيغام رساني جو ذريعو هو. سڀ کان پهريئن ڪنول جو گل، بنگال ۾ ورهايو ويو. هڪ قاصد ڇانوڻي ۾ ويندو هو، سڀ کان وڏي ديسي فوجي آفيسر سان ملي کيس گل ڏيکاريندو هو. آفيسر اهو گل سپاهي کي ڏيندو هو ۽ اهڙي طرح سڄي ديسي فوج ۾ اهو گل ورهائجي ويندو هو. هي گل صفائي، پاڪيزگي، فتح ۽ شادابي جو نشان هو.“ ( علماءِ هند کان شاندار ماضي – احمد ميان ( جلد ٻيون ) ص نمبر 405. )
ڀٽ ڌڻي به فرمايو ” ڪنول پاڙون پاتال ۾، ڀونئر ڀري آڪاس“
مسلمان عالمن ان انقلابي تحريڪ کي ڪامياب بنائڻ لاءِ پاڻ موکيو . ان وقت جهاد جي فتوى جاري ڪيئي ويئي ته ” انگريزن سان مقابلو ڪرڻ فرض عين آهي. هنن عالمن جو عوام ۾ وڏو اثر هو ۽ انهن تحريڪ ۾ موثر ڪردار ادا ڪيو. ڊاڪٽر وليم هنٽر لکي ٿو ته ” اهي اڻ ٿڪ هئا، بي لوث ۽ بي نفس هئا، جن جو طريقئه زندگي هر گمان کان مٿي هو. پئسن ۽ ماڻهن کي سڃاڻڻ جي کين وڏي اٽڪل هئي. سندن ڪم صرف تزڪيئه نفس ۽ اصلاح مذهب هو“. مفتي ذڪاءُ الله لکي ٿو ته ”سئو ٻه سئو جي لڳ ڀڳ وهابي عالمن جهاد ۾ حصو ورتو. دهلي ۾ وهابين جي وڏي ميڙ مولوي سرفراز علي کي اڳواڻ چونڊيو. انهن عالمن هر فرد کي جهاد جي ترغيب ڏني. دهلي جي جامع مسجد ۾ هڪ فتوى تيار ڪئي ويئي، جنهن ۾ انگريزن خلاف هر مسلمان لاءِ جهاد فرض ڪيو ويو ۽ پوءِ هر هنڌ اهڙا اشتهار ورهايا ويا ۽ انهن کي ڀتين تي هنيو ويو. انهن اشتهارن ۾ هو ته ” اي هم وطنو ۽ مذهب جا شيدائيو! اٿو، اٿو اوهين سڀ گڏجي اٿو. فرنگي ڪافرن کي نسب ۽ نابود ڪريو. جن عدل ۽ انصاف جي هر اصول کي پيرن هيٺيان دٻائي اسان جو راج کسي، اسان جي ملڪ جي مٽي پليد ڪئي آهي. ان جو فقط علاج هي آهي ته خونريز
جگ ڪئي وڃي، جيڪا صرف حق ۽ انصاف لاءِ جنگ آهي. ( اٺارهن سئو ستونجاهه جي جنگ آزادي – روزانه جسارت 10 مئي 1982ع).جن عالمن هن تحريڪ کي اڀاريو اهي آهن. مولوي عبدالغفار، پير علي وغيره. مسلمان عالمن کان سواءِ هندو ساڌن ۽ پنڊتن به هن ڏس ۾ پنهنجي جوابداري محسوس ڪئي، هو ويس بدلائي جوڳي بنجي فوجي باريڪن جي ويجهو دونها دکائي ويهي رهيا ۽ سپاهين ۾ جذبئه حريت ۽ حب الوطني پئدا ڪئي، برهمڻ ساڌن، ان سلسلي ۾ هڪ اعلان ۾ چيو ته ” جيڪڏهن اسان هن موقعي تي سڀ گڏجي هڪ ٿي وينداسين ته اهو اسان جي ديتا، مهاديو جي خوشي جو باعث ٿيندو ۽ ڌرم جو بچاءُ ٿيندو، اسان کي اميد آهي ته، اهي سڀ ماڻهو، جيڪي 16 کان 32 سالن جي عمر جي وچ ۾ تلوار هلائڻ ڄاڻن ٿا. سي فوجن ۾ پنهنجا ماڻهو موڪلين“. مسلمان عالمن ۽ هندو پنڊتن، هن عوامي انقلاب لاءِ جيڪو ميدان هموار ڪيو. ان لاءِ مسٽر سلورڪي لکي ٿو ته ” فقير، پنڊت، ساڌو ۽ سنياسي ملڪ ۾ پکڙجي ويا. انهن کي سفر لاءِ هاٿي ۽ محافظ دستا ڏنا ويا. جن ڳوٺن ۽ شهرن ۾ دورا ڪيا. انهن مولوين ۽ پنڊتن، فوجي ڇانوڻين جي چوڌاري چڪر لڳايا. خصوصاَ بارڪپور کان ميرٺ، انباله ۽ پشاور تائين سندن خفيه انقلابي جماعتن جو ڄار وڇايل هو. آفيسر جيتوڻيڪ انهن تي شڪ ڪندا هئا. پر اهي سپاهين جي ناراضگي کان ڊڄندا هئا. ڇو ته سپاهين کي انهن سان وڏي عقيدت هئي.“ ان ڪري ئي لارڊ ڪيننگ لکي ٿو ته ” مون کي ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته بغاوت مذهبي بهانن سان ڀڙڪائي ويئي. ڪانپور، بنارس ۽ پٽنم انهن پنڊتن باهه ٻاري ڏني.“ سرسيد احمد خان لکي ٿو ته ” اهي انقلابي ماڻهو فقيراڻو لباس پائي شهرن ۾ ويندا هئا ته جيئن سرڪاري انتظام ۾ خلل وجهن ۽ هندوستاني سپاهين کي باغي بنائين. اهڙي طرح هن عظيم انقلابي تحريڪ جو آغاز انهن عالمن ۽ پنڊتن کان ئي ٿيو. مسٽر ولسن لکي ٿو ته ” سڄي ملڪ ۾ هڪ ئي وقت بغاوت لاءِ 31 مئي جو ڏينهن مقرر ڪيو ويو. هر ريجمينٽ ۾ هڪ ٽن ميمبرن جي ڪاميٽي هئي، جيڪا بغاوت جي باري ۾ سڀ ڪم پورا ڪندي هئي ۽ اها اسڪيمون ۽ خط و ڪتابت مخفي رکندي هئي. ( تاريخ انقلاب عالم ( حصو ٻيو) خورشيد مصطفى).
