تحريڪ جي شروعات؛
دهلي جي محاذ تي سخت جنگ لڳي، ڪيترائي انگريز آفيسر مارجي ويا ۽ انگريزي فوجي شڪست کائڻ لڳا، جنرل نجت خان بريلي کان پنهنجن مجاهدن سميت دهلي ۾ آيو ۽ مجاهدن کي منظم ڪري، بهادر شاهه جي حڪومت جو اعلان ڪيو ۽ شهر جو انتظام به رکيو. بهادر شاهه سڀني، رياستن جي نوابن کي جنگ ۾ ڀرپور حصي وٺڻ جي تلقين ڪئي. ان ڪري يوپي، آئوڌ، روهيل کنڊ، پنجاب ۽ راجپوتانا ۾ مجاهدن گڏجي انگريزن سان جنگ ڪئي، جي پور، هانسي جصار ۽ ڀوپال کان به ٽي چار سئو مجاهد آيا، ان وقت مجاهدن ۾ جوش ۽ جذبو هو. مفتي ذڪاءُالله ” تاريخ عورج انگلشيه “ ۾ لکي ٿو ته ”جهادي توڙي بکن ۾ پاهه پيا ٿيندا هئا، بدن تي ڪپڙي جي لير به نه هوندي هئي، پر ڪڇ ۾ تلوار چيلهه ۾ خنجر ۽ ڪلهن تي ٽوڙي بندوق پيئي لڙڪندي هين، دهلي ۾ بادشاهه کي جهادي چوندا هئاته ” اسان بکن ۾ مرون ٿا ته بادشاهه کين چوندو هو ته مون وٽ خزاني ۾ ڪجهه به نه آهي. پر شهري مجاهدن کي ماني کارائيندا هئا. نواب محي الدين خان ٻه هزار ۽ محمد شريف پنهنجي گهرجو سارو سامان ڏيئي مجاهدن جي خدمت چاڪري ڪئي.“ ان موقعي تي جنگ هلندي انگريزن مولوي پير علي کي گرفتار ڪيو، کيس طرحين طرحين جا عذاب ڏيئي چيو ويو ته ” جيڪڏهن تون باغي ليڊرن جو پتو ڏيندين ته توکي آزاد ڪيو ويندو. ان تي مولوي صاحب جواب ڏنو تج ” ڪامهل اهڙي هوندي آهي.“ جو پنهنجي جان بچائڻ مفيد هوندي آهي، پر ڪا مهل اهڙي هوندي آهي. هي اهڙو موقعو آهي جو مان پنهنجي زندگي قربان ڪري ابدي زندگي حاصل ڪري سگهان ٿو. توهين مون کي ڦاسي ڏيئي سگهو ٿا ۽ مون وانگر ٻين کي موت جي ننڊ ۾ سمهاري سگهو ٿا، پر اوهين اسان جي مقصد کي ختم ڪري نٿا سگهو. جي مان مري وڃان ٿو ته هزارين بهادر منهنجي پٺيان اٿندا جيڪي اوهان جي سلطنت کي تباهه ڪري ڇڏيندا.“ ( جنگ آزادي – روزانه جسارت 10 مئي 1982ع).
