انگريزن جون زيادتيون
1757ع کان، ڪمپني جو نج حاڪمانه دور شروع ٿئي ٿو. هاڻي هو واپار سان گڏ حڪومت به ڪرڻ لڳي. ڪمپني هتان جي عوام کي، پنهنجي مطلب لاءِ استعمال ڪيو ۽ کين حيوانن کان به گهٽ اهميت ڏني. هن دور ۾ ڪمپني هر قسم جي ڦرلٽ کي جائز سمجهيو. ان مقصد لاءِ هڪ ديسي فوج تيار ڪئي ويئي، جنهن ۾ هندو، مسلمان، سک مرهٽا ۽ عيسائي شامل هئا. ان فوج ۾ عيسائي انگريز سپاهي 31552 هئا. جن جو خرچ 982235 پائونڊ ساليانو هو. ان ۾ انگريز آفيسرن سپاهين جي پگهار تي ڪل خرچ 566811 پائونڊ ٿيندو هو. باقي خرچ هندستاني فوج تي ڪيو ويندو هو. هندستاني سپاهين جو تعداد 2642114 هو ۽ ساليانو خرچ 4134125 پائونڊ ساليانو هو. هڪ ديسي پيادل سپاهي کي ماهوار ست روپيا پگهار ملندي هئي، ان مان کيس وردي جي قيمت به ڏيڻي پوندي هئي ۽ رس جي قيمت به فوج جو واڻيو مودي ڪاٽيندو هو. باقي سپاهي وٽ صرف هڪ روپيو وڃي بچندو هو. سوار سپاهي جي پگهار 9 روپيه هئي جنهن مان کيس گهوڙو به وٺڻو پوندو هو. ( هماري آزادي ڪي ڪهاني – عشرت رحماني ص نمبر 70).ڏيهي فوج جي سپاهين سان ڪابه رعايت ڪانه ڪئي ويندي هئي. سڀ رعايتون ختم ڪيون ويون. مثال طور جنگ جي وقت ۾ کين ملندڙ واڌو الائونس، جنهن کي ڊبل ڀتو سڏيو ويندو هو. سندن مٽن مائٽن يا گهرن ڏانهن حال احوال موڪلڻ لاءِ، سرڪاري پوسٽ جو مفت استعمال ڪوبه سپاهي پياده فوج ۾ هڪ سالدار جي عهدي کان ۽ گهوڙيسوار فوج ۾ هڪ رسالدار جي عهدي کان مٿي چڙهي ڪونه سگهندو هو. انهن عهدن جا پگهار انهي پگهار کان گهٽ هئا. جيڪي هڪ نئين ڀرتي ڪيل انگريز سپاهي کي ڏنا ويندا هئا. مسلمانن سپاهين کي ايراني ۽ افغاني جنگين ۾ زوري شامل ڪيو ويو. جيڪا ڳالهه کين نه پسند هئي، ڇاڪاڻ ته هنن پنهنجن مسلمان ڀائرن سان وڙهڻ نه پئي چاهيو. هندو سپاهي وري هندستان کان ٻاهر وڃي وڙهڻ نه چاهيندا هئا، ڇاڪاڻ ته سندن مذهب ۾ ملڪ کان ٻاهر وڃڻ تي جهل هئي.
1856ع ۾گورنر جنرل سروس ائڪٽ پاس ڪيو، جنهن موجب هندستاني سپاهين کي سمنڊ پار جنگ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ گهرائي سگهبو هو“ . هڪ ڏيهي سپاهي کي اعلى جانبازي جي بدلي يا انعام يا اضافي ڏيڻ بدران انگريز حڪومت کيس هڪدم پينشن ڏيئي گهر ويهاري ڇڏيندي هئي. ان ڪري هو ڪنهن به ڏيهي سپاهي کي اعلى فوجي عهدي تي پهچڻ ۽ قابل ۽ لائق آفيسر ڏسڻ پسند نه ڪندا هئا. آئوڌ جي الحاق سبب بنگالي فوجين کي سخت نقصان پهتو ۽ اسي هزار فوج مان نڪري آيا.
هڪ ديسي سپاهي فوج ۾ ڀرتي ٿيڻ کان پوءِ، ڪجهه مهينن تائين پنهنجي اعلى آفيسر کي راضي رکڻ لاءِ نذرانو ڏيندو هو. هڪ هندو صوبيدار سيتارام لکي ٿو ته ” فوج ۾ ڀرتي ٿيڻ وقت، جيڪو حوالدار مونکي قاعدا سيکاريندو هو، مون کان منڍ ۾ بي حد خفا هو. جيستائين مون کيس نذرانو نه ڏنو. تيستائين ان جي ناراضگي دور نه ٿي.“ نذراني جي رقم وري 16 روپيا هئي. ديسي زخمي سپاهي کي اسپتال موڪلڻ جي بجاءِ گولي هڻي ماريو ويندو هو. باڪسر جي جنگ ۾ جوهر ڏيکاريندڙ زخمي سپاهين کي انعام ڏيڻ بدران قتل ڪيو ويو.
[b](2) مذهب سان هٿ چراند[/b]
ديسي سپاهين کي مالي طرح مجبور ڪري، انگريز حڪومت سندن مذهب بدلائڻ ٿي چاهيو. فوجي ڇانوڻين ۾ باقاعدي عيسائيت جي پرچار ڪئي ويندي هئي ۽ کين انجيل پڙهڻ تي مجبور ڪيو ويندو هو. 1855ع ۾ پادري ايڊ منڊ، سرڪاري ملازمن کي ڪلڪتي مان هڪ سرڪيولر رستي آگاهه ڪيو ته ”هينئر هندستان ۾، هڪئي عملداري اچي ويئي آهي. ان ڪري مذهب به هڪ ٿيڻ گهرجي. اهو ئي سبب آهي ته اوهان سڀني جي بهتري هن ۾ آهي ته عيسائي بنجي وڃو.“ انگريزن نه صرف فوجين ۽ سول ملازمن، پر عوام سان به هن ڏس ۾ وڏا ظلم ڪيا. سندن مقصد ئي ساري هندستان کي عيسائي بنائڻ هو. دارالعلوم انگلينڊ ۾ مسٽر مئنگلس تقرير ڪندي چيو ته ” قدرت انگلينڊ کي هندستان جي هڪ وسيع سلطنت سان نوازيو آهي ته جيئن حضرت مسيح جو جهنڊو هڪ ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين، فاتحانه انداز ۾ جهوليندو رهي، اسان مان هر هڪ کي، پنهنجي سڄي طاقت ڪم آڻڻ گهرجي ۽ ان سلسلي ۾ ڪنهن به قسم جي ڪوتاهي نه ڪجي جيئن سڄي هندستان کي مسيح بنائڻ جو اعلى ڪم، جاري رهندو اچي.“ هڪ عيسائي پادري اعلان ڪندي چيو ته ” جيستائين هندستان ۾، اسانجي سلطنت قائم آهي تيستائين اسان کي هي ڳالهه وسارڻ نه گهرجي ته اسان جو مکيه مقصد هن ملڪ ۾، مسيحت جي پرچار ڪرڻ آهي. جيستائين هند هماليه جبل تائين، عيسائي نه ٿيو آهي ۽ هندن ۽ مسلمان پنهنجن مذهبن کي اڇلائي ڦٽو نه ڪيو آهي، تيستائين اسان کي پنهنجون ڪوششون اورچائي سان جاري رکڻ گهرجي ۽ ساري هند کي، مشرق ۽ عيسائيت جو هڪ مضبوط قلعو بنائجي.