مهاڳ
‘I know why the caged Bird Sings’ اهڙي ٺهڪندڙ عنوان کي پڙهڻ کان پوءِ ”سگريٽ کي ڪٿان دکائجي؟“ جهڙو عنوان ئي هيئن ۾ چڪ وجھي ٿو ۽ ڪتاب پڙهڻ تي مجبور ڪري ٿو. مطلب ته ضراب حيدر اڀرندئي سوجھرو ڪيو آهي. هن ڪتاب تي اهو عنوان انهيءَ ڪري به فٽ اچي ٿو ته سندس هڪ ڪهاڻيءَ ٻي ڪهاڻيءَ کان ايتري مختلف آهي، جو لڳي ٿو ته اهي ڪهاڻيون ڌار ڌار ليکڪن جون لکيل هجن، وري جي سندس هڪڙي ڪهاڻيءَ کي غور سان پڙهبوته خود انهيءَ هڪ ڪهاڻيءَ ۾ ڪئين رنگ روپ نظر اچن ٿا. سنڌي ڪهاڻيءَ جي هن يڪسانيت جي دور ۾ هڪ ئي ليکڪ جي قلم مان گھڻ رخصون ڪهاڻيون ڦٽي نڪرن ته سنڌي ڪهاڻيءَ کي ٻيو ڇا کپي. وڏي ڌيرج ۽ خاموشيءَ سان سنڌي زبان جي تخليقي ادب ۽ پير پائيندڙ ضراب حيدر کي اها حقيقت ٻين ڪهاڻيڪارن کان منفر بڻايو بيٺي آهي.
اسان وٽ جيڪا تخليقي ادب جي روايت آهي، انهيءَ روايت سان جُٺ اهائي آهي ته هڪ اڌ نالي کي ڇڏي اسان جا ليکڪ روايت کي ايترو ته چنبڙي پيا آھن، جو هو ڪابه نئين ڳالھ ، نئون خيال ۽ نئون انداز مڃڻ لاءِ تيار ناهن، جيتوڻيڪ هئڻ ته ائين کپي ته جيڪا سنڌي ڪهاڻيءَ جي هڪ خوبصورت روايت رهي آهي، انهيءَ روايت کي نئين زماني سان ٺهڪائڻ لاءِ ۽ قابل قبول بنائڻ لاءِ، روايت ۽ جدت جا رنگ ڀرڻ ضروري آهن. ٻيءَ صورت ۾ روايت ڪيڏي نه خوبصورت هوندي ته پنهنجو رنگ ڄمائي نه سگھندي. اسان وٽ جيڪا خوبصورت روايت هئي، اها هاڻ يبال جي ڀت تي ”سٽ ڪٽ“ واري غير دلچسپ راند بڻجي رهي ويئي آهي. ٻئي پاسي وري هڪ اڌ ليکڪ کي ڇڏي نواڻ/ جدت جي نالي ۾ اڪثر ليکڪ روايت کي طلاق جا ٽي ڀتر هڻي، نئين ۽ اوڀر اوجھڙ ۾ ڦاسي پيئي آهي ۽ پنهنجي واٽ وڃائي چڪي آهي. اهڙين حالتن ۾ مشتاق شوري کانپوءِ ضراب حيدر پنهنجين ڪهاڻين ۾ هڪ پاسي روايت کي هٿان نه وڃايو آهي ته ٻئي پاسي سندس ڪهاڻين ۾ نئون فڪر، نئون انداز ۽ نئون ڊڪشن پنهنجن پورن جلون سان روشن آهي. اهوئي ڪارڻ آهي جو سندس ڪهاڻيون سندس سگريٽ پيئڻ جي مخصوص انداز ۽ سندس مُرڪ وانگر گهريون گھڻ رخيون ۽ سگھاريون آھن.