هن جنگ جو خاص پهلو هي آهي ته مردن سان گڏ عورتن به هن جنگ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو، عورتن ۾ انقلابي سجاڳي آڻڻ لاءِ سکيا ورتل عورتون موڪليون ويون جن مردن سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي ڪم ڪيو. پردي جي پابندي جي سختي هوندي به عورتون تلوارون کڻي ميدان ۾ آيون، انهن ۾ هڪ مجاهد خاتون ” سبز پوش“ جو نالو قابل ذڪر آهي، جنهن لاءِ ليفٽيننٽ مڊسن لکي ٿو ته ” هن عورت مجاهدن جي اڳواڻي ڪئي، جنهن کي 5 مردن جيتري طاقت هئي، تلوار ۽ بندوق سان هن ڪيترائي سپاهي ماريا ۽ قتل ڪيا، هو شهر ۾ سائو لباس پائي ايندي هئي. “
مجاهدن ۾ جوش پئدا ڪندي هئي. عوام کي بغاوت تي اڀاريندي هئي، هو گهوڙي سوار ٿي، هٿ ۾ تلوار کڻي، لشڪر جي قيادت ڪندي هئي. هوڏي دلير ۽ بي خوف عورت هئي.“
مجاهدن ۾ جوش پئدا ڪندي هئي، عوام کي بغاوت تي اڀاريندي هئي، هو گهوڙي سوار ٿي، هٿ ۾ تلوار کڻي، لشڪر جي قيادت ڪندي هئي. هوڏي دلير ۽ بي خوف عورت هئي. “
ٻي جانباز عورت حضرت محل هئي. هن فوجين جي ڪمان سنڀالي ۽ انهن جي تربيت ڪئي احمد الله شاهه کي تبليغ لاءِ مقرر ڪري، اوڌ ۾ انقلابي سرگرميون جاري رکيو. هو برقعو ڍڪي، گهوڙي تي چڙهي، فوجين ۾ تقرير به ڪندي هئي ۽ تلوار هلائڻ جي تربيت به ڏيندي هئي. جڏهن واجد علي شاهه کي انگريزن گرفتار ڪيو، تڏهن هن پنهنجي پٽ کي جاءِ نشين مقرر ڪري حڪومت هلائي، کلم کلا جنگ جو اعلان ڪيو.“
هت هي حقيقت به ظاهر ڪندو هلان ته هن جنگ ۾ مجاهدن صرف انگريزي فوجين ۽ آفيسرن کي ماريو، پر ٻارن ۽ عورتن تي آڱر کڙي به نه ڪئي. هڪ انگريز مصنف لکي ٿو ته ” جيتوڻيڪ قتل ۽ غارتگري ۾ ظلم ۽ سفاڪي جي انتهائي ڪئي ويندي پر انگريزي عورتن جي بي حرمتي ۽ بي عزتي جون افواهون غلط ۽ بي بنياد آهن ۽ ڪنهن به قابل اطمينان ثبوت کان خالي آهن“. سر رابرٽ هئملٽن به هن راءِ جي تائيند ڪري ٿو ته ” ڪنهن به بيان مان ائين ظاهر نٿو ٿئي ته قتل ڪرڻ کان اڳ، ڪنهن به انگريز سان ڪو توهين آميز رويو اختيار ڪيو ويو هجي نه صرف ان جي گواهي نه ٿي ملي، پر هي ڳالهه به آساني سان ڏسي سگهجي ٿي ته قتل ڪرڻ کان اڳ، ڪنهن لاش جا ٽڪرا ٽڪرا ڪرڻ يا بگاڙڻ جي ڪوشش نه ڪئي ويئي آهي، باقي هي هو ته ڪنهن مرد آفيسرن جا ڪپڙا چورا يا ويا هئا.“ تاريخ عجيبه ۾ آهي ته ” بغاوت جي وقت ۾ عام فساد مهل، وهابي عالمن انگريزن جي ميم صاحبان ۽ ٻارن کي، باغين جي هٿن مان بچائي، پنهنجن گهرن ۾ محفوظ رکيو.“ ( جنگ آزادي – اٺهاره سئو ستاون)