“ ( تاريخ انقلابات عالم – حصو ٻيو ابو سعيد بزمي ) ان ڪري ئي خاص پادري گهرايا ويا، جن ۾ پادري گهرايا ويا، جن ۾ پادري فنڊز قابل ذڪر آهي، جنهن سان هندستان جي عالمن خاص مناظرا ڪيا. انگريز حڪومت انهن پادرين کي هندستانين جي مذهب بدلائڻ لاءِ وڏي رقم ڏيندي هئي. ڪتابن ورهائڻ ۾ انهن جي مدد ڪئي ويندي هئي. انهن پادرين کي وڏا وڏا اختيار هوندا هئا. اهي پوليس کي ساڻ ڪري، ميلن ملاکڙن ۾ ويندا هئا، جتي هرو ڀرو اعتراض ڪري مذهبي پيشوائن جي گلا ڪندا هئا. کلئي عام بازارن ۽ پبلڪ جاين تي تقريرون ڪندا هئا. هڪ ديسي پادري گوپي ناٿ 24 ماڻهن کي عيسائي ڪيو. جنهن مان ڏهه مسلمان هئا. انگريز آفيسر به پنهنجن ضلعن ۽ تعلقن ۾ گشت ڪري عيسائيت جي تبليغ ڪندا هئا ۽ پنهنجي تڪن ۾ وڃي ماڻهن کي عيسائي بنائيندا هئا. گورنر جنرل لارڊ ڪئنگ ۽ سندس زال لاءِ مشهور هو ته اهي عيسائي تبليغ ڪندڙن کي ڏاڍو همٿائيندا هئا ۽ پنهنجن ديسي ملازمن کي تاڪيد ڪندا هئا ته اسان وٽ اچي پادرين جو وعظ ٻڌو. ان ڪري عام طور هي چيو ويندو ته ڪئنگ کي ” هندستان ۾ موڪليو ئي سڀني ماڻهن کي عيسائي بنائڻ لاءِ آهي.“ ان کان پوءِ تعليمي ادارن ۾ عيسائيت جي تعليم ڏيارڻ لڳي. مشنري اسڪول ته عيسائي جا اڏا هئا. جتي انجيل ۽ ڪرسچن لٽريچر پڙهايو ويندو هو. گوپي ناٿ پاڻ لکي ٿو ته ” ٽن سون کان مٿي نوجوانن کي نه صرف انجيل پڙهايو ويندو هو. پر انهن کي باقاعدي دعائن ۾ شامل ڪري، عيسائيت جا اصول به سيکاريا ويندا هئا ۽ انجيل مقدس جا نسخا ڏيئي گهرن ڏانهن کڻي وڃڻ لاءِ چيو ويندو هوته جيئن اتي به تبليغ پکيڙي سگهن. اسڪول ۾ ننڍن ٻارن کان پڇيو ويندو هو ته اوهان جو خدا ۽ نجات ڏيندڙ ڪير آهي، جيڪي ٻار عيسائي مذهب موجب جواب ڏيندا هئا تن کي وڏا انعام ڏنا ويندا هئا، حڪومت عيسائي اسڪول به کوليا هئا، جنهن جي عهديدارن کي، ملڪ جي خزاني مان پگهار ملندو هو. سرڪاري آفيسر ماڻهن تي زور ڏيندا هئا ته اهي پنهنجن ٻارن کي انهن اسڪولن ۾ موڪلين . سرسيد احمد خان لکي ٿو ته ” ٻهراڙين ۾ به اهڙا اسڪول کوليا ويا، جتي انگريز انسپيڪٽر امتحان وٺندا هئا، جن کي ڪارو پاڻي سڏيو ويندو هو. انهن پادرين جي سرٽيفيڪيٽن تي کين نوڪريون ملنديون هيون. ان وچ ۾ ڇوڪرين لاءِ به اهڙا اسڪول کوليا ويا. 1837ع ۾ هندستاني ٻارن جو وڏو تعداد عيسائي بنجي ويو. تعليمي ادارن کان سواءِ جيلن ۾ به قيدين کي انجيل پڙهايو ويندو هو ۽ جيڪو ان ۾ مهارت حاصل ڪندو هو، ان جي سزا گهٽائي ويندي هئي. اسپتالن ۽ محتاج گهرن ۾ به باقاعدي عيسائين جي تبليغ ڪئي ويندي هئي. 1850 ع ۾ حڪومت هڪ ضابطو نافذ ڪيو ته ” جيڪو هندستاني پنهنجو مذهب بدلائيندو ته هوبه پنهنجن وڏن جي ملڪيت جو وارث بنجي سگهبو.“ اهو ضابطو ظاهر ظهور عيسائيت کي تقويت ڏيڻ جو زندهه ثبوت هو.“ انهن ڳالهين کي نظر ۾ رکي سر سيد احمد خان لکي ٿو ته ” انهن سڀني ڳالهين مسلمانن جي رجحانات کي مشغل ڪيو، ڇو ته هندو پنهنجي مذهب جا احڪام طور بجا آڻيندا هئا پر مسلمان پنهنجي مذهب جا احڪام طور دلي ۽ اعتقادي طور بجا آڻيندا هئا، جن تي سندن نجات ۽ عاقبت جو مدار هو.“
مذهب بدلائڻ کان سواءِ انگريزن هتان جي مذهبي رسومات ۽ عقائد به مداخلت ڪرڻ شروع ڪئي.گورنر جنرل ايمهرسٽ ۽ لارڊ ڪينگ، هندو بيوهه عورتن کي ٻيهر شادي ڪرڻ لاءِ قانون نافذ ڪيو جنهن ڪري عام هندن ۽ خاص ڪري برهمڻن ۾ سخت ناراضگي پئدا ٿي ۽ انهن هن قانون کي پنهنجي مذهبي رسمن ۽ بيجا مداخلت سمجهي هن قدم کي برهمڻ پنهنجي مزهب ۽ اٽڪ ۽ عيسائي حڪومت جي ظالمانه حرڪت سمجهڻ لڳا. سر سيد احمد خان لکي ٿو ته ” هو هن قدم کي پنهنجي بي عزتي ۽ خاندان جي ويراني جو ڪارڻ سمجهندا هئا. هنن کي شڪ هو ته هي ائڪٽ ان ڪري پاس ٿيو آهي ته هندن جو رنڙ زالون خودمختيار ٿي وڃن ۽ جيئن کين وڻي تيئن ڪن.“ انگريزي حڪومت هندن جي سڀني مندرن جي سنڀال به پنهنجي هٿ ۾ رکي، ايتري قدر جو جگناٿ پوري جي مشهور مندرتي سندن قبضو ٿي ويو. هندن هن کي، پنهنجي مذهبي معاملات ۾ مداخلت سمجهي مداحن احتجاج ڪيو. هن سلسلي ۾ هندن جي مسلمانن به کلي مدد ڪئي، مسلمانن جي مدرسن ۽ مسجدن کي اڳيان حاڪم جيڪا گرانٽ ڏيندا هئا، سا بند ڪئي ويئي، اسپتالن مان پردي کي به ختم ڪيو ويو. (اسباب بغاوت هند – ص 52)
عيسائيت جي تبليغ لاءِ وڏي پئماني تي پريس قائم ڪري لٽريچر فراهم ڪيو ويو. ان لاءِ مشهور فرانسي متشرق گارسان ناسي جو چوڻ آهي ته ” مان هن خيال مان واقف آهيان ته هن قسم جي ڪتابن جي اشاعت مان برطانيا حڪومت جو مقصد صرف يورپين نظريات جي اشاعت نه آهي، پر ان سان گڏ مسيحي خيالات جي اشاعت به آهي. آخري مقصد نهايت قابل قدر آهي ۽ ان تي ڪوبه اعتراض ڪري نه ٿو سهگي. “
(جنگ آزادي 1857ع – محمد ايوب قادري )
بهرحال حڪومت جي هنن سرگرمين مان عوام چڱي طرح سمجهي ويئي ته اها سندن مذهب بدلائڻ ۾ سرگرم آهي. ان ڪري عوام ۾ نفرت پئدا ٿي.
