سنڌ جو مجاور
پليٽ فارم جي سامهون هڪ هوٽل ٻه چار ڪچا دڪان ۽ مدي خارج دوائن جو ميڊيڪل اسٽور. اسٽيشن وانگي مدي خارج اسٽور ڀرسان هڪ پراڻو، طاقتور ڇڪڙو بيٺل، چوطرف واريءَ جو وڏو ريگستان. وڏيون بلند ڀٽون. واريءَ جو جھوٽو، واريءَ جون هوائون...... پليٽ فارم جي پويان چند گھر، جھوپڙيون ، چونرا، هڪ ڳوٺ... هڪ شهر.. کوکرا پار شهر... عجيب شهر، ويران شهر، ويڳاڻو شهر... گھرن ڀرسان چار ڪچا کوهه، سڪل خشڪ کوهه، سڪل ۽ خشڪ شهر، سڪل کوهن جيان سڪل چهرا، خشڪ کوهن جيان خشڪ زبانون.... صدائن سان ڀريل.... هر چهرو سڪل، واريءَ سان ڀريل، ڀڀوت...
ويران شهر، پريشان ماڻهو، بي نانءُ ڄڻ شهر، بي نانءُ ڄڻ رهواسي ۽ هو... هو..... بي نانءُ ڪراڙو... پليٽ فارم جو مجاور، ويران اسٽيشن جو مجاور واريءَ جو مجاور..... ريگستان جو مجاور، پليٽ فارم جي هڪ ڪنڊ کان ٻي ڪنڊ تائين فضول چڪر پيو ڪاٽي. سندس هٿن ۾ ريلوي جي هڪ پراڻي ڪاراٺيل ليمپ، جنهن جي ٻنهي طرفن وارن شيشن جو رنگ بي معنيٰ نه ڳاڙهو انقلابي سوجھرو نه سائو سرسبز سوجھرو... ڀلا رڻ ۾ ڪهڙو سوجھرو...؟
شام جو پهر بي نانءُ ٿي، رات جي پيٽ ۾ جذب ٿيڻ لڳو، ليمپ جو ڊنل سوجھرو.... هي ڪهڙو سوجھرو رات جي اوندهه ۾ پنهنجو مقام پيدا ڪرڻ لاءِ ڏڪڻ لڳو... ليمپ جو ڊنل سوجھرو.... هي ڪهڙو سوجھرو....؟ ڏڪندڙ سوجھرو؟ تتل واري ٺرڻ لڳي، تتل واري جا رهواسي آسائتا ٿيڻ لڳا. ٺرڻ لڳا. گرم واري جي سيڪ تي سڙيل چهرا ٺرڻ لڳا... منجھن احساس موٽي اچڻ لڳا مرڪن لڙڪن سکن ۽ ڏکن جا احساس....... ننڍا وڏا، پڪا پوڙها، جوانڙيون، عورتون، سڀ چونئرن جي ڇت هيٺان ۽ واري جي ٿڌي پٽ تي ليٽڻ لڳا......... سڪل ماس، مظبوط هڏ، ٿڌي واري تي مظبوط هڏ نقش ٿيڻ لڳا، سڪل ماس واري کي ايذاءُ ڏيڻ لڳا، خشڪ واري، خشڪ جسم، خشڪ اذيتون، خشڪ درد ۽ سڀ ڪجهه خشڪي ۾ خشڪ ٿيڻ لڳو. خشڪي ۾ خشڪي جذب نه ڪو ڳوڙهو..... نه ڪو لڙڪ....!
ڍور ڍنگر بکايل ، ڏٻرو هيڻو، ڪرنگهو پيو وائکو ٿئي، ڪنهن چؤنري ۾ معصوم ٻالڪ جو روڄ، خشڪ روڄ .......، سندس گابي پڻ پئي رانڀاٽ ڪري، ...... ٿريلي گاءِ جي ٿڻن جي جاءِ تي چار سُڪل ڇڇڙا، مال جو ڪرنگهو پيو نڪري، سنڌ جو ڪرنگهو .... جنهن ۾ نشي ڏورو پيو اڃان پساهه کڻي. پوڙهو به اڃان پيو پساهه کڻي ..... پليٽ فارم ۾ به پساهه آهي .... ڪير ڄاڻي، ڪير اڳ ۾ دم ٽوريندو؟
ريل جي پٽڙي، واريءَ ۾ وريل، الهندي طرف، اطرندي طرف ..... الهندي طرف پٽڙي مڙئي ڪجهه سنوارت ۾، پر اڀرندي پٽڙي بنهه ڍڪيل، ڪٽيل زنگ لڳل، ڪٽ لڳل، ڀِٽ لڳل، پاراتي ورتل ....... پوڙهي جي خشڪ لبن تي خشڪ آيت.
