مجسمو
مان هر روز سائين سان گڏ هاءِ اسڪول جي ڊرائينگ هال ۾ وڃي ويهندو هئس، لاشعوري طور نظرون الائي ڪيئن مجسمي ڏانهن کڄي وينديون هيون. تنهن هوندي به مان اسڪول جي ماحول کي چڱي پت پرکيندو رهندو هئس. منهنجي لاءِ اهو پڻ هڪڙو نئون تجربو هو، جو مان اسڪول جي هاڻوڪي دؤر تي ويچاري سگھيس ٿي نه ته هونئن به مان اسڪول مان پڙهي نڪتو هئس. ان ويل شايد منهنجي دماغ ۾ ٻاروتڻ ۽ شرارتون هيون... ۽ هينئر مون وٽ ڪنهن آدرش کي چٽو ڏسڻ جو تجسس هو.... جنهنڪري مون ۾ وڏو_پڻ اچي ويو هو.
منهنجون لاشعوري نظرون صرف هڪ پرڻي ڊٺل مجسمي ۾ ئي کتل نه هيون، پر دنيا جي عجيب و غريب رنگن جي ميلاپ کي سمجھڻ ۽ منهنجي لاشعور ۾ ڇپيل هڪ اهڙي مجسمي جي چٽي ٿيڻ لاءِ واجھائي رهيون هيون، جنهن کي ڳوليندي ڳوليندي مان زندگيءَ جي ڪنهن گمنام رستي تي نڪري پيو هئس. جنهن جي سڃاڻپ مان خود وڃائي ويٺو هئس...... پر ايترو ڌيان ۾ ضرور هئم ته منهنجي زندگيءَ جو اهو آدرشي مجسمو انسانيت جي حقن جو علمبردار هو. جيڪو ڏتڙيل ۽ ڏکايل انسانن لاءِ خوشي ۽ جياپي جو پيغام کڻي اچڻو هو.
روزانو جڏهن به اسڪول جو گھنڊ وڄندو هو ته سوين شاگردن جون خوشيءَ ۾ پنهنجن گھرن ڏانهن ڪاهيندڙ وکون، ورانڊي ۽ ڏاڪڻين ۾ ڪجھه دير لاءِ پڙلاءُ ڪري خاموش ٿي وينديون هيون. بلڪل هال ۾ رکيل پراڻي مجسمي جي ٻانهن ۾ جھليل تنبوري جي تارن جيان، جيڪي منهنجي لاشعوري واري حواس ۾ کن پل لاءِ گونجي ماٺارجي وينديون هيون...
موڪل کان پوءِ اسڪول ۾ ماٺ جو ڪوهيڙو ڪاهي پوندو هو پر پوءِ به رکي رکي، هال جي روشن دان م آکيرو ٺاهي رهندڙ ڪبوترن جو هڪڙو جوڙو پنهنجي آوازن سان زندگيءَ جو احساس ڏياريندو هو.... موڪل کان پوءِ اسڪول جي ڊرائينگ هال ۾ مان، سائين طارق ۽ ڊرائينگ ماستر پرڏيهي صاحب ٿي ويٺا ڪچهري ڪندا هئاسين. پرڏيهي صاحب ڪا نئين پورٽريٽ تيار ڪندو هو ۽ اسين ڪچهري سان گڏوگڏ سندس پورٽريٽ کي به ڏسندا رهندا هئاسين. پرڏيهي صاحب، عجيب انسان هو. آرٽ ۽ ڪلچر سان سندس لنؤ لڳل هو. رنگن ۽ بتن بابت حيرت ۾ وجھندڙ ڳالهيون ڪندو هو. جيڪي اڳ منهنجي ڄاڻ ۾ ڪڏهن به نه هيون..... مون جڏهن به کاؤنس ڪو سوال ڪيو هو ته هن اهڙو ٺهڪيل جواب ڏيندو هو، جو مون کان وڌيڪ تفصيل پڇڻ جي سگھه موڪلائي ويندي هئي.