[b](3) صنعت ۽ حرفت جي تباهي:- [/b]
مذهب کي بدلائڻ کان پوءِ برطانوي حڪومت، هندستان جي صنعت ۽ حرفت کي ختم ڪرڻ جون ترڪيبون سوچيون 1742ع ۾ ڪمپني جي ڊائريڪٽر اعلى عهديدارن کي لکيو ته ” هندستان ۾ ڪچي ريشم جي پئداوار کي وڌايو وڃي ۽ ريشمي ڪپڙي جي تياري گهٽائي وڃي ۽ ڪپڙي اڻيندڙن کي مجبور ڪري، پنهنجي ڪارخانن ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ چيو وڃي، جي نه مڃين ته کيس سخت سزا ڏني وڃي“. سرٽامرو ڪمپني جي ان ڪارگذارين کي ساراهيندي چيو ته ” ڪمپني جي ملازمن، ڪورين جي هڪ ٽولي کي ” ٻاهرن محل “ نالي هڪ جاءِ ۾ بند ڪري، انهن تي پهرو ڏنو ۽ ان وقت تائين کين نه ڇڏيو، جيستائين انهن معاهدو نه ڪيو ته هو پنهنجو مال، سواءِ ڪمپني جي ٻئي ڪنهن کي نه وڪڻندا . جيڪڏهن ڪو ڪوري معاهدي جي انحرافي ڪندو هو ته ان جي مٿان هڪ نگران مقرر ڪبو هو، جنهن جي مزدور هڪ آنو ان ڪوري کان ورتي ويندي هئي ۽ اهو نگران کيس سوٽي سان ماريندو به هو.“ تجارتي بورڊ جي ڀائري ۾ آيل آهي ته ” ڪورين ۽ ملڪ جي ٻين ڪاريگرن کي سخت سزائون ڏنيون ويون. کين قيد ۾ وڌو ويو. ڪوڙا هنيا ويا ۽ ڏنڊ وڌا ويا. جنهن ڪري هاڻي ڪاريگرن جو تعداد گهٽجي ويو.“ وليس بوٽس لکي ٿو ته ” ڪچي ريشم جي وٽيندڙن کي پڻ ايتري بي انصافي سان هلايو ويو آهي، جو اهڙا ڪيترائي مثال ٿيا آهن، جن ۾ انهن ماڻهن، ريشمي ڪم ۾ ڦاسجي وڃڻ کان بچڻ لاءِ پنهنجا آڱوٺا وڍائي ڇڏيا آهن.“ اهڙي طرح هندستانين کي زور ۽ زبردستي سان هنر ڇڏڻ تي مجبور ڪيو ويو ته هو يا ته انگريزن جي ڪارخاني ۾ ڪم ڪن يا زراعت جو ڌنڌو اختيار ڪن.“ بورڊس لکي ٿو ته ” هنن سزائن جو نتيجو هي نڪتو آهي جو بنگالين جا هٿ ۽ آڱوٺا ڪپيا ويا آهن. کين سخت ترين سزائون ڏنيون ويون آهن، جن ۾ قيد ڪرڻ ۽ ڪوڙا هڻڻ اچي وڃن ٿا. ان جو نتيجو هي نڪتو جو ڪاريگرن جو تعداد گهٽجي ويوآهي ۽ هو هنر ڇڏڻ تي مجبور ٿي پيا آهن.“ ( تاريخ انقلاب عالم ( حصو ٻيو) صه 352). ان کان پوءِ ” پر امن تجارت“ جو ڍونگ رچايو ويو، جنهن موجب هڪ ملڪ جي مصنوعات، ٻئي ملڪ ۾ نه پئي وڃي سگهي. ان لاءِ انگلينڊ ۾ 1820ع ۾ هڪ قانون پاس ڪيو ويو ته ” جيڪو به برطانيه ۾ هندستان جي ڇيٽ وڪڻندو، ان تي سئو روپيه ۽ جيڪو خريد ڪندو، ان تي پنجاهه روپيه ڏنڊ پوندو. 1821ع ۾ قانون پاس ڪيو ويو ته جيڪو انڊيا جو ريشمي ڪپڙو استعمال ڪندو ان تي 5 سئو روپيه ۽ جيڪو پائيندو ان تي سئو روپيه ڏنڊ پوندو.“ هنن قانونن نافذ ٿيڻ ڪري، برطانيه ۾ هندستاني مصنوعات اچڻ بند ٿي ويئي، ويتر ان تي ٻيڻو چئوڻو محصول ورتو ويندو هو، ان ڪري هندستان جي صنعت ختم ٿيڻ لڳي ۽ هنرمند مجبوراً مزدوري ۽ هارپ ڪرڻ شروع ڪئي. ايڇ ڊبليو ولسن لکي ٿو ته ” جن شين ۾ برطانوي ڪاريگر، هندستانين جو مقابلو نه ڪري سگهندا هئا، ته انهن تي دٻائڻ، يا بلڪل هٽائڻ لاءِ، سياسي بي انصافي جو هٿيار ڪم آڻيندا هئا. هندستاني ڪاريگرن جي دولت ٽوڙڻ ۽ ان جي بجاءِ ڪچو سامان پئدا ڪرڻ وارا جي حوصله افزائي ڪرڻ، اصل ان زماني ۾ برطانوي حڪومت ۽ ڪمپني جي خاص سازش هئي.“ دگبي هن پاليسي جي نتيجي بابت لکي ٿو ته ” هاڻي هندستان جي ماڻهن جو ذريعئه معاش يا گذران جو وسيلو، صرف ڪڙمت وڃي ٿيو آهي. جنهن قدرتاً هن ملڪ جي معاشي حالت، اهڙي طرح تي آڻي ڇڏي آهي جو ٽڪرن اچي منهن ڪڍيو آهي.“ ميجر باسو، هن پاليسي بابت لکي ٿو ته ” اهل برطانيه جي هي تجارت هڪ ظلم جي مشين ثابت ٿي آهي، جنهن سان بدنصيب ۽ مجبور مزدور تباهه ٿيڻ لڳا آهن ۽ انهن جا انگريز آقا طرح طرح جي بربريت جو استعمال ڪري، خوش ٿيڻ لڳا. ( نقش حيات – مولانا حسين احمد – ص 125).انهن مڙني حالتن جو جائزو هي نڪتو آهي، جو بيروزگاري وڌي ويئي آهي، صنعت ۽ تجارت ختم ٿي چڪي آهي، ايتري قدر جو هندستان ۾ سئي ٺاهڻ وارو به ڪونه هو. ڪورين جو ڌاڳو به ٽٽي ويو.“ ( اسباب بغاوت هند – ص 64 )
[b] (4) زراعت جو زوال [/b]
صنعت ۽ حرفت جي بربادي کان پوءِ، انگريزن زراعت کي تباهه ڪرڻ لاءِ پاليسي ٺاهي، ان سلسلي ۾ لارڊ ڪارنوالس ڍل جون نئون سرشتو رائج ڪيو، ان ڪري پراڻو نظام بيڪار ٿي ويو. هاري ۽ زميندار، انهن نون ضابطن ڪري، هراسان هوندا هئا. شاهوڪارن جي ڪوڙين دعوائن ڪري، هارين جو زمينون ۽ مال نيلام ٿيندا هئا. شاهوڪار انهن کي خريد ڪري، هارين جي وارثن کي انهن کان محروم ڪندا هئا. مسٽر جي هارڊي لکي ٿو ته ”هاري کان ساليانو، هڪ مقرر رقم ورتي وڃي ٿي ۽ ان جو خيال نٿو ڪيو وڃي ته، هن جو فصل ٿيو آهي يا سٺو ۽ خراب فصل جي ڪري هو ڍل ڏيڻ جي لائق به آهي يانه“ رابرٽسن هن موضوع تي لکي ٿو ته هاري طبقي ۾ اسان جي خلاف شاهوڪارن جي طرفداري ڪري، وڌيڪ نفرت ۽ بيزاري هئي. هاري پنهنجن مورثي حقن غضب ٿيڻ ڪري واڻين کان وڌيڪ اسان مان بيزار هئا. ڇو ته اسانجن ڪورٽن جي فيصلن شاهوڪارن کي زميندار بڻائي اسان کي سندن نظرن ۾ ظالم بنايو هو.“ ( روداد برصغير شمس القمر قاسمي – ص نمبر 15).رنگپور جو ڪليڪٽر لکي ٿو ته ”روينيو مقاطعدارن، هارين جي هر اهڙي شئي تي قبضو ڪيو آهي، جنهن تي سندن هٿ پڄي سگهيو آهي ۽ هو اڃان به هرقسم جو حربو هلائي، پنهنجون تقاضائون وڌائي رهيو آهي.