تعارف
مشهور مورخ آر- سي مجمدار لکي ٿو ته ” 1857ع جي جدوجهد، سچ پچ هندستان ۾ برطانوي راج خلاف، سڀ کان وڏي تحريڪ سمجهي ويندي جنهن بيشڪ ان قومي تحريڪ کي اڀاريو جيڪا اڌ صدي کان پوءِ شروع ٿي. هن بغاوت، ايندڙ تحريڪن کي زو وٺرايو ۽ ان ۾ حصو وٺندڙن ۾ همت پئدا ڪئي.“ هي تحريڪ جيتوڻيڪ ان وقت وطن جي ويرين، جاگيرن جي بکين، پئسي جي ٽَٽُن ۽ ضمير فروش مُلن جي ڪري ناڪام ٿي ويئي، پر هن انگريزي راڄ کي تمام گهڻو نقصان پهچايو ۽ انگريزن کي ذهن نشين ڪرايو ته هتان جي غيور عوام، پنهنجي شعائرن جي بربادي کي ڪنهن به صورت ۾ تسليم نه ڪندي ۽ هت حڪومت ڪرڻ گلن جي سيج نه آهي ۽ نه وري اڪ جي ماکي لاهڻ آهي. پر هت هر قدم قدم تي سوڍن سان مقابلو ڪرڻو آهي ۽ ڪنڊن جي راهه تي هلڻو آهي. اهو ئي سبب آهي جو هن جنگ لاءِ لارڊ ڪنگ کي لکڻو پيو ته ” دراصل هي جنگ لاءِ لارڊ ڪنگ کي لکڻو پيو ته ” دراصل هي جنگ، منتشر شورش جي بدران هڪ منظم بغاوت هئي، جيڪا مذهبي مقصد لاءِ ڀڙڪائي ويئي هئي، فوجي سپاهي، صرف ان جا عملي پرزا هئا.“ هي جنگ صرف مسلمانن جي مذهبي تعصب جي ڪري نه لڙي ويئي، پر هي تحريڪ قومي پئماني تي هندن ۽ مسلمانن گڏجي پنهنجي پياري جنم ڀومي کي انگريزن کا ن آزاد ڪرائڻ لاءِ لڙي . ان ڪري جوسٽن مڪار ٿي لکيو ” هي بغاوت صرف سپاهين جي نه هئي، پر هي فوجي بي آرامي، قومي نفرت ۽ انگريزن سان مذهبي تعصب جو مليل جليل ثبوت هو. ڏيهي راجا ۽ فوج ان ۾ مڪمل طرح شامل هئي هندو ۽ مسلمان پنهنجا اختلاف وساري عيسائين جي خلاف ٿي بيٺا. “ هي جنگ هڪ منظم تحريڪ هئي، جنهن کي ڪيترن ئي سالن جي ڪوششن کان پوءِ شروع ڪيو ويو ۽ پوڙها خواهه جوان، ٻار يا ٻڍا، مرد توڙي عورتون سِر ان ڪفن ٻڌي ميدان جنگ ۾ ڪڏي آيا. ايس ايم گهوش جو چوڻ آهي ته ” هي ڪو اوچتو يا الڳ ٿلڳ واقعو نه هو، پر ساري ملڪ جا ليڊر وطن کي آزاد ڪرائڻ لاءِ هڪ جاءِ تي گڏ ٿي غير ملڪي حڪمرانن کان پاڻ کي بچائڻ لاءِ پهرين منظم ڪوشش هئي، هڪ خودمختيار حڪومت قائم ڪئي وڃي، جنهن جو حاڪم اعلى، بهادر شاهه ظفر هجي.“
( ارڙهن سئو ستونجاهه جي جنگ آزادي ( اردو ) خورشيد مصطفي رضوي)