هن جنگ ۾ هتان جي عوام جنهن بهادري ۽ حب الوطني جو مظاهرو ڪيو، ان جو مثال جي تاريخ ۾ نه ٿو ملي. لکنو جي دلير انقلابين بابت ظهير دهلوي لکي ٿو ته ” ٻه سئو انقلابي منهنجي اڳيان اچي ٽپيا . مون ڏٺو ته انهن جي سينن مان گوليون آرپار ٽپيل هيون ۽ سندس بدن ۾ ننڊا ننڊا سوراخ هئا. پٺي ۾ به ڦٽين جا نشان هئا. جيري ۽ ڦڦڙن جا ٽڪر به لٽڪندڙ هئا. ساڃي هٿ ۾ پڳون ۽ کاٻِي هٿ ۾ گهوڙن جون واڳون هيون سندس منهن مان ڪنهن به قسم جو خوف ۽ بدحواسي ظاهر نه هئي. سندن هوش چڱي طرح قائم هئا ۽ پاڻ ۾ خوشي سان ڳالهيون ٻولهيون ڪندا پئي ويا. هڪ زخمي کي ڏٺم، جنهن جو هٿ ڪرائي کان وڍيل هو ۽ ڪٽيل ٻانهن مان رت وهي رهيو هو. کيس جڏهن دوستن چيو ته اسان توکي ڪلهن تي کڻي ڪئمپ ۾ پهچايون“ تڏهن هن چيو ته ” مان هليو ٿو وڃان .“ بريلي ۾ خانبهادر خان جي فوجي دستي جيڪا بهادري، همت ۽ جرئت ڏيکاري ان جي هڪ انگريزي آفيسر هئين تصوير چٽي ٿو . ” هي غازي شهادت جي نشي ۾ چُور هئا سندن ڏاڙهيون اڇيون هيون. آڱرين ۾ چاندي جي منڊين تي الله لکيل هو. هر غازي جي چيلهه ۾، سائو بوڇڻ هو. سفيد پٽڪا مٿي ٿي هين، جن تي رت جي ڳاڙهن ڇنڊن جا نشان هئا، سندن هٿن ۾ تلوارون ۽ پٺن تي ڍالون هيون. هو دين جو نعرو هڻي اسان جي سامهون آيا. هڪ 20 سالن جي نوجوان اسان جي اڳيان اچي اعلان ڪيو ته ” آهي ڪو اوهان ۾، جيڪو منهنجو مقابلو ڪري، مان هڪ ئي وقت 5 ڄڻن سان وڙهي سگهان ٿو، ليڪن اسان مان ڪوبه سندن سامهون نه ٿيو. آخر جوش ۾ اچي تلوار ڪڍي اسان تي حمله آور ٿيو ۽ هڪٻئي وقت 18 ماڻهن کي ماري وڌائين، جڏهن اسان جي سڄي ڪئمپ گڏجي مٿس سنگينن سان حملو ڪيو ۽ جيستائين سندس ڇاتي پرڻ نه ٿي، تيستائين هو بهادر تلوار هلائيندو رهيو ۽ بهادري جا جوهر ڏيکاريندو رهيو.“ زوارپور جي هڪ دلير راجا کي پڪڙي، جڏهن انگريزن کيس ڦاسي تي لٽڪائڻ جو دڙڪو ڏنو، تڏهن هن دلير پٽ جواب ڏنو ته ” ڦاسي جا ڦندا، توبن جا آواز يا ڪاري پاڻي جا ڌڙڪا اهڙيون نقصان ڪار يا خوفناڪ شيون نه آهن. جهڙي غداري يا دغابازي مان نه چور آهيان نه ڌاڙيل ان ڪري مون کي ڦاسي نه ڏيو پر مون کي توب سان اڏيو ۽ اوهان ڏسندو ته مان ڪيئن نه استقلال ۽ صبر سان توب آڏو بيهان ٿو.“ ( جنگ آزادي – اٺهاره سئو ستاون)
هي ايڏي پئماني تي هلايل، انقلابي ۽ عوامي تحريڪ، جنهن لاءِ هتان جي عوام سرن جا سودا ڪيا ۽ عالمن رت جو نذرانو ڏنو، ساچند غدارن ۽ وطن فروشن جي ناڪام ٿي ويئي. انگريزن هندستان جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پنهنجا ڀاڙي جا ٽٽو ڇڏيا، جن پنهنجي قوم جي ماڻهن جي رت سان ويهي راند ڪئي. وطن نيلام ڪري هو غيرن وٽ سُرخرو ٿيا. سر سيد احمد خان لکي ٿو ته” هي آزادي جي انقلابي جدوجهد جيڪا خالص جهموري تحريڪ هئي، سا چند غدارن جي ڪري ناڪام ٿي ويئي.