“ پورينه جي ڪليڪٽر جي لکڻ موجب ” سندس ضلعي جي هارين جي حالت وڌيڪ خراب هئي، جتي روينيو مقاطعدارن کين وري وري لڪڻ سان ڪٽيو، جن سندن اڳيان پنهنجن زرعي حقن کي، مڪمل طور نظرانداز ڪرڻ ۽ ڍل کي بيحد چاڙهي ڇڏڻ جي خلاف، شڪايت ڪرڻ جي ڪڏهن به همت نه ٿي ڪئي.“ انگريز حڪومت کي جڏهن ڍل جي وصولي جو اختيار مليو، ان کان هڪ سال اڳ، بنگال جي نواب کي، مال گذاري مان ڪل آمدني 8 لک 17 هزار پائونڊ هئي پر ڪمپني جي ٺيڪي کان پوءِ 14 لک 70 هزار پائونڊ وصول ڪئي ويئي. ڇهن سالن کان پوءِ ڍل جي رقم 23 لک 41 هزار پائونڊ ٿي. ان کان پوءِ ٻه سال 28 لک پائونڊ ٿي، جڏهن لارڊ ڪارنوالس هن بندوبست جو اعلان ڪيو ۽ زمينداريون قائم ڪيون ته ڍل جي رقم 23 لک پائونڊ مقرر ڪئي وئي. ان جي لاءِ مسٽر ڊو لکي ٿو ته ” انگريزي سرڪار کي ان ڪم لاءِ ست پلئٽون فوج جون ڀرتي ڪرڻيون پيون.“
سنڌ کي فتح ڪرڻ کان پوءِ ڪجهه سال تائين ڍل جي پئداوار کي ورهائي، اناج جي صورت ۾ وصول ڪيو ويندو هو. حڪومت پنهنجي حصي جو اناج عام نيلام رستي وڌايل اگهن تي نيڪال ڪندي هئي، جنهن ڪري آبادگار طبقي کي وڏو مالي ڌڪ برداشت ڪرڻو پوندو هو. ان کان پوءِ سڄي سنڌ ۾ نقدي صورت ۾ ڍلون وصول ڪيون وينديون هيون. ( تاريخ پاڪستان – محمد ابراهيم جويو) . ڍل جي هن نئين سرشتي سڄي برصغير جي هارين سان گڏ زميندارن کي به متاثر ڪيو. مٿرا جو ڪليڪٽر ٿارن هل لکي ٿو ته ” ڍل بي انداز وصول ڪئي ويندي هئي، جيڪا عموماً زميندار ادا ڪري نه سگهندو هو ۽ خراب فصل ۾ ته هو بلڪل تباهه ٿي ويندو هو. امير ۽ زميندار ته پنهنجي حيثيت وڃائي چڪا هئا.“ وليم ائڊورڊ لکي ٿو ته ” منهنجي هڪ زميندار دوست کي، پنهنجي زمينداري ۽ جاگير کي برقرار رکڻ لاءِ هزارين روپيا ڪورٽ في لاءِ خرچ ڪرڻا پيا ۽ 4 هزار کان وڌيڪ رشوت ڏيڻي پيئي، پر پوءِ به هو پنهنجن وڏن جي جاگير کي بچائي نه سگهيو. زمين ۽ خانداني زيورات به وڪڻي ڇڏيائين. “ لارڊ ڪارنلوالس لکي ٿو ته ”زميندار ٽڪر لاءِ محتاج هئا. هو بکن ۾ پاهه ٿيڻ لڳا. هاري تباهه ۽ برباد ٿي ويا. زميندار پنهنجو ذاتي سرمايو، گهر جا زيور، هارپي جا اوزار ۽ جانورن تائين وڪرو ڪري وقت گذاريو ۽ جائدادون به ختم ڪري ڇڏيون.“ مرشد آباد جو ريذيڊنٽ لکي ٿو ته ”هي حسين ملڪ جيڪو انتهائي ملڪن العنان، حاڪمن جي عهد ۾ خوشحال زندگي گذاري رهيو هو، اڄ انگريزن جي انتظام ۾ تباهي ڏانهن وڃي رهيو آهي.“ وارن هيسٽنگس بنگال لاءِ لکي ٿو ته ” گذريل سال صوبي جي هڪ ڀاڱي تي آبادي، ختم ٿي ويئي آهي. پوک هيٺ آيل رقبي ۾ به ڪمي ٿي آهي.“ اهڙي طرح هن حسين ملڪ جي زمينداري ختم ٿي ويئي. گهه، پان، چانور ويندي بُهه تائين انگريزن پنهنجي قبضي ۾ آندو، انگريزن 1817ع کان 1857ع تائين، ڍل مان 4 ڪروڙ 80 لک روپيه ڪمايا ۽ هتان جي رعيت روز بروز غريب ٿيندي ويئي.“ ( نقش حيات – مولانا مدني رح ) سرسيد احمد خان لکي ٿو ته ”هن مان ڪمپني جو مطلب هي هو ته هتان جي اميرن ۽ زميندارن کي سڃو، غريب، ڪمزور، بيڪار ۽ پست حال بنائي غلامي جي زنجيرن ۾ جڪڙيو وڃي.“ ( اسباب بغاوت هند – ص 27).
[b](5) علم جو معيار ڪرڻ :- [/b]
زمين جي ملڪيت لٽڪڻ کان پوءِ، انگريزن هتان جي عوام کان علم جي دولت کسڻ شروع ڪئي . ان لاءِ 1835ع ۾ لارڊ مئڪالي جي سربراهي هيٺ هڪ ڪاميٽي ٺاهي ويئي. هن پنهنجي قلم جي سڄي قوت سان، مشرقي علمن تي، مغربي سائنس کي ترجيح ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي، هن لکيو ته هڪ سٺي يورپي لئبريري جي هڪ ڪٻٽ جو صرف هڪ خانو ئي، هندستان ۽ عربستان جي سڄي علم ۽ ادب جي برابري ڪرڻ لاءِ بس آهي.“ لارڊ مئڪالي انگريزي ٻولي ذريعي، مغربي طرز جي تعليم کي رائج ڪرڻ تي زور ڏنو ۽ ان ۾ سندس خاص مقصد هو ته ” اهڙن ماڻهن جي طبقي کي وجود ۾ آڻڻ جيڪي ظاهري شڪل و صورت رنگ ۽ رت ۾ ته هندستاني هجن، پر عادتن، خيالن، طور طريقي ۽ دماغي صلاحيتن ۾ انگريز هجن.“ هن نئين تعليمي پاليسي، هندستان جي مسلمانن کي تباهه ڪري ڇڏيو. سندن عالمي ۽ جهموري تعليم جون سچيون ساريون روايتون ناس ٿي ويون ۽ سندن تعليمي ادارا حڪومت جي دلچسپي ۽ سرپرستي نه هئڻ سبب تباهه ۽ برباد ٿي ويا. سر وليم هنٽر لکي ٿو ته ” عام تعليم جو انگريزي سرشتو، مسلمانن جي روايتن جي خلاف ۽ سندن ضرورتن لاءِ ناموزون هو. مسلمانن جي پنهنجي تعليمي نظام ۾ ماڻهو کي اعلى درجي جي دماغي تربيت ڏيڻ جي صلاحيت موجود هئي ۽ ان جو بنياد ڪن ڪمزور ۽ نه پخته اصولن تي رکيل نه هو ۽ اهو هڪ اهڙو نظام هو، جنهن کين دماغي خواهه مادي فضيلت ۽ برتري ڏياري ٿي. انگريزن پنهنجي حڪومت جي پهرين پنجهتر سالن دوران پنهنجي حڪومت جي انتظام هلائڻ لاءِ موزون آفيسرن پئدا ڪرڻ واسطي، انهيءَ نظام کان ڪم پئي ورتو. پر انهن جڏهن عام تعليم لاءِ پنهنجي اسڪيم عمل ۾ آندي، تڏهن انهن مسلمانن جي، ان پراڻي تعليمي نظام کي، اڇلائي پري ٿي ڪيو ۽ مسلمانن نوجوانن تي، روزگار جو هر رستو بند ڪري ڇڏيائون. ( تاريخ پاڪستان – مترجم محمد ابراهيم جويو ص 338).
