انگريزن جو سياست ۾ حصو وٺڻ
ويتر 1732ع ۾ انگلينڊ ۽ فرانس جي وچ ۾ ٺاهه ٿيو ۽ هند ۾ فرانس جو زو ٽٽي ويو ڪرناٽڪ جي ٽن ويڙهن ۾ ڊيو پلي کي ڪلائيو بري طرح شڪست ڏيئي ڪمپني جا قدم مضبوط ڪيا، ڪلائيو پهريون انگريز هو جنهن 1757ع ۾ ” پلاسي جي جنگ “ ۾ نواب سراج الدوله کي شڪست ڏيئي هندستان اندر، انگريز شهنشاهيت جو بنياد وڌو. ان ڪري برٽش حڪومت کيس هندستان جو گورنر ۽ ڪمانڊر انچيف مقرر ڪيو، حالانڪ هو اول درجي جو ڪمينو، پسته اخلاق ۽ ظالم انسان هو. هڪ انگريز مورخ گرين لکي ٿو ته ” اهو اڙٻنگ ۽ بيڪار ڇورو، جنهن جا دوست کيس مدراس ڏانهن هڪ منشي جي حيثيت ۾ رهڻ لاءِ ڪمپني جي ملازمت ۾ موڪلي خوش ٿيا هئا هو هڪ ڏينهن هندستان ۾ انگريز سلطنت جو باني ٿيو.“ ( تاريخ پاڪستان – محمد ابراهيم جويو). هن 4 مئي 1779ع ۾ بنگال کان پوءِ ميسور تي حملو ڪيو. جنگ سيور ۾ سڀ امير ۽ سپاهي وڪامجي چڪا هئا. درٻار جي چند وطن جي ويري معززين، انگريزي فوج کي قلعي ۾
داخل ڪيو. جڏهن پنهنجي باڊي گارڊز کي ساڻ ڪري، ٽيپو سلطان انگريزن سان مقابلي ڪرڻ لاءِ روانو ٿيو، تڏهن گرمي جي سختي ۽ اڃ کان سندس چپ سُڪي ويا ۽ پاڻي جي گهُر ڪيائين. پر پنهنجي ساقي، تڏهن افسوس ۽ ڪمال حرامپائي جو ثبوت ڏيندي نه پاڻي ڏنو ۽ پاڻي پاڻي ڪندو گهوڙي تان ڪري پيو. ان وقت به ڪنهن هندستاني کي مٿس رحم نه آيو ۽ هي غريب مسافر اڃ سان ئي مري ويو. ( علماءِ هند ڪا شاندار ماضي – ميان محمد) سندس لاش کي لارڊ هارس ڏسي چيو ته ” اڄ هندستان اسان جو آهي“. اهڙي طرح سرن پٽم تي به سندس قبضو ٿي ويو. جنرل ليڪ مرهٽن سان مقابلو ڪري، مغليه حاڪم شاهه عالم کي کانئن آزاد ڪرايو. ان خوشي ۾ هن ناعاقبت انديش حاڪم انگريزن کي خطابات ۽ خلعتون ڏنيون ۽ دوآبه ۽ آگرو کين بخشش ۾ ڏنو. دهلي ۾ هاڻي انگريزن ريزيڊنٽ رهڻ لڳو. 1801ع ۾ آئوڌ واري عهدنامي کان پوءِ آئوڌ به سندس قبضي ۾ اچي ويو. رنگون جي برمي حاڪم کي برطانوي واپار جو دشمن قرار ڏيئي، واقعيات کي گول مول ڪري، برما کي ڪمپني جي حڪومت ۾ شامل ڪيو ويو ۽ ڊپلوميسي کان ڪم وٺي، ستارا، ناگپور، جهانسي، برار ۽ سنپل پور تي به قبضو ڪيو. جن شهزادن جي مدد سان ڪمپني هندستان ۾ هڪ وسيع سلطنت قائم ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي. انهن جي لاولد مرڻ جي حالت ۾ انهن جي رياستن تي قبضي ڪرڻ جو نالو هن ” الحاق“ رکيو. ڪمپني پرتاب سنگهه کي ستارا جو حاڪم تسليم ڪيو. ان جي وڏي ٿيڻ تائين ڪپتان گرانپ ڊف رياست جو ناظم مقرر ٿيو. جڏهن شهزادو جوان ٿيو تڏهن ڪمپني کيس جلاوطن ڪري بنارس ڪڍي ڇڏيو ۽ ستارا جو حاڪم ان جو ڀاءُ ٿيو. 1848ع ۾ جڏهن ٻائي ڀائر مري ويا، تڏهن لارڊ ڊلهائوزي ان تي قبضو ڪيو. 17 فيبروري 1843ع ۾ نيپيئر سنڌ تي چڙهائي ڪري اعلان ڪيو ته ” سنڌ تي اسان کي قبضي جو ڪوبه حق نه آهي، پر ان هوندي به اسين قبضو ضرور ڪنداسين ۽ سچ پچ ته اهو قدم اسان جو تمام فائديمند ڪارائتي ڪمينپ ۽ بدمعاشي ٿيندي.“