واهڙ وهين مه شال، سُڪي ٻيلاٽيون ٿئين
پسان تنهنجي پيٽ ۾، لاڻا، لوت، ليار
تو سڀ ڄمار، ائين سُکائتيون ٻوڙيون.
واهڙ جو وهڪرو بند، سُڪي ٿيو ٻيلاٽيون، سندس پيٽ ۾ واريءَ جا دڙا پر سُکائتي سنڌ ته ٻوڙي ويو .... ٻوڙي .... ويٺو ..... ”ڪهڙو وهڪرو....؟“ اهو ئي وهڪرو پراڻو وهڪرو، خبر ناهي پوڙهي جي من ۾ ڪهڙِ آنڌ مانڌ آهي ...... جو نه اٿس سُک نه ڪو سنوت، ڏسڻ ۾ بنهه چريو، وڏي ڀڀوت ڏاڙهي، وڏا وار، خشڪ ۽ اڻڀا .... منهن تي سُڪل سنڌوءَ وانگي وڏا چير.... اذيتن ۽ عذابن جا چير... ڏکن ۽ وھمن جا گھنج، ورھيہ اڳ جا پراڻا گھنج.... جڏھن پوڙھو، جوان مڙس ھو. سندس ريلوي واري ليمپ بلڪل نئين ھئي... سڀ ڪجھہ نئون ھو....اسٽيشن بہ نئين ھئي. سنوريل، وسيل، ريل گاڏين پٺيان ريل گاڏيون اينديون ھيون. اڀرندي کان الھندي وڃڻ لاءِ .... سندس چھري تي گھنج ورھيہ اڳ ان ڏينھن پيا ھئا......جڏھن ھڪ ريل، ڪارو دونھون ڪڍندي اڀرندي کان آئي ھئي. ڪن تي ڪو آواز پيو ھئس..... اجنبي اوپرو آواز.....
”اري ميان يہ سنڌ اور ڪتني دور ھي؟“ وائڙو ٿي ويو ھو.
”ھيءَ ئي تہ سنڌ آھي ٻيو وري ڪھڙي سنڌ؟“
سوال ڪندڙ اجنبيءَ سوال جو جواب سوال ۾ ٻڌي مرڪي پيو ھو...... طنزيہ ٽوڪ ڪرڻ واري انداز ۾؛
”نھين ميان، يہ سنڌ ڪيسي ھو سڪتي ھي؟ سنڌ تو سنا ھي بھت سرسبز ھي“
بس انھن لفظن سندس چھري تي درد ڀريا گھنج وجھي ڇڏيا ھئا.
”رب خير ڪري، ھي ڪھڙي مخلوق آھي؟ جا سرسبزي جي ڳولا ۾ آئي آحي.... سا بہ سنڌ جي سرسبزي، جا جڳ مشھور آھي.....ڪٿي ھي .... ھي ......م...ما.....ماڪڙ....تہ......“
پوءِ کيس ڪنھن وڏڙي جا ٻول ياد پئجي ويا رھيا ھئا تہ؛
”سنڌ ھڪ دفعو ماڪڙ جا طوفان ايندا، وڏو ڏڪر پوندو، مال، ماڪڙ جو کاڄ بڻجي ويندو.....“
دل چاھيو ھئس تہ جيڪر اھا پٽڙي، سَنڌ سَنڌ کان پٽي ڇڏي، ھر سليپر کان اکيڙي رکي، پٽڙيءَ جو وجود ئي ناس ڪري ڇڏي، جيڪو سنڌ لاءِ سٺو سنوڻ ڪونھي.....ھي ماڪڙ ڀل رڻ پٽ ۾ رُلي بک مري، علاؤالدين خلجي وانگر ڀٽڪي ڀلجي ٻاٿون کائي مري.