مسلمانن جي تعليم کي انگريزن جيڪو سڀ کان وڌيڪ ڌڪ هنيو سوهي هو ته انهن اهڙين سڀني ڍل معاف ٿيل زمين کي سرڪاري ملڪيت ۾ شامل ڪري ڇڏيو، جيڪي تعليمي ادارن جي خرچ برداشت ڪرڻ لاءِ اڳين حاڪمن توڙي خانگي ماڻهن مخصوص ڪري ڇڏيون هيون. 1828ع ۾ اهڙين زمينن کي سرڪاري قبضي ۾ آڻڻ لاءِ، رزمپشن آفيسر مقرر ڪيا ويا. سر وليم هنٽر لکي ٿو ته ” اهڙن علمدارن جي مقرر ٿيڻ سان ئي سڄو ملڪ مخبرن، ڪوڙن شاهدن ۽ سخت مزاج ۽ زود رنج رزمپشن آفيسرن سان ڀرجي ويو، جن کي قانون جي پوئواري ڪرڻ ۾، ڪنهن تي به ڪا مڪمل ڪهل ڪانه ايندي هئي. انهن سڀني ڪارواين تي ڪل اسي لک روپيه خرچ آيو ۽ ان جي بدلي ۾ جيڪي انعامي زمينون ضبط ڪيو ويون، تن جي ڪل سالياني ماليت ٽيهه لک روپيا هئي. تعليم جي مسلم نظام جي زوال جي ابتدا، انهن زمينن جي ضبط ٿيڻ سان ٿي ۽ ظالمن جو پيشو ختم ٿي ويو.“ ( تاريخ پاڪستان – مترجم محمد ابراهيم جويو 338).
[b] (6) نقدي ڦر:- [/b]
انگريز حڪومت هتان جي مذهب، صنعت،حرفت، زراعت ۽ تعليم کي ختم ڪرڻ سان گڏ ساري دولت ۽ عوام جي پگهر سان ميڙيل پونجي کي به ڦري لٽي برطانيه موڪليو.
1600ع کان 1947ع تائين، انگريز حڪومت، جهڙي طرح هندستان کي ڦريو، ان جو نظير دنيا جي تاريخ ۾ نه ٿو ملي، انهيءَ ڦرلٽ رستي ڪمپني جيڪو هتان پئسو ڪمايو ان جو سال وار تفصيل هن ريت آهي.
1613ع ۾ ڪمپني حڪومت برطانيه کي 13 هزار پائونڊ نذرانو ڏنو.
1662ع ۾ ڪمپني حڪومت برطانيه کي 40 هزار پائونڊ نذرانو ڏنو.
1663ع ۾ ڪمپني حڪومت برطانيه کي 60 هزار پائونڊ نذرانو ڏنو.
1667ع ۾ ڪمپني حڪومت برطانيه کي 4 لک پائونڊ نذرانو ڏنو.
1700ع ۾ ڪمپني حڪومت برطانيه کي 10 لک پائونڊ نذرانو ڏنو.
1756ع ۾ ڪمپني هندستاني راجائن کي ڦرڻ جو نئون طريقو ڪڍيو. ڇا ڪيس جو هڪ حاڪم کي لاهي ٻئي کي پئي تخت تي ويهاريس، ان رشوت جو تفصيل هن ريت آهي. انگريز جا مدح خواهه ڪجهه انگ اکر ڏسن.
1757ع ۾ مير جعفر کان 3 ڪروڙ 21 لک 7 هزار پنج سئو رشوت ورتي ويئي. 1757ع ۾ مرشد آباد مان 80 لک روپيا. ڪلڪتي ۾ ڪمپني جي آفيس ۾ آيا.
1765ع ۾ نجم الدوله کان 19 لک 76 هزار 9 سئو روپيا ورتا ويا. 1766ع ۾ ڪمپني ڪائونسل جي ميمبرن کي 6 لک نذرانو ڏنو. 1771ع ۾ 29 ڪروڙ 50 لک روپيا، ڪمپني جي ڊئريڪٽرن کي مليا. 1775ع وارن هيسٽنگز 40 ڪروڙ پائونڊ حڪومت برطانيه کي نذرانو ڏنو. 1763ع ۾ ڪمپني هڪ ڪروڙ 50 لک پائونڊ حڪومت برطانيه کي نذرانو ڏنو.
1767ع ۾ ڪمپني چار ڪروڙ پائونڊ، حڪومت برطانيه کي نذرانو ڏنو.
( نقش حيات – مولانا حسين احمد مدني رحه)
ان کان سواءِ انگريزن جي انفرادي ڦرلٽ رستي ڪروڙين اشرفيون برطانيه پهتيون.“ لارڊ ڪلائيو لکي ٿو ته تن ڪروڙ انسانن کي ڦري ڪلڪتي ۾ دولت جا انبار گڏ ڪيا ويا.“ لارڊ ميڪالي جو چوڻ آهي ته ” انگريزن جي بد عملي، رشوت خوري ۽ زياده ستاني جي ڪري، هر انگريز جي گهر ۾ دولت جا آثار ظاهر ٿيڻ لڳا.“
سرچالس نيپئر پنهنجي ضمير جي ڦٽ لعنت تي، سچ لکي ويٺو ته ” هندوستان کي فتح ڪرڻ جو خاص مقصد، صرف دولت هئي، چيو وڃي ٿو ته سٺ ورهين جي مدت ۾، ڏهن ڪروڙ پائونڊ کان به وڌيڪ رقم، هندستان کي پيڙهي حاصل ڪئي وئي آهي. انهيءَ رقم جو هر هڪ شلنگ اتي جي بي گناهه ماڻهن جي خون مان ڪڍي، انهيءَ کي اگهي سهگي، خونين جي کيسن ۾ وڌو ويو آهي. پر انهن پئسن کي کڻي، ڪهڙي به طرح ڌوئي ڌپولي صاف ڪريو. انهن تان لعنت جو ٽڪو ڪڏهن به نه لهندو.“ ( ڏيئي ڏنڀ ڏڏن – داداسنڌي ص 258).
هن ذاتي ۽ اجتماعي ڦرلٽ کان سواءِ، برطانيه حڪومت هر سال هند حڪومت کان اسي ڪروڙ روپيا وياج جي صورت ۾ وصول ڪندي هئي. اهي قرض به عجيب نوعيت جا هئا ۽ ڦر جو انوکو ڍنگ هو. مثال 1856ع ۾ حڪومت برطانيه هندستان ساري کي ڪمپني کان خريد ڪري ٿي، جيڪا رقم ڪمپني کي ڏني وڃي ٿي. اها هندستان جي قومي خزاني تي قرض وڌو وڃي ٿو ۽ اهو قرض ڏينهون ڏينهن وڌڻ لڳي ٿو. قرض جو نقشو هن ريت آهي، 1796ع ۾ 70 لک پائون، 1799ع ۾ هڪ ڪروڙ پائونڊ . 1805ع ۾ 5 ڪروڙ 50 لک پائونڊ . 1829ع ۾ 3 ڪروڙ پائونڊ، 1832ع ۾ 3 ڪروڙ 30 لک پائونڊ، 1839ع ۾ چار ڪروڙ 35 لک پائونڊ، 1850 ع ۾ 5 ڪروڙ 50 لک پائونڊ . 1857ع ۾ 6 ڪروڙ 50 لک پائونڊ . هي وڌي 1928ع ۾ هڪ ارب پائونڊ ٿين ٿا.
( روداد برصغير – شمس القمر).
مجموعي طور برطانيه هتان تمام گهڻو سرمايو نيو. سر وليم ڊگني لکي ٿو ته ”هندستان مان انگلينڊ ۾ ويل رقم جو اندازو ايڪيانوي ارب ويهه ڪروڙ آهي.“ مسٽر هنڊو من لکي ٿو ته ” 1900ع کان 1942ع تائين 27 ارب 20 ڪروڙ روپيا آهي. اهڙي طرح 1832ع کان 1945ع تائين. آئيني طريقن سان هندستان ۾ ويل دولت جو اندازو اٽڪل هڪ کر 18 ارب ۽ اسي ڪروڙ آهي. اٽل ڀائي پٽيل لکي ٿو ته هتان 1920ع 4 کرب ۽ 50 ارب روپيا انگلينڊ وڃن ٿا. سيجر وين گيٽ لکي ٿو ته ”1757ع کان 1832ع تائين انگلستان کي هندستان مان 15 ارب روپيا مليا.“ ( نقش حيات – مولانا مدني رح).