اهڙي طرح هن سنڌ تي قبضو ڪري، سندس لفظن ۾ گناهه ڪيو. 1849ع ۾ سنبل پور، ٿانيرل، گنج پور ۽ بنجنور تي قابض ٿيا. ناگپور جي راجا رگهوجي ڀونسله جي ٽين جي پٽ 11ڊسمبر 1853ع تي وفات ڪئي. جيئن ته هو لاولد هو، ان ڪر ان جي ڀاءُ کي وارث بنايو ويو. مگر دلهائوزي پشونت کي راجا تسليم نه ڪيو ۽ ڪمپني رياست تي قبضو ڪيو. جهانسي جي آخري راجا 21 نومبر 1851ع تي وفات ڪئي، راڻي کي پينشن ڏيئي جهانسي کي انگريزي سلطنت سان ڳنڍيو ويو. پنجاب بهاولپور ۽ ڪشمير کي به دلهائوزي تلوار جي زور سان پنهنجي تسلط هيٺ آندو. ٻيءَ عالمي جنگ کان پوءِ، ڪمپني پنجاب تي قابض ٿي، ٽن سالن تائين، پنجاب جي حڪومت، هڪ ڪائونسل جي هٿ هيٺ رهي.1853ع ۾ ڪائونسل توڙي پنجاب کي ڌار صوبو بنائي، سرجان لارنس کي چيف ڪمشنر بنايو ويو.
هاڻي انگريز مچي مڙس ٿي پيا. مغل بادشاهه کي ڪک جيتري به حيثيت ڪانه هئي. ڪو وقت هو جڏهن جنرل ويلسلي شاهه عالم کي لکندو هو ته ” مان تهدل سان اعلى حضرت ۾ عقيدتمند ي جو مظاهرو ڪندس ۽ اعلى حضرت جي حڪمن جي پوري پوري تابعداري ڪندس. ( رڪارڊ انڊيا آفيس – 192). پر وقت گذرڻ سان گڏ هنن جي تابعداري ۾ ڦيرو اچي ويو. جڏهن ساري ملڪ تي ڪمپني جو قبضو ٿي ويو. خزانن ۽ دفترن تي ڪمپني ڇائنجي ويئي. فوجن جي ڪمان هن جي هٿ ۾ اچي ويئي، تڏهن شهنشاهه هنن جي عزت ويندي رهي. گورنر هڪ فرمان موجب ” بادشاهه جو فدوي خاص“ لفظ ڪاٽي ڇڏيا ۽ رياست جي والي ڏانهن لکي موڪليو ته ” هو هي عزت وارا لفظ نه لکن“ مقبوضه رياستن جي ماڻهن سان ڪمپني وارن وڏا ظلم ڪيا. سندن عزت ۽ دولت خاڪ ۾ ملائي ڇڏي. بنگال مان سون، چاندي، هيرن ۽ جواهرن جا جهاز ڀري برطانيه موڪليا ويا. ناگپور ۽ سنڌ راڻين کان زيورات ڦريا ويا. آئوڌ جي ڪيترن ئي جاگيردارن کان سندس ملڪيتون ڦريون ويون. سندن کاتن هيٺ 25543 ڳوٺ هئا، تن مان 11903ڳوٺ ڦريا ويا. سر سيد احمد خان لکي ٿو ته ” آئوڌ جي قبضي ڪري، اسي هزار ماڻهو بي روزگار ٿي ويا.“ سنڌ ۾ ڦرلٽ ڪئي ويئي، اها تاريخ ۾ نمايان آهي. بسترا، پلنگ ۽ کٽن سان گڏ عورتن جي ڪنن مان والا ۽ ڳُهه به لاٿا ويا.“ ساندهه ست ڏينهن ڦُر جاري رهي. مير حاڪمن جا 18 ڪروڙ روپيه روڪڙا ضبط ڪيا ويا. صرف نيپيئر کي ستر هزار پائونڊ حصي ۾ مليا. جن آفيسرن ۽ سپاهين کي، هن ڦرلٽ جي مال مان انعام مليو. تن جو تعداد 4731 آهي.
( ڏيئي ڏنڀ ڏڏن – داداسنڌي صفحو 284)