انسان جي داخلي ڪيفيتن ۽ خارجي حالتن کي ڪنهن به صورت ۾ ڌار ڪري نٿو سگھجي، هڪ پاسي انسان جي اندر جا احساس ۽ جذبا خارجي حالتن جو رد عمل هوندا آهن ته ٻئي پاسي وري خارجي حقيقتون انسان پنهنجي اندر جي نفسياتي ڪيفيتن جي اک سان ڏسي، انهي کي پنهنجي رنگ ۾ رچائيندو آهي، پر انهن ٻنهين صورتن يا ائين کي چئجي ته هڪ سڪي جي ٻنهين پاسن مان اڪثر لکڻدڙ هڪ پاسي کي وڌيڪ ترجيح ڏيندا آهن، هڪڙا ليکڪ آھن جيڪي پنهنجين ذاتي ڪيفيتن کي تخليقي عمل ۾ وڌيڪ جاءِ ڏيندا آهن ۽ رڳو پنهنجو روئڻو روئندا آهن، اهڙي طرح سندس لکڻيون سندس ذات ۾ محدود ٿي وينديون آهن. ٻيا ليکڪ اُهي آهن، جيڪي پنهنجين اُڌمن ۽ احساسن کي پاسي تي رکي ٻاهرين حالتن کي جرلسٽن وانگر چٽيندا آهن، اهڙي قسم جون تخليقون سنڌي سنئين رپورٽنگ وانگر رکيون ۽ فليٽ هونديون آهن، جيڪي پڙهندڙ جي احساسن کي لوڏي نه سگھنديون آهن. اسان وٽ سنڌي ادب ۾ ڪُجھ سٺين ڪهاڻي کي ڇڏي اڪثر ڪهاڻيون اهڙي قسم جي پولرائيزيشن جو شڪار آھن. جڏهن ته انهيءَ جي برعڪس ضراب حيدر پنهنجين ڪهاڻين ۾ زندگي جي سڪي جي انهن ٻنهين پاسن کي الڳ الڳ ڪري چٽڻ جي بدران ٻنهين کي گڏي چٽيو آهي ۽ توازن رکيو اٿس، سندس ڪهاڻين ۾ دل جي ڌڪ ڌڪ به آحي ته مسافري جي پيرن جي اُڏايل خاڪ به آهي، روحاني تڪسين به موجود آهي ته سائنسي حقيقيتون به موجود آهن، هو پنهنجي ڪهاڻين ۾ ٿي ڪٿي مايوس ٿي هٿيار ڦٽا ڪري سڏڪڻ ويهي ٿو رهي ته ڪٿي ڪٿي پنهنجي چوڌاري موجود ناانصافين، توهم پرستي ۽ منافقين سان جنگ جوٽي بيهي ٿو رهي. ڪڏهين بند ڪمري جو رهواسي ٿو لڳي ته ڪڏهين پکي وانگر فضائن ۾ اڏامندو نظر ٿو اچي. اهي حقيقتون کيس نئين پيڙهيءَ جي ليکڪن ۾ خاص حيثيت ڏيو بيٺيون آهن.
هت اسان وٽ ڪافي وقت کان ”جنس“ بابت ڇتو بحث هلي رهيو آهي. ڪُجھ دوستن جو خيال آهي ته اڄڪلھ اهڙو فڪشن تخليق ٿيرهيو آهي، جيڪو گھر ۾ رکڻ جهڙو ناهي، ٻين دوستن جو چوڻ آهي ته جنس هڪ ڏٺي وائٽي حقيقت آهي، انهي کي نظر انداز ڪري نٿو سگھجي. انهن ٻنهين راين جي گهرائيءَ ۾ وڃبو ته اهي ٻئي رايا هڪ ٻئي سان ٽڪرائيندڙ ناهن، پر اها هڪ ئي راءِ بڻجي ٿي بيهي. جڏهين هندستان ۽ پاڪستان ٺهيا ته ڪروڙين ماڻهن جا گھر، زندگيون ۽ عزتون وڌي رهڙ ۾ اچي ويون ۽ هڪ خوفناڪ قسم جي انساني ٽريجڊي جنم ورتو. ظاهر آهي ته ايڏيءَ وڏي ٽريجڊي تي هزارين صفحا لکيا ويا، پر سعادت حسن منٽو ايڏي ساري ٽريجڊي کي ”کهول دو“ جهڙي مختصر ڪهاڻيءَ ۾ بند ڪيو ۽ ”کهول دو“ جهڙي ڪا ٻئي اگھاڙي ڪهاڻي نه هوندي، پر منهنجي خيال ۾ ننڍي کنڊ جي انهي ٽريجڊي کي چند صفحن ۾ ائين ئي بند ڪري سگھجي ٿو، جيئن سعادت حسين منٽو ڪيو. اهڙي ساڳي طرح 1958ع ۾ جڏهين روسي ٽئنڪون انهي وقت جي چيڪو سلوويڪيا ۾ ڌرڻيون ڪنديون گھڙيون ۽ چيڪن ۽ سلاوڪن جي آزادي جي خاتمي جي ٽريجڊي کي اتان جي ليکڪ پنهنجي مشهور معروف ناول Unbearable highness beign ۾ نه رڳو ڊاڪٽر ۽ ٻن ڇوڪرين جا ڪپڙا لاهرايائين، پر هن هڪ وڏي سياسي ٽريجڊي کي به اگھاڙو ڪري ڦٽو ڪيو. ادب جي دنيا ۾ اهڙا ٻيا به مثال پيا آهن، پر اها ساڳئي جنسي اگھاڙپ بنا ڪنهن معصد جي رڳو ذهني عياشيءَ ڪاڻ لکجي ٿي ته پوءِ اهڙو ڪتاب برابر گھر ۾ رکڻ جهڙو ناهي. ڳالھ حسن ئي لکڻ يا نه لکڻ جي ناهي، پر ڳالھ آهي ته جنسي تي لکندي ليکڪ زندگيءَ جي ڪهڙي حقيقي تان پردو کڻي ٿو. ضراب حيدر خاص ڪري ڪهاڻي ”سگريٽ کي ڪٿان دُکائجي؟“ ۽ عام طرح ٻين ڪهاڻين ۾ جيڪو جنس جو استعمال ڪيو آهي انهي ۾ هن مجبوري، غربت، منافقت، توهم پرستي ۽ انساني ڏکن سکن جا ڪپڙا لاٿا آهن ۽ سماجي مسئلن تان پردو کنيو آهي. انهيءَ ڪري سندس ڪابه ڪهاڻي پورنوگرافي جي ذمري ۾ نٿي اچي، جو کڻي ائين چئجي ته ليکڪ رڳو جنس جو مزو چکائڻ لاءِ ڪتاب لکيو آهي ۽ اهڙو ڪتاب گھر ۾ رکڻ جھڙو نه آهي.