هن هيڏي ساري سرمائي برطانيه جي مرده صنعت ۽ حرفت ۾ نئين جان وڌي، بروڪس ايڊيسن لکي ٿو ته ” 1750ع ۾ مان جڏهن انگلينڊ آيو هوس تڏهن هٿ وڏا وڏا شهر هئا. پر نه ڪا بئنڪ هئي نه ڪو وڏو ڪارخانو هو. پر بنگال جي چاندي هت پهتي ته نه صرف اتان جي دولت ۾ بي پناهه اضافو ڪيو، پر انجي رفتار به تيز ڪري ڇڏي.“ وليم ڊگبي به هن امر جي تصديق ڪندي لکي ٿو ته ” پلاسي جي جنگ کان پوءِ، بنگال جي دولت هٿ آئي، جنهن جو هي اثر ٿيو جو، اڳ هت ڪوبه ڪارخانو ڪين هو. پر هاڻي هت، وڏا وڏا ڪارخانا نظر اچڻ لڳا.“ هيءَ ته هو نقد پئسو، جيڪو هتان برطانيه ويو. هاڻي ڪجهه زرعي جنسن ڏانهن به نظر ڪريو! 1863ع ۾ يارهن ڪروڙ 86 لک 83 هزار ست سئو ڏهه مڻ ڪڻڪ هند مان برطانيه موڪلي ويئي. 1883ع ۾ 118 مڻ في منٽ جي حساب سان چانور موڪليا ويا. 1913ع ۾ ڪڻڪ 3 ڪروڙ 50 لک مڻ هتان موڪلي ويئي.1917ع ۾ 29 لک ڏهه هزار ٽن ڪڻڪ هند مان موڪلي ويئي. 1918ع ۾ 45 لک ڏهه هزار ٽن ڪڻڪ هند مان برطانيه موڪلي ويئي ۽ 1918ع ۾ 56 ڪروڙ 50 لک مڻ چانور موڪليا ويا.
جڏهن ڪمپني هندستان مان ايڏي وڏي پئماني تي ڪمايو تڏهن ان جي ميمبرن جو رعب تاب وڌي ويو. برطانيه ۾ سندن اڊنبر عياشي ڏسي ماڻهو کين نواب سڏيندا هئا ۽ سندس رئيساڻي ٺاٺ جو هُل هوندو هو. هندستان هڪ انگريز آفيسر پنهنجي تجارتي لوڻ تيار ڪرڻ لاءِ تيرهن هزار نوڪر رکيا. اهڙي وقت ۾ جڏهن قيمتون سستيون هيون. تڏهن به ڪيئي نوجوان انگريز ڪلارڪ وڏين ساليانه بجيٽن کان سواءِ رڳو پنهنجي ڪپڙن تي سال ۾ 15 سئو پائونڊ ۽ کاڌي پيتي تي ٻه هزار پائونڊ خرچ ڪندا هئا. اها حالت ڏسي ڪرناٽڪ جي محمد علي ڪمپني جي ڊائريڪٽر کي هڪ خط ۾ لکيو ته ” اوهان جي نوڪرن جو هن ملڪ ۾ ڪوبه ڪاروبار نه آهي ۽ نه ئي وري انهن کي ڪو معقول پگهار ڏيو ٿا پر پوءِ به هو کين اشرفيون ڪمائي واپس وڃن ٿا. ايتري ٿوري عرصي ۾ بغير ڪنهن ذريعه معاش جي هي اڻ ڳڻي دولت ڪٿان اچي ٿي. اهو اوهان ۽ اسان ٻئي سمجهي سگهون ٿا.“
ڊرمنڊ پارليامنٽ ۾ خطاب ڪندي چيو ته ” هندستان ۾ بي چيني جو اصل سبب هي آهي ته هن ملڪ کي، سول سروس ذريعي چوسيو وڃي ٿو. اڃان به جي اسان هندستان کي انگريز عهديدارن جي ڦرلٽ جو ذريعو سمجهندا رهيا سين ته اسان نه صرف ان کي وڃائي ويهنداسين، پران جا مستحق به آهيون.“ انگريز سرڪار وڏا آفيسر انگريز رکي پگهارن رستي انهن کي نوازيو. انگ اکر ڏسو. گورنر جنرل اٺ هزار ڪمشنر ساڍا پنج هزار ڪليڪٽر 12 سون کان مٿي، ڊپٽي ڪليڪٽر ستون سون کان مٿي، گشت ۾ ماني ۽ خرچ راڄن تي. پگهار کيسي جي خرچي، ڏيهي زيردستن جي پگهار ڏسو ڪاردار 35 روپيا، منشي 15 روپيا، ڪوٽوال ۽ پٽيوالو 5 روپيه. ماستر ست ۽ پوليس سپاهي چار روپيه.
هندوستان ۾ جڏهن ايڏي ڦرلٽ ڪئي وئي ته ان جو هي نتيجو نڪتو جو ملڪ کي ڄڻ ماڪڙ کائي ويئي. اقتصادي بدحالي چوٽ چڙهي ويئي، غربت ۽ مسڪيني وڌي ويئي ۽ ڏڪر شروع ٿيا. ڪمپني جي دور حڪومت ۾ 31 ڏڪر پيا ۽ ان ۾ ٻه ڪروڙ سٺ لک ماڻهو مري ويا. بهار جي علائقي ۾ روزانو مرڻ وارن جو تعداد ڏيڊ سئو هو ۽ پسگردائي جي حالت، ان کان به بدتر هئي. اي- اي رسل لکي ٿو ته ” 25 ڪروڙن کان وڌ آبادي کي پيٽ ڀري چانور به نصيب نه ٿيندا هئا. ڏکڻ هند جا ماڻهو جيئن تيئن ڪري زندگي جا ڏينهن پورا ڪري رهيا آهن. بکن کان پاهه ٿي، پردي دار عورتن پنهنجن ٻارن جي جان بچائڻ لاءِ پننديون نظر اينديون هيون ۽ سڙڪن تي روزانو هزارين ماڻهو مرندا نظر ايندا هئا، جن جا لاش ڪتا، گدڙ ۽ گڏهه کائيندا هئا. دريائن ۾ لاشن جي گهڻائي ڪري مڇي به مري ويئي هئي. “ ڪيترن ئي شهرن جي اڌ ۽ ڪيترن جي سڄي آبادي مري ويئي. ماڻهو ويچارا بک مرڻ ڪري 4 آنا ڏهاڙي يا ڏيڊ سير اناج تي ڪم ڪرڻ لڳا.“
رسل لکي ٿو ته ” هي ماڻهو مسڪينن وانگر مري رهيا آهن. سر سيد احمد خان جو چوڻ آهي ته ” 1827ع ۾ جن ڳوٺن ۾ وبا جو زور هو اتي غريب هارين کي انهيءَ شرط تي کاڌ خوراڪ، ڪپڙو ۽ دوائون ڏنيون وينديون هيون ته هو پنهنجو مذهب بدلائي عيسائي ٿين.“
[b](7) اخلاق جو ڏيوالو: - [/b]
انگريز حاڪمن هتان جي معيشت کي تباهه ڪرڻ کان پوءِ عوام جي اخلاق ۽ ڪردار تي حملا ڪيا ۽ سندن اخلاقي رجحانات ۽ اقدار جي بيخ ڪني ڪئي. هنن جي فرنگي تهذيب هتان جي اخلاقي نظام مان اسلامي اقدار، انساني اوصاف ۽ مشرقي رجحانات کي ختم ڪري اهڙي معاشري کي وجود ۾ آندو جيڪو انساني نه پر حيواني سماج جي نمائندگي ڪرڻ لڳو. اهڙي طرح هندستاني نوجوانن ۾ تعصب ۽ تنگ نظري پئدا ڪري، اتحاد ۽ اتفاق کي ختم ڪيو، سندن اخلاق حسنه ۽ بلند ڪردار کي ختم ڪيو ويو. لارڊ ميڪالي لکي ٿو ته ” ڳالهه ڳالهه تي قسم کڻڻ عزت واري هندستاني وٽ گناهه آهي. ان کانسواءِ مشرق ۾ ڪنهن شريف ماڻهو جي گهر ۾ ڪنهن غير مرد جو پيهي وڃڻ يا ڪنهن عورت کي بي پردهه ڏسڻ قابل برداشت ڏوهه آهي. جنهن جو بدلو صرف خون آهي. پر اهي ئي مصيبتون بنگال ۽ بهار جي شريف گهراڻن کي سهڻيون پيون آهن. هندو رعيت جا بد ترين ماڻهو انهن جي چوڌاري گڏ ٿي، توهين آميز روشن ڪن ٿا. شريفن جا زنانخانه اهي مقام هئا جنهن جو احترام مشرقي سلطان به ڪندا هئا. پر هاڻي اهي ئي زنانخانه آهن جتي بدڪار ۽ شرير ماڻهو هليا وڃن ٿا. اسان شريفن کي قيد ڪري ڪلڪتي آندو.