ڪجھہ سانت کان پوءِ، پري کان.... اُلھندي کان، ھڪ ڪاري انجڻ رات جي ڪاراڻ جو پيٽ چيريندي، ڪارو دونھون فضا ۾ پکيڙيندي ظاھر ٿي ۽ آھستي آھستي ”ڇڪ ڇڪ شون شون، ڪوڪون“ ڪون ڪون ڪندي اچي پيلٽ فارم تي بيٺي...پليٽ فارم تي ڪوبہ ڪونہ لٿو....سواءِ ھڪ نوجوان جي.....نوجوان کي ڪجھہ سامان ساڻ ھو......ھو وڌي ويٽنگ روم ڏانھن آيو، پر ويٽنگ روم جي خوفائتي حالت ڏسي دھلجي ويو ۽ واپس اچي پيلٽ فارم جي ھڪ پراڻي بينچ تي ويھي رھيو، ٿوري دير کان پوءِ انجڻ کان گاڏا ڪٽجي ويا.....صرف ھڪ وڏو پاڻيءَ سان ڀريل ٽينڪر، وڌي گڏجي اڳتي ھليو ويو......ڪافي دير ڪاري انجڻ، رات جي ڪاراڻ ۾ ڀت جي پوئين ڀر گم ٿي وئي......
پر ٻاڦ جو ٽڪرندڙ آواز ”شون شون، فرلانگ کن پري کان ٻڌجڻ ۾ پئي آيو، ڀٽ جي پوئين ڀر کان اوندھہ ۾.....“
نوجوان ڪا بہ پھر نہ سمجھي پنھنجو سامان کوليو، وٽس پنھنجي کائڻ پيئڻ کان سواءِ ضرورت جو سمورو سامان موجود ھو. گھڙيءَ کن کان پوءِ پوڙھو بہ چڪر ڪاٽي وٽس آيو. اجنبي شخص کي ڏسي حيرت ۾ پئجي ويو، کيس وھم ٿيڻ لڳو، سو گرم جوشيءَ مان نوجوان کان پوڇا ڪيائين،
”ڪير مڙس آھين؟“
”چاچا مان سنڌي آھيان.....سرڪاري نوڪري اٿم.....سرڪاري رپورٽ وٺڻ آيو آھيان.“
نوجوان ورنديءَ ۾ پنھنجائپ ڏسي، پوڙھو ڏاڍو شرمندو ٿيو، سو نوجوان کي ٿڌو ٿيندي چيائين؛
”ابا ڀلي ڪري آئين، معاف ڪجان، ھت تنھنجي خدمت لاءِ ڪجھہ بہ ڪونھي جو پيش ڪريان!“
نوجوان کيس مرڪندي چيو،
”نہ چاچا، اھڙي ڪابہ ڳالھہ ڪونھي، مون وٽ سڀ ڪجھہ آھي. رڳو چانھہ جي ضرورت ٿيندي.“
”ابا سامھون ھوٽل آھي، متان تنھنجي ڀاڳ ۾ چانھہ ملي پوي.....پاڻي تہ کارو ئي ھوندو.....سو ڇانھہ بہ کاري ملندي“
پوڙھي کيس واضع ڪري ٻُڌايو.
”خير آھي چاچا، ماني کائون تہ پوءِ ھلئون ٿا، پاڻي مون وٽ مٺو آھي، اُن مان چانھہ ڪاڙھي وٺنداسين، چانھہ پيءِ پوءِ حال احوال ڪبا......“
نوجوان پوڙھي کي ماني پاڻ سان کارائي، پوءِ ٻئي ھوٽل ڏانھن روانا ٿيا. نوجوان جي ھڪ ھٿ ۾ ٽارچ ۽ ٻئي ھٿ ۾ پلاسٽڪ جي بڪيٽ ھئي، جنھن ۾ مٺو پاڻي موجود ھو.....ايئن ئي مٿاڇرا احوال ڪٽيندا، پوڙھي جي ھدايتن موجب پلاٽن جو احتياط ڪندا، اچي ھوٽل تي پھتا......ھوٽل ۾ داخل ٿيندي پوڙھي، ھوٽل واري جوان مرد کي سڏ ڪيو؛
”ابا چانھہ پيار، ھي نوجوان پري کان آيو آھي، چانھہ مڙئي ڀلي پيارج ھان.....ھي وٺ مِٺو پاڻي.....“
پوڙھي، نوجوان کان پلاسٽڪ جي بڪيٽ وٺي، کيس چانھہ پيِ نوجوان ھوٽل واري کي داد ڏيندي چيو:
”ٻيلي واھہ جو چانھہ پياري اٿئي، سموري ڏينھن جو ٿڪ ئي ڀڄي پيو“.