هڪ دفعو مون کائنس ڪبوترن جي آواز “گر گون” ٻڌڻ کان پوءِ پڇيو هو ته، “پرڏيهي صاحب! ڪبوتر، ته درگاهن ۽ قبرستانن جا رهواسي آهن، پر هت هي ڪيئن آيا آهن. توهان کين ڪيئن رهڻ ڏنو آهي. جتي هيڏيون تصويرون ۽ مجسما رکيل آهن. هيڏو هال ۽ ڪبوتر؟”
مونکي ڏسي مرڪيو هو. چيو هئائين، “ڏس، هي هال به ته هڪ قبرستان آهي نه...؟ سواءِ تو، مون ۽ سائين طارق جي، ٻيو سڀ ڪجھه نه خاموشيءَ جي قبر ۾ دفن آهي. هي تصويرون مجسما سڀ موت جي علامت بڻيل آهن. مئل آهن، چپ آهن..... بُت بڻيل آهن.؟
مون سندس جواب تي اعتراض ڪيو هو ۽ کيس چيو هئم. “پرڏيهي صاحب! هي مجسما ۽ تصويرون جن ۾ زندگيءَ کي معنيٰ ڏيندڙ رنگ آهن. جيڪي سندن خواهشن، اميدن ۽ جذبن جي نمائندگي ڪري رهيا آهن. تن کي .... هو ڏسو ٻه هٿ جيڪي مٿي کڄيا آهن.... احتجاج ڪري رهيا آهن.” مون پنهنجي هٿ جي اشاري سان سندس ڌيان، ان پورٽريٽ طرف ڪرايو ، جيڪو ڪاري ۽ ڳاڙهي رنگ سان ملي ٺهيل ٻن هٿن جو هو. جيڪي احتجاجي حالت ۾ مٿي کڄيل هئا. “سائين تن کي توهين مئل ٿا چئو...... نه سائين..... نه....... اهي مئل ناهن..... اهي مئل ڪيئن ٿا ٿي سگھن؟ اهي ته هڪ اتهاس آهن. هڪ اتهاس بڻجندا وڃن.”
منهنجو اعتراض قبول ڪندي، پرڏيهي صاحب چيو، “واقعي به هي سموريون شيون زنده آهن ۽ صدين تائين زنده رهنديون، دنيا جي تاريخي آثارن جيان، پر.......”
هو ماٺ ٿي ويو... “پر ڇا سائين؟”
“پر جيستائين انهن کي تسليم ڪرڻ واريون نظرون نه پرکينديون، تيستائين کين ڪوئي تسليم نه ڪندو، انهن کي ڪابه زندگي نه ملندي اهي مئل رهنديون... پر اڄ تو هڪ فرد اهو قبول ڪيو آهي ته اهي زنده آهن جڏهن معاشري جو هر فرد کين سڃاڻي وٺندو ته انهن کي زندگي ملي ويندي ۽ پوءِ ئي شايد هن پورٽريٽ کي به بقا ملي وڃي ۽ هي پورٽريٽ هزارن لکن ماڻهن جي نمائندگي ڪندو.”
سندس جواب حقيقيت لڳو....... مون لاءِ ويتر هال ۾ رکيل ڊٺل مجسمو منهنجي سوچن جو محور بڻجندو ويو. مان چوويھه ڪلاڪ ان چنتا ۾ هوندو هئس ته ڪيئن. ڪهڙي طرح. پنهنجو اڌورو مجسمو مڪمل ڪريان. جيڪو هزارن، لکن ڏتڙيل، ڏکايل انسانن جو آواز بڻجي ايندو. انهن جي نمائندگي ڪندو.....۽ خوشين ۽ جياپي جا پيغام کڻي ايندو.