“ مدراس جي هڪ پادري ڪمپني جي ڊائريڪٽرن کي لکيو ته ”توهان جي ملازمن جي بداعمالين جي ڪري هندستانين جي نظرن ۾ توهان جي خدا جي جيتري بي عزتي ٿئي ٿي ۽ توهان جو مذهب جيترو بدنام ٿي رهيو آهي. ان جي حالت جي اوهان کي خبر پوي ته توهان جي اکين مان ڳوڙهن جون نديون وهڻ لڳن، جيڪي ماڻهو هت اچن ٿا، انهن مان ڪجهه قاتل هوندا آهن. ڪي ماڻهن کي زوري اغوا ڪرڻ وارا هوندا آهن ۽ ڪي پنهنجون زالون به انگلستان ڇڏي آيا آهن ۽ هت شاديون ڪري ڇڏين ٿا.“ هڪ اخبار ” سلطاناالاخبار“ لکي ٿي ته ” هڪ هندو نياڻِي سان هڪ انگريز زيادتي ڪئي، جنهن تي هن فرياد ڪئي، ان انگريز کي جڏهن فرياد جي خبر پئي ته هن پوليس سان صلاح ڪري، ساري خاندان تي چوري جو الزام لڳائي کين جيل ۾ بند ڪرائي ڇڏيو ۽ ان عورت جي مظلوم پيرسن ماءُ جيل ۾ وفات ڪري ويئي.“ مسٽر آرنولڊ لکي ٿو ته هڪ برٽش ڪرنل ميڪڪار ميڪ جي گهر ۾ يارهن سالن جي هڪ ڇوڪري اينا نالي نوڪرياڻي هئي. هن ان نينگري سان زيادتي ڪئي ۽ کيس پنهنجي گهر ۾ قيد ڪري ڇڏيو، ڇوڪريءَ جي پيءُ ملڻ جي ڪوشش ڪئي پر ان کي اجازت نه ملي الٽو اينا کي رنڍي قرار ڏنو ويو. ( نقش حيات – مولانا مدني)
انگريزن سنڌ جهڙي پاڪيزه ۽ شريف خطي ۾ بدڪاري جي اڏن کي قائم ڪيو نه ته ان کان اڳ انهن جو هت ڪوبه وجود ڪين هو. بلڪ برٽن جي لفظن ۾ ” اڳٺ جي مٿان“ ترار لٽڪندڙ هئي. پر انگريزن هڪ خاص محلي ۾ طوائفون گهرائي کين پنهنجي مخصوص ڪاروبار هلائڻ جي اجازت ڏني، پر رچرڊ برٽن جيڪو پاڻ به ڪريل اخلاق جو مالڪ هو، سنڌ ۾ فوجي ڇانوڻين وارن شهرن جي جنسي زندگي تي هڪ ڪتاب لکيو، جنهن کي پوءِ نيپيئر ساڙائي ڇڏيو. چون ٿا ته ان وقت سنڌ ۾، فحش عورتون ڪين هونديون هيون. جنهن ڪري انگريز سولجر جي نفسياتي خواهش پوري ڪرڻ لاءِ ٻاهران سهڻا ڇوڪرا گهرائي انهن جا اڏا کولرايا ويا. نيپئر صرف ا۾ ان لاءِ ڪتاب ساڙايو جو ان رپورٽ ۾ انگريز سولجرن جي بداخلاقي جي نشاندهي ڪئي ويئي هئي.“ ( اهي ڏينهن اهي شينهن ( جلد ٽيون) - پير علي محمد راشدي)
ان دور جي اخلاقي اقدار جي باري ۾ مسٽر هينري مسٽريجي لکي ٿو ته ” ماڻهو پهرين کان وڌيڪ نفس پرست ٿي ويا آهن عياري، ڪوڙا قسم، دوکي بازي ۽ فريب جهڙيون خراب خوبيون يقيناَ گهڻيون عام ٿي ويون آهن. شراب خوري، بداخلاقي ۽ شودا پائي جهڙا اخلاق عيب لازمي طور اهڙي نظام حڪومت ۾ وڌندا، جيڪا دعوى ته اسلامي قانون مطابق فيصلو ڪرڻ جي ڪري ٿي. مگر مٿي بيان ڪيل بد اخلاقين تي ڪابه سزا نه ٿي ڏي.“
ساڳيو صاحب ٻئي جاءِ تي لکي ٿو ته ” انصاف جي ڪنهن به عدالت ۾ اخلاق جو سبق پڙهايو نٿو وڃي. مون وٽ اهڙا سبب موجود آهن. جن جي ڪري اهو يقين ڪري سگهجي ٿو ته ڪلڪتي ۾ جيڪو قانوني نظام اسان رائج ڪيو آهي، ان ماڻهن جي اخلاق کي وڌيڪ خراب ڪيو آهي، آئون ڪنهن به اهڙي ديسي ماڻهو کي نٿو سڃاڻان، جنهن جو اخلاق ۽ عادتون خراب نه ٿيون هجن.“ لارڊ ميڪالي لکي ٿو ته ” گذريل زماني ۾ جهڙي طرح زور دار روڳي ۽ بي عقل بنايو ويندو هو، تهڙي طرح اسان جي نظام سلطنت اهل هند کي بيڪار ڪري ڇڏيو آهي.“ ( روشن مستقبل – ص 322) . مطلب ته انگريزي راڄ ساري هندستان جي اخلاقي نظام ۽ اعلى مهذبانه روايتن کي پامال ڪري ساريون اخلاقي خرابيون ۽ برايون پيدا ڪيون.
[b](8) نفسياتي اثر : - [/b]
معاشرتي، نفسياتي ۽ ذهني طرح به انگريزن هندستان جي ماڻهن کي مفلوج ڪيو. منجهانئن احساس بلاتري، عزت نفس ۽ انائيت جي جذبن کي ختم ڪري انهن ۾ احساس ڪمتري ۽ بزدلي پئدا ڪئي، برطانيه سرڪار هتان جي عوام کي، سرڪاري ڪاغذن ۾ ڪارا ماڻهو ۽ گهٽ عزت آهي ۽ سندن ڀلائي ۽ بهبودي طرف، ايترو ته ٿورو ڌيان اٿن، جو سندن علائقي ۾ رهندڙ ماڻهو، مصيبتن جي بار هيٺان بنهه گهٽجي ۽ دٻجي رهيا آهن ۽ اهي بنهه سهڻ کان ٻاهر مفلسي ۾ ڏکن جي دنيا ۾ مبتلا آهن، اي خدا! پنهنجن بندن جي واهر ڪر ۽ کين انهن مصيبتن مان نجات ڏيار، جي کين سهڻِيون پيون آهن.“ سر ميلڪم تفصيلي ذڪر ڪندي لکي ٿو ته ” اميرن جون رياستون ضبط ڪيون ويون، انهن کي تڪليف ڏيئي ڍل ورتي ويئي، سڀ کان عزت واري خاندان کي ختم ڪري ان رلايو ويو. سندن ذاتين جي توهين ڪئي ويئي. سندن وراثت واري قانون کي منسوخ ڪيو ويو. شادي وياهه جي قاعدن کي بدلايو ويو. مذهبي رسمن ۽ رواجن جي توهين ڪئي ويئي، عبادت گاهون ۽ جاگيرون کسيون ويون. سرڪاري ڪاغذن ۾ کيس ” ڪافر“ لکيو ويو.“ سر ٽامسرو لکي ٿو ته ” هي هڪ عام چوڻي آهي ته جيڪو پنهنجي آزادي وڃائي ويهي ٿو، سو پنهنجي اڌ نيڪي وڃائي ٿو. انهن کي برصغير جي ماڻهن هر هنڌ هڪ گهٽ درجي جي قوم سمجهيو وڃي ٿو ۽ اها ڳالهه ڪنهن کي ياد ڪونهي ته هو ڪڏهن پنهنجي ملڪ جا مالڪ هئا.