”نہ جوان نہ..... تون اسان جو مزمان آھين. ھڙان وينداسين پر وڙان نہ وينداسين. اسان وٽ ٻيو آھي ڇا جو اوھان جي خدمت ڪري سگھون“
ھوٽل واري پئسن نہ وٺڻ جو اظھار ميزبان ٿيندي ڪيو. پوڙھو اُٿي کڙو ٿيو، نوجوان بہ اٿيو......
”چڱو ابا ھلون ٿا. سڀاڻي ھونداسين جيئرا تہ ڪچھريون ڪبيون.“
ايئن ٻئي اچي پليٽ فارم تي پھتا، ساڳئي بئنچ جي ڀرسان پوڙھي پنھنجو ڦاٿل پوتڙو وڇايو........ٻئي پوتڙي تي پلٿي ھڻي ويھي رھيا....نوجوان کيسي مان سگريٽ پيئندي، اڄ ڀانيان ٿو ڪچھريءَ ۾ واھہ جو مزو ايندو.“
نوجوان سگريٽ دکائي، ھڪ سوٽو ھڻي پوڙھي کان پڇيو.
”چاچا، ھيءَ انجڻ ڪيڏانھن وئي؟سندس آواز تہ بڌجي پيو.....؟“
”ھئہ، ابا ڪھڙيون ٿو ڳالھيون پڇين؟ ھن ريل کي ھيڏانھن اچڻ جو ڪھڙو لاچار اٿس. پاڻي ۽ ڀاڄي ڀتي آڻڻ. پريان ڪئمپ وارن فوجين لاءِ........“
نوجوان حيرت ۾ پئجي ويو.
”چاچا ڪھڙا فوجي.......؟“
”ابا پريان، ڀت جي پرئين ڀر فوجين جي وڏي ڪئمپ آھي، بارڊر جا فوجي.......جن لاءِ روز گاڏي، مٺو پاڻي ۽ کاڌ خوراڪ جو سامان کڻي ايندي آھي، اصلي رھواسين جو تہ رڳو نالو آھي.... ويٺا اوٻاسيون ڏئي لقاءُ ڏسن. لقاءُ تہ ھو بہ ڏسي پيو......جنھن اسان مسلمانيءَ جو ٺپو ھڻي اماڻيو آھي ۽ اسين اھو ٿيو، رحمت، نعمت، سمجھي سموريون زحمتون سھون پيا.“
پوڙھو ڄڻ روئڻھارڪو ٿي پيو، ڪنڌ آسمان طرف ڪري ڇڏيائين... ڄڻ کيس ڪو جواب ملندو... پر کيس ڪوبہ جواب نہ مليو... سندس اکيون لال ٿي ويون، اکين ۾ پاڻياٺ تري آيس، نوجوان بہ ٻڏتر ۾ پئجي ويو. پوڙھي ٿڌو ساھ کنيو، سگريٽ جو ڪش ھڻي چيائين، ”نوجوان، تون ڪو احوال ڪر، ڪيئن آيو آھين؟ ڪھڙي رپورٽ وٺڻ آيو آھين؟“ ”چاچا ٻڌو اٿم ۽ سرڪاري اطلاع بہ آھي تہ ٿر ۾ خاص ڪري بارڊر وارن پاسن ڏي، ڪُجهہ ماڪڙ جا ايڪڙ ٻيڪڙ داڻا ڏٺا ويا آھن، سو انھن جو جائزو وٺڻو آھي.“ پوڙھي کي ڄڻ لفظن ڏنگي وڌو... ”واھ، ابا واھ، ھيڏانھن آيو آھين ماڪڙ جي رپورٽ وٺڻ جتي ماڻھو بک ۾ پيا پاھ ٿين... بابا ماڪڙ تہ سرسبزيءَ ۾ وڌي ۽ ويجهي، دنيا جا وڏا ادارا ماڪڙ جو خاتمو ڪرڻ جي پويان آھن ۽ اسان جي ڏيھ جا واسي، ڌرتيءَ جا ڌڻي، مڪڙ کائڻ جا شوقين، ٻڌو اٿم تہ ماڪڙ جو نسل پالي پيا وڌائين.... ابا ايڏو تيزيءَ سان پيو نسل وڌي، توکي خبر ئي ڪونھي. وڃ وڃي سرسبز پاسن ڏي ڏس، جلد وڃي رس، نہ تڳ ماڪڙ جا گندا ڪيڙا، ڌرتيءَ جي سرسبزيءَ کي کائي رک ڪري رکندا، ڍونڍ ڪري رکندا.