“ دهلي ۾ مرزا الاهي بخش، آئوڌ ۾ راجا جڳت ناٿ سنگهه ۽ ٻيا به ڪيترائي اهڙا ننگ ناموس ۽ ننگ وطن آهن، جن جاگيرن ۽ خطابن کي پنهنجي ملڪ ۽ ملت جي آزادي ۽ سالميت کان وڌيڪ اهم سمجهيو، هن عوامي تحريڪ کي دٻائڻ ۽ پنهنجي کي ماري، غير ملڪي سامراج کي مستحڪم ڪرڻ ۾ جن صوبن جي ماڻهن حصو ورتو، ان جو تجزيو ڪندي جناب خواجه جميل احمد لکي ٿو ته ”برصغير هندو پاڪ جو هي هڪ المناڪ سانحو آهي ته هن ملڪ ۾ غير ملڪي اقتدار کي ڪامياب بنائڻ ۽ مستحڪم ڪرڻ ۾ غير ملڪين جي تلوار کان وڌيڪ پنهنجن جي غداري نمايان ڪردار ادا ڪيو. 1857ع جي جنگ آزادي ۾ به هي شيءَ نمايان نظر اچي ٿي. جڏهن ته يوپي، بهار، بنگال ۽ وچ هند مان انگريزن جا پير پٽجي چڪا هئا ۽ انهن علائقن ۾ آزادي جو جهنڊو جهولي رهيو هو، تڏهن پنجاب جي مسلمان خاندان ۽ سکن ۽ نيپال جي گورکن هن غير ملڪي اقتدار کي ٻيهر ڪامياب ڪرڻ ۽ مستحڪم ڪرڻ ۾ قوم سان غداري ڪندي، انگريزن جي مدد ڪئي ۽ اهڙي طرح کٽيل بازي هارجي ويئي، پنجاب جيڪڏهن 1857ع ۾ انگريزن جو ساٿ نه ڏي ها ته هي ملڪ اڄ کان سئو سال اڳ آزاد ٿي وڃي ها ۽ هت اسلامي حڪومت جو جهنڊو جهولندو رهي ها. اهڙي وقت ۾ جڏهن انگريز پنهنجو سامان ٻڌي هندستان مان نڪرڻ جي تياري ڪري رهيا هئا ۽ يوپي، بهار، بنگال ۽ وچ هندستان ۾ لڪندا رهندا هئا، پنجاب جي سکن ۽ مسلمانن برطانوي اقتدار جي جهرندڙ ديوار کي سهارو ڏنو. پٽيالا، ناڀه ۽ جنڍي جي سک رياستن ۽ پنجابي مسلمانن جي ڪيترن ئي وڏن وڏن خاندانن قومي انقلاب جي خلاف انگريزن جو ساٿ ڏنو. اهڙي طرح 1857ع جي قومي انقلاب جي قبر پنجاب ۾ کوٽي ويئي ۽ ان ۾ سکن جو وڏو هٿ هو. جان لارنس لکي ٿو ته ” جي پنجاب ۾ اسان جي هٿن مان نڪري وڃي ها ته پوءِ اسان برباد ٿي وڃون ها، جيستائين مدد اترين صوبن مان پهچي ها تيستائين سڀني فرنگي سپاهين جو هڏيون اس ۾ سڙي وڃن ها ۽ انگلستان کي مشرق مان ٽپڙ کڻي وڃڻو پوي ها.“ دهلي ۾ غدار پنهنجي ۾ لڳا رهيا، باغين جنرل بخت خان جي سرڪردگي ۾ دهلي ۾ انگريزن جو مقابلو ڪيو. غدارن ڪمزور ۽ ضعيف بهادر شاهه کي ۽ ان جي پٽن کي بخت خان کان بدظن ڪري ڇڏيو. انهن غدارن مان بهادر شاهه وزير الاهي بخش خاص طور سان قابل فڪر آهي. برطانوي حڪومت دهلي جي اهميت کان چڱي طرح واقف هئي ان کي ٻيهر حاصل ڪرڻ لاءِ سرڌڙ جي بازي لڳائي. ان وقت ساري ملڪ ۾ 39 هزار فرنگي ۽ سوا ٻه لک ديسي سپاهي هئا. ان مان ٻه هزار فرنگي سپاهي سر لارنس جي سرڪردگي ۾ پنجاب ۾ هئا. جڏهن پنجابي سک ۽ مسلمان ۽ گورکن جي فوجي مدد انگريزن کي ملي ته هو دهلي تي حملي آور ٿيا. هي فوج هنري برنارڊ جي سرڪردگي ۾ دهلي ۾ پهتي ۽ پنهنجن جي مدد سان انگريزن مجاهدن کي شڪست ڏيئي ٻيهر دهلي تي قبضو ڪيو. ( اٺارهن سئو ستونجاهه جي جنگ آزادي _ روزانه جسارت 10 مئي 1982ع).