اسان جي اڪثر سينيئر ليکڪن لاءِ اهو مسئلو پيدا ٿي پيو آهي ته هڪڙا ته عمر گذرن سان گڏ سکيا ستابا ٿي پيا آهن ۽ سندن زندگي ڊرائنگ رومن، آفيسن ۽ ميٽنگن، فنڪشنن جي صدارت ڪرڻ تائين محدود ٿي پيئي آهي ۽ خلق خدا جيءَ کان ڪٽجي رهجي ويا آهن ۽ نه ئي وٽن ايترو وقت بچيو آهي جو ڇپجندڙ نئين فنڪشن کي پڙهي سگھن. ٻيا وري عمر گذرڻ سان گڏ سکيا ستابا ته نه ٿي سگھيا، پر گھر جي ڪُنڊ جھلي ويهي رهيا آهن. انهيءَ ڪري انهيءَ نسل جا ليکڪ جڏهن به عوامي زندگي تي لکڻ ويهن ٿا ته وٽن ويھ ٽيھ سال پراڻي سنڌ جا ڪردار سامهون اچن ٿا. ڪميونيڪيشن وڌي وڃڻ جي ڪري سنڌ جي عام ماڻهن جي روين ۾ جيڪو فرق آيو آهي، انهي کان هو بيخبر آهن، ٻئي پاسي اسان جي نئين نسل جي ليکڪن لاءِ اها ٽريجڊي پئدا ٿي پيئي آهي ته ”سنڌ“ سندن چوياري کان ٻاهر نٿي نڪري، ڪُجھ افسانا ۽ شعر لکڻ کانپوءِ هو عام ماڻهن سان لھ وچڙ ۾ اچڻ جي بدران هڪ ٻئي سان لھ وچڙ ۾ رهن ٿا، اهڙين حالتن ۾ سنڌ جي نئين انساني جوڙجڪ کي پڌرو ڪرڻ لاءِ اهڙو قلم کڻڻ جي ضرورت هئي، جيڪو سنڌ ۾ پئدا ٿيل رشتن کي چٽي سگھي، اها ضرورت ضراب حيدر پوري ڪئي آحي.
فڪر احساس ۽ جذبا پنهنجيءَ جاءِ تي، پر اليڪٽرانڪ ميڊيا جي هن دور ۾ ڪهاڻيءَ ۾ Visuals جو استعمال ڪهاڻيءَ کي وڌيڪ سگھارو بڻائي ٿو. اڄڪلھ جو ماڻهو اسڪرين تي هريل آهي، انڪري پڙهندڙ جي ذهن جي ملٽي ڊائمينشل اسڪرين تي يا ٻين لفظن ۾ پڙهندڙ جي تصور ۾ جيڪڏهن هي تصوير جي کوٽ رهجي ٿي وڃي ته ذهن ۾ ڪهاڻي جي صورتحال جو خاص نقشو نٿو ٺهي ۽ ڪي قدر پڙهندڙ اوندھ ۾ رهجي وڃي ٿو. اهڙي ادبي صورتحال ۾ ضراب حيدر ڪهاڻيڪار سان گڏ فلم ميڪر جي حيثيت ۾ به اسان جي اڳيا اچي ٿو ۽ ذهن جي اسڪرين تي ڪئين رنگ ڇڏي ٿو وڃي.
ضراب حيدر جي ڪهاڻين جي وڏي ۾ وڏي خوبي اِها آهي ته هُو ڪنهن ٻئي ليکڪ جو پاڇولو نه بڻيو آهي، جيڪا پريڪٽس سنڌي ادب ۾ عام آهي. هن پنهنجي واٽ پاڻ ٺاهي آهي. اسٽائيل، ڊڪشن، مواد ۽ ڪردارن کي چٽڻ ۾ ضراب سڀني کان الڳ بيٺل آهي، ۽ سنڌي ڪهاڻيءَ کي نئين جان ڏني اٿس.
عبدالقادر جوڻيجو