“ سر ڊبليو ايچ رسل وضاحت سان لکيو آهي ته ” هر انسان کي دنيا ۾ چار شيون پياريون آهن. ايمان، عزت، جان ۽ مال. اسان جي حڪومت انهن چئن ئي شين کي سختي سان هندستانين کان کسيو آهي، ان ڪري ئي هتان جي عوام جي دلين ۾ غصي ۽ نفرت جا جذبات آهن. اسان نا انصافي سان انهن کي اعلى عهدن لاءِ مناسب نه سمجهيو آهي. انهن جي وڏن جون جاگيرون ضبط ڪيون آهن. هر هندستاني اسان جي قوم حاڪمن ۽ انهن جي بداعتدالين ۽ غفلتن لاءِ ذلت ۽ خواري جو شڪار هو. انهن جي دلين ۾ اسان لاءِ محبت ۽ پسنديدگي نه هئي. اسان سندن سڀ ڪجهه ڦري ورتو.“ سر جان شور لکي ٿو ته ” هر اهو عهدو، عزت ۽ منصب جنهن کي گهٽ ۾ گهٽ درجي جو نوڪر به نه ڪري، ان جو هندستانين لاءِ در بند آهي.“ سر هينري اسٽريچن جو چوڻ آهي ته ” هڪ اهڙي مقامي باشندي کي جنهن جي وڏن شايد اعلى اختيار هلايا هوندا. تنهن کي اسين ڪلارڪي جو اهڙو ڏين ٿا، جنهن جو ماهيانو وظيفو ويهه يا ٽيهه روپيا آهي ان کان پوءِ اسين به چئون ٿا ته هندستاني رشوت خور آهن ۽ ٻئي ڪنهن به قوم کي سواءِ ڪمپني جي يورپي نوڪرن جي مٿن حڪومت ڪرڻ جو حق ڪونهي.“ سر ٽامسرو لکي ٿو ته ” تمام ننڍين عهدن کان سواءِ هو ڪنهن وڏي عهدي تائين پوءِ کڻي اهو فوجي هجي يا سول نه ٿا پهچي سگهن، هو هر ڪنهن جاءِ تي هڪ گهٽ قوم جا فرد ڄاتا وڃن ٿا. سڀئي فوجي ۽ ديواني عهدا جيڪي ڪجهه اهميت رکن ٿا. هاڻي يورپين جي قبضي ۾ آهن.“ مسٽر هولٽ ڪمنري لکي ٿو ته ” هي عمل نهايت حيرت انگيز آهي جو هندستانين سان نيڪ دل انگريزن جو سلوڪ به نهايت حقارت آميز رهيو آهي، جيڪي سچ پچ نيڪ هوندا آهن.“ مسٽر لڊلو لکي ٿو ته ” هندستان فتح ٿيڻ کان پوءِ نتيجو هي نڪتو آهي، جو عوام اڀرڻ جي بدران، ذليل ترين ٿي ويئي آهي.“ سر وليم وڊربرن لکي ٿو ته ” ملڪ جي سڀني اعلى عهدي کان هندستانين کي خارج ڪرڻ جو هي نتيجو نڪتو آهي جو انهن کي اعلى انتظامي قابليت جي نشونما جي تربيت نه ملي ۽ جيڪا ٿوري گهڻي سندن لياقت هئي، اها به هوريان هوريان ختم ٿي ويئي.“ فوجي ڇانوڻين ۾ ديسي سپاهي کي وڏي آفيسر وٽ ويهڻ جي اجازت نه هئي. جيڪڏهن ڪو سپاهي، آفيسر جي بنگلي ۾ ويندو هو ته هو ان جي شڪل ڏسڻ به پسند نه ڪندو هو ۽ غصي کان منهن ٻئي طرف ڦيري چوندو هو ته ” هي حقير غلام ڪيئن آيو آهي.“
سر هينري لارينس کي اوڌ جي توبخاني جي هڪ جمعدار چيو ته ” انگريز ڏهن سالن کان اسان کي غلام بنائڻ ۾ رڌل آهن ۽ اسان سان ويل وهائي رهيا آهن.“ ان ڪري ئي بقول وليم هنٽر ” ڪمپني جي فوج جا دروازا مسلمانن لاءِ بلڪل بند آهن ۽ ڪوبه شريف خاندان مسلمان اسان جي رسالن ۾ داخل نه ٿو ٿي سگهي.“ هنٽر پنهنجي ڪتاب اسانجا هندستاني مسلمان ۾ لکي ٿو ته ” بنگال ۾ ٻه هزار هڪ سئو يارهن اعلى ملازمتن مان صرف ٻيانوي مسلمان هئا. پندرهن شعبن مان ست شعبا اهڙا هئا، جن ۾ هڪ به مسلمان نه هو. هن جو اهو سبب نه هو ته ڪي تعليم ۾ پوئتي هئا. پر اصل ۾ انگريزي حڪمران مسلمان کي پنهنجو مخالف سمجهندا هئا.“ ( جنگ آزادي 1857ع – پروفيسر محمد يعقوب قادري ص – 448). سر سيد احمد خان لکي ٿو ته” انگريز حاڪمن جي غرور ۽ تڪبر، سڀني هندستانين کي سندن نظرن ۾ ڪيرائي وڌو آهي. هنن جي بدمزاجي ۽ بي پرواهي هندستانين جي دلين ۾ نفرت پئدا ڪئي آهي.
ڇا اسان جي حڪومت کي معلوم نه آهي ته وڏي عزت وارو ماڻهو به هندستاني حاڪمن جي بي عزتي واري خوف کان ڊڄي ٿو ۽ هي حقيقت آهي ته هڪ اشراف هندستاني صاحب جي سامهون هٿ ٻڌي عرض ڪري رهيو آهي ۽ صاحب جي ترش روئي ۽ سخت ڪلامي جي ڪري دل ۾ روئي به ٿو ۽ چوي ٿو ته ” هاءِ افسوس ماني ڪٿي نه ٿي ملي هن نوڪري کان ته گاهه کائڻ بهتر آهي.“ سڄي رعيت ڄاڻي ٿي ته حڪومت ان کي ذليل ۽ خوار ڪيو آهي، هندستان جي هڪ شريف ماڻهو جي، هڪ ننڍي ۽ خسيس يورپي جي سامهون، ايتري به عزت ڪانهيءَ، جيتري هڪ يورپي جي ڊيوبڪ جي سامهون“ دراصل انگريزن ۽ هندستان باهه ۽ سڪل گاهه مثل آهن. يا پٿر جي ٻن ٽڪرن وانگر اڇو ۽ هڪ ڪارو. جن ۾ ڏينهون ڏينهن مفاصلو وڌندو وڃي ٿو ۽ ائين سمجهجي ٿو ته هندستان ۾ ڪوبه جينٽل مين نه آهي، هاڻي هي حالت آهي جو انگريز هندستانين کي به هندستاني انگريز کي نفرت سان ڏسن ٿا.“
ليفٽننٽ وليس لکي ٿو ته هندستانين جي عقيدن، احساسن، عادتن ۽ روايتن جو انگريز ڪوبه لحاظ ڪونه ڪندا هئا.“ اسان شاهي خانو ان جي فردن ۽ وظيفي خوارن سان، هندن جي حالت لاچاري جهڙي بڻائي ويئي. سابق ملازمن ۽ بااثر ماڻهن کي خاص طور ملازمتن ۽ عهدن کان محروم ڪيو ويو. جن تي انهن جي گذاري جو دارو مدار هو.“ ڪيپٽن ايف – آر سيجويڪ لکي ٿو ته ” اسان جين گهڻين ڪمزورين هوندي به سموري حڪومت ۽ سڀ وڏن پگهارن وارا عهدا فقط اسان جي لاءِ مخصوص هئا. منجهن انهن خيالن جيڪي آءُ پندرهن سالن کان على اعلان ظاهر ڪندو ٿو اچان. مون کي نقصان رسايو آهي. ليڪن مون کي انهن جي انهن تي صحيح هجڻ جو ڪامل يقين آهي ۽ آئون سمجهان ٿو ته جيسين اسين عام طور ڊيسين ۽ خاص طورتي ديسي سپاهين جي احساسن ۽ امنگن، سندن قابليت ۽ ڪمزورين کي پنهنجن احساسن ۽ امنگن جي برابر اهميت نه ڏينداسين ڪڏهن به محفوظ رهي ڪونه سگهنداسين.“ (ماهنامه نئين زندگي – مارچ 1968ع).