“ نوجوان سو ويچار ۾ پئجي ويو. ”چاچا ڪھڙي ماڪڙ جي ڳالھ پيو ڪرين، چريو تہ نہ ٿيو آھين!؟“ ”ھا ابا مان چريو ئي سھي، پر تون جنھن ماڪڙ جي ڳالھ پيو ڪرين، ۽ مان جنھن ماڪڙ جي ڳالھ پيو ڪريان، اُن ماڪڙ ۾ ڪوبہ فرق ڪونھي، ٻنھي مان ”الله“ جي نالي وارو ”الف“ نڪري ويو آھي ۽ لفظ اڃا بہ بنھ خطرناڪ ”مڪڙ“ ٿي پيو آھي جيڪو سنڌ جي وسندين ۾ ڪاھي پيو آھي.“ نوجوان ٿورو گهٻرائجي ويو.. ”چاچا تون ھي ڪھڙيون پيو ڳالھيون ڪرين... اسين مسلمان آھيون، ائين چوڻ ڪُفر آھي...“ پوڙھو ٿورو مُرڪيو.. ”ابا سچو آھين... اسين مسلمان آھيون، مسلمان ڀائر... ھر ڏکي سکي وقت ۾ ڀائر... وڏن جو چوڻ آھي، تہ ھڪ ڏينھن سنڌ ۾ ڏڪر ايندو، ڏکيو وقت پوندو، مارو بُک مرندا، مال، مڪڙ کائي ويندي.. ۽ مسلمان ڀائر ھڪ ٻئي کي ڪم ايندا... بک جي مرض کان بچائڻ لاءِ، سُکيا بکين کي نجات ڏياريندا.. سندن سٿا ڪري رکندا...“ نوجوان جو جسم ڪنبڻ لڳو، ھُن ڏڪندي سگريٽ ڪڍيو، دکائين خاموشي اختيار ڪيائين... ھو ڄاڻي ويو تہ پوڙھو ڪو ڏاڍو ستايل آھي، پوڙھو بہ ڪجهہ ساعت ماٺ ۾ رھيو، پوءِ نوجوان سان مخاطب ٿيندي چيائين، ”ابا! منھنجو ھڪ يار ھو... اُڀرندي جو رھواسي، مڙئي ھتي ايندو ويندو ھو، سندس ھڪ نوجوان خوبصورت ڌيءَ ھُئي.. اڀرندي ۾ راڳ ۽ ناچ جون وڏيون محفلون ڪندي ھُئي، نالو ھُئس لالي ٻائي، ھئي بہ لالي جھڙي ڳاڙھي... پوءِ اڀرندي کان ھجرت ڪري اُلھندي وڃي رھي ھُئي... ھجرت ڪرڻ کان پوءِ لالي بائي مان ڦري لالي ھجران ٿي پئي، وڏو ڪڙن کڻي ڪڍيائين.. ناچ گانو ڇڏي ھڪ مدرسو کوليائين... ۽ اسلام جي ٺيڪيدار بڻجي ويھي رھي.. چڱي مڙس سان شادي ڪيائين جو پڻ اسلام جو ٺيڪيدار ھو.. لالي ھجران جا کُٿابي اڄ بہ مشھور آھن، آيت پڙھي مسلمان ذبح ڪندا آھن.. پوءِ لالي بائي ۽ سندس مڙس کي، سندس ڪنھن عاشق مارائي وڌو.. لالي بائي جو عاشق کين شھادت جو اعزاز ڏئي ويو. اڄ بہ لالي ھجران جا کُٿابي ۽ مُريد سندس تربتن تي قل پڙھڻ ايندا آھن ۽ آشيرواد وٺي، ڪنھن نئين مظلوم جو رت