جڏهن تحريڪ مڪمل منظم ٿي ويئي، تڏهن ديسي فوج بغاوت ڪئي، بغاوت هن ڳالهه تي شروع ٿي ته ديسي فوج بغاوت ڪئي، بغاوت هن ڳالهه تي شروع ٿي ته ديسي فوج کي جيڪي ڪارتوس ڏنا ويا اهي ڊم ڊم ۾ ٺهندا هئا، جن تي ڍڳي ۽ سوئر جي چرٻي لکيل هوندي هئي، ڪرنل ماليس لکي ٿو ته ” دليلن جي تفصيل سان سر جان لارينس لکيو آهي ته بغاوت جو سبب فقط چرٻي وارا ڪارتوس هئا. عوام هنن ڪارتوس جي حقيقت کان بي حد متاثر ٿيو ۽ غلط فهمي ۾ مبتلا ٿي ويو.“ سر ڪئننگهام لکي ٿو ته ” ڪارتوسن کي غور سان ڏسڻ کان پوءِ، مون کي سپاهين جي اعتراض تي ڪابه حيرت نه لڳي، مون کي هرگز اهو خيال نه هو ته، ڪارتوس ۾ اهڙي ڪا سڻڀي شيءِ موجود آهي، هي بلڪل چرٻي آهي، گورنمينٽ جي معتدال پاليسي تي، حرف نٿو رکي سگهجي، پردر حقيقت هن آڳ کي وڌائڻ واري اها سزا هئي جا نهايت ذليل طريقي سان ميرٺ جي ڇانوڻي ۾ ديسي سپاهين کي ڏني وڃي. ( سماهي مهراڻ – 1967- (1).
روبرٽ لکي ٿو ته ” اها هڪ بدقسمتي هئي، جنهن ۾ ڪجهه صداقت به شامل آهي ته، بارود واري فيڪٽري ۾، ڪارتوسن جي تياري ۾ جانورن جي چرٻي استعمال ڪئي ويندي هئي. انگريزن آفيسرن ديسي سپاهين تي زور رکيو ته اهي هي ڪارتوس ڪتب آڻين، انهن انڪار ڪيو. ان ڪري هڪ سپاهي منگل پانڊي کي گرفتار ڪري ڦاسي ڏني ويئي. ان وقت هن مجاهد پنهنجي هم وطن سپاهين کي چيو ته” منهنجي موت مان عبرت حاصل ڪيو، اسان وطن ڌرم جي عزت خاطر قربان ٿيون ٿا. اوهان ان مان سبق پرايو، دين ڌرم ۽ وطن جي لڄ رکو.“
ان جي ڦاسي کان پوءِ پنجاسي سپاهين ڪارتوسن استعمال ڪرڻ کان انڪار ڪيو، ان ڪري انهن سپاهين کي بدڪردار مجرمن ۾ داخل ڪري کانئن فوجي نشان کسي، سندن وردين کي پٺي کان ڦاڙيو ويو ۽ پوءِ کين نهايت بي عزتي سان هٿڪڙيون ۽ ٻيڙيون پارايون ويون، ايڊ ورڊ ٽامسن لکي ٿو ته ” هي نهايت ذلت انگيز ۽ درد ناڪ نظارو هو. بيٺل سپاهي، پنهنجن بدقسمت ڀائرن کي هن ذلت ۾ گرفتار ٿيل ڏسي ڪڙهندا رهيا، مگر مجبور هئا. ان وقت ايئن پئي معلوم ٿيو ته هر سپاهي انتقام جي جوش ۾ ڀريل آهي، هو شايد ان وقت ئي حملو ڪري ڏين ها. پر ميداني توبن، بندوقن ۽ چمڪندڙ تلوارن جي موجودگي ۾ هو ڪجهه به ڪري نه ٿا سگهيا. قيدين کي قيد خاني ۾ نيو ويو ۽ پهري جي لاءِ، مٿن ديسين کي مقرر ڪيو ويو.“ حسن نظامي لکي ٿو ته ” جنهن وقت قيدي جيل موڪليا ٿي ويا. رستي ۾ جي سپاهي بيٺا هئا، انهن کي نهايت مايوسيءَ مان هو. غيرت ڏياريندا رهيا. ڏهين مئي 1857ع تي آخر وطني غيرت ۽ دين جي حفاظت لاءِ تلوار مياڻ کان ٻاهر آئي ۽ ميرٺ کي، هن ” آزادي جي جنگ“ جو پهريون ميدان بنجڻ جو شرف حاصل ٿيو. ( ايضا”ساڳيو“)