وھائيندا آھن. اسان تہ رت ڪونھي ڏٺو، ھت ڪنھن ۾ رت ھجي تہ ڏسون، پاڻيءَ لپ لاءِ ٿا سڪون، پر ٻڌو ھئوسين تہ رت ڳاڙھو ٿيندو آھي، ھڪ ڀيري لالي بائي، پان کائيندي ٿُڪ اڇلائي ھُئي تہ مون رت سمجهيو ھو ۽ رڙيون ڪيون ھئم تہ لالي بائي کي واتان رت آيو آھي.. پر لالي بائي ٽھڪ ڏئي کلي ھئي ۽ چيو ھئائين تہ ھي ڪٿو آھي، پان جو ڪٿو، نوجوان! اُھي’ڪٿي‘ ۾ رت ملائيندا آھن؟“ نوجوان پريشان ٿي ويو.. ”چاچا ڪابہ خبر ڪونھي، مون ڪڏھن پان کاڌو ئي ڪونھي، جيڪي کائيندا آھن تہ ائين لڳندو آھي، ڄڻ ڪا گوشت جي ڪچي ٻوٽي پيا چٻاڙين.. جنھن جي رت سان سندن وات ڳاڙھو ھوندو آھي.. مون کي تہ ڪرڀ ايندي آھي...“ ”سچو آھين نوجوان.“ پوڙھو مُرڪي پيو... ”چڱو ھل تہ ھلي آرام ڪريون، رات گهڻي وھامي چڪي آھي، باقي احوال صبح جو ڪبا.“ پوڙھو اُٿيو، نوجوان بہ اٿيو، پوڙھي پليٽ فارم جي پوئين ڀر وارن چونرن ڏانھن رُخ ڪيو. نوجوان بہ سندس پويان ھلندو ويو، ڪُجهہ ئي ساعت ۾ ھو ھڪ چونري ۾ داخل ٿيا، چؤنري ۾ ھڪ نوجوان، خوبصورت، سانوري ڇوڪري سُتل ھُئي، سندس وارن جون ٻہ چوٽيون ٿيل ھيون، جن ۾ ڳنڍون پئجي ويون ھئس، ٻانھن ۾ اڇيون اچرجي ڪنگڻيون ڪلھن تائين ھُئس، ھڪ پراڻو گج، جنھن جو ڀرت اُکڙي ڌاڳا ڌاڳا ٿي ويو ھئو، ائين جيئن ڄڻ سنڌ جو وجود ڌارون ڌار ٿي ويو ھُجي ۽ ويڪري سُوسي جي سلوار پاتل ھُئس... پوڙھي اندر داخل ٿيندي ڇوڪريءَ کي اٿاريو. ”مِٺان اُٿ، مھمان آيو آھي، اُٿ امڙ...“ ھُوءَ پٽ تي پيل کٿي تان ٽپ ڏئي اُٿي پاسيري ٿي بيھي رھي، کٿي جي ڀرسان ھڪ ڇڳل پراڻي کٽ پئي ھُئي، جنھن تي چتين لڳل رلي وڇايل ھئي... نوجوان کي ”مٺان“ ڄڻ سنڌي جھڙي سٻاجهڙي ۽ مظلوم لڳي. ”امڙ تون ٻاھر وڃي ٿلھي تي سُمهہ، مھمان کٽ تي آرامي ٿيندو ويچارو ٿڪل آھي، ڏورانھون آيو آھي.“ نوجوان کي اھا ڳالھ مناسب نہ لڳي... ”چاچا ضائفان ذات ٻاھر ڪيئن سمھندي، پاڻ ٿا ٻاھر ھلي ٿلھي تي سمھون.“ ”نہ جوان ائين نہ ٿيندو... اسين مارو ماڻھو ڏک سک جا ھريل آھيون، تون مھمان آھين، ٻيو ھت وري ڪھڙو خوف“ پوڙھي کيس زوريءَ کٽ تي ويھاريو... نوجوان سگريٽ دُکائي پوڙھي کي چيو: ”چاچا توکي ھڪ ئي نياڻي آھي.؟“ نوجوان جي سوال، پوڙھي جا سمورا درد اُکلي ڇڏيا. ”نہ ابا، ھاڻ تہ نياڻي ئي اٿم، جھڙوڪر نياڻي، ويچاري بيواھ ڪيڏانھن ويندي، منھنجي مرحيات پٽ جي بيوھ آھي.“ ”چاچا، تنھنجو پٽ چئبو گذاري ويو....؟“ پوڙھي کٿي تي ويھندي چيو.. ”نوجوان! ٻہ ورھيہ اڳي پُٽڙي جو وھانءُ ڪرايو ھئم، ڏاڍو سٺو گذران ھو. مٺان بہ ڄڻ ٽڙي پئي ھُئي، ھي چؤنرو تہ ڄڻ جنت ھو، ڪافي عرصو مينھن صفا کڻي ماٺ ڪئي، اچي ڏڪر پيو.. سو پٽڙو، الھندي ڪمائڻ سانگي روانو ٿيو، ٻہ چار مھينا ڪمايائين، پر پوءِ ان ساڳئي ريل ۾ سندس لاش آيو، منھنجي نوجوان پٽ جو سارو بدن رت ۾ رڱيل ھو. مون کيس رت ۾ وھنتل ڏٺو، اھو ساڳيو رنگ، لالي بائي جي پان جي ڪٿي وارو رنگ... اُن ڀيري رڙيون نہ ڪيون ھئم. مون سمجهيو متان ماڻھو کلن، ٽھڪ ڏين، لالي بائي وانگي، پر سڀ ڳوٺاڻا رُنا پئي. مٺان تہ چري ٿي پئي ھئي، مري پئي ھئي، پر مان کليس پئي.“ پوڙھو سڏڪي پيو، ٻاھران مٺان بہ سڏڪڻ شروع ڪيو، ائين لڳو ڄڻ سنڌ سڏڪڻ شروع ڪيو. نوجوان جي اکين ۾ پاڻي تري آيو، پوڙھي ڳالھ جاري رکي، ”ابا اُن ڏينھن کان مٺان، پٽ تي سمھندي آھي، کٽ تي سمھڻ ڇڏي ڏنو اٿائين، جن جا گهوٽ ڪسجي ويندا، سي سيج تي وري ڪٿان سمھنديون.“ نوجوان کي محسوس ٿيو تہ مٺان مري چڪي ھئي، سنڌ مري چڪي آھي، سنڌ جا دلاور ڪسجي ويا، ھن سنڌ جو ڇا ٿيندو؟ جيڪا روز پنھنجي گهوٽن جي قبر بڻجندي ٿي رھي... ”ابا تون ھاڻي سمھ، صبح جون ڳالھيون سڀاڻي ٿينديون.“ ائين چئي پوڙھو پٽ تي وڇايل کٿي تي ليٽي پيو ۽ ٻيو ڪجهہ چوڻ بجاءِ چيائين، ”شل، سنڌ سدائين سوکي ھُجي، سائي ھجي، رات جي دھشت کان آجي رھي.“ پوڙھي جا اھي ئي لفظ نہ ھئا ڄڻ ڪا دعا ھُئي، جيڪا ھن مئل قوم لاءِ ڪئي، جيئن ڪو مجاور رات جو سمھڻ ويل ڪندو آھي تہ ”جيئن قبرن ۾ پوريل لاش ڳورپٽن کان آجا رھن.“ صبح سان نوجوان تيار ٿي واپس ورڻ لاءِ اسٽيشن تي آيو، پوڙھو ساڻس گڏ ھو، پوڙھو رات جيان نہ ھو، ھو ماٺ ماٺ ھو... الائي ڇڏ سندس چھري تي درد وائکو ٿيندو ٿي ويو، اُن وقت نوجوان کي پوڙھو بلڪل مجاور ٿي لڳو. مٺان، سنڌ جي مارئي جا پنھنجي ڪُٺل گهوٽ جي قبر بڻجي چڪي ھئي... اُن جو مجاور... سنڌ جي نياني جي مئل جذبن جو مجاور، سنڌ جو مجاور... جيڪو ورھين کان مٿس پنھنجي لڙڪن جو ڇڻڪار ڪندو اچي...!