ان ڏينهن اسين ڊرائينگ هال ۾ ويٺا هئاسين، پرڏيهي صاحب، پورٽريٽ ٺاهڻ ۾ مصروف هو. مان مجسمي ڏانهن ڏسندي ڪنهن تڪميل جي ڳولا ۾ هئس. پرڏيهي صاحب ڀرسان رکيل گلاس مان برش پسائي، رنگ ملائي جوڙي، ڪجھه ڪري رهيو هو. مون مجسمي تان نظر ڦيرائي، ڪينواس تي ڏٺو. جنهن تي في الحال ڪجھه به نظر نه پئي آيو.... رڳو پيلو رنگ سموري بورڊ تي پکڙيل هو......... اوچتو سائين پرڏيهي صاحب پريشان ٿي ويو ۽ برش ميز تي رکي سوچڻ ويهي رهيو. ڪجھه پل رکي، رنگن مليل گلاس مان رنگين پاڻي پي ويو.. جنهن مان ڪجهه دير اڳ برش پسائي رنگ جوڙي ٺاهي، ڪينواس بورڊ تي لاهي رهيو هو...... مونکي پڻ اڃ لڳي هئي. تنهن ڪري ساڳيو ئي خالي گلاس کنيم ۽ هال جي ڪنڊ ۾ رکيل گھڙي مان پاڻي پيئڻ لاءِ اٿيس، پر مون کي پرڏيهي صاحب روڪي ورتو. ڪٻٺ کولي ، منجھان ٻيو صاف ۽ ڌوتل گلاس ڪڍي ڏنائين، ته ان سان پاڻي پيئان.
مون کاؤنس پڇيو. “سائين! آخر هن گلاس ۾ ڪهڙي خرابي آهي؟”
پرڏيهي صاحب چيو، “بابا! هي رنگن ڀريو گلاس زهريلو آهي، رنگ زهريلا هوندا آهن، زندگي جا توڙي انسانن جا، تون انهن رنگن جو زهر برداشت ڪري نه سگھندين.”
مون به کيس چئي ڏنو، “سائين! مون به رنگن جو زهر پيتو آهي.” کلي چيو چيائين، “ها تو، ضرور رنگن جو زهر پيتو هوندو. انهن رنگن جو جيڪي ڪِن خوبصورت چهرن تي هوندا آهن، انهن رنگن جو زهر، جيڪي ڪاسميٽڪس جي صورت ۾ چپڙن تي چهٽيل هوندا آهن...
مان خاموش ٿي ويس، سائين وري ٿورو مرڪيو، ۽ پورٽريٽ ٺاهڻ ۾ مصروف ٿي ويو.
مون کيس چيو، “سائين! اسانجي معاشري ۾ آرٽ جو ڪهڙو قدر آهي؟”
پرڏيهي صاحب برش ميز تي رکي ڇڏيو.
“ڪوبه نه...... ٻاهرين ملڪن ۽ سڌريل معاشرن ۾ آرٽسٽ ۽ آرٽ جو وڏو مان آهي......... ات چهرن کي آرٽسٽ ئي سنواريندا آهن. ڪن قومن ۾ ته آرٽسٽ اگھاڙن جسمن تي چٽسالي به ڪندا اهن.
جنهن کي ٽنٽوازم چئبو آهي. اهو ڪجھه اوائلي دؤر ۾ به هلندو هو. پوءِ ئي ته سينگار جو وجود پيو ۽ ڪاسميٽڪس ٺاهيا ويا. جيئن چهرن کي خوبصورت ترين ۽ سهڻو بڻايو وڃي..... جيئن اکين کي سهڻو ۽ وڏو، چپن کي سنهڙو، ڳلن کي ڳاڙهو، ڀرن کي ڪارو ۽ وغيره..... پر هت ته ڪاسميٽڪس کي رڳو منهن تي ٿڦيو ٿو وڃي.
مون کيس چيو، “سائين! توهان جو مطلب آهي ته هت به ائين هئڻ گھرجي؟”
سائين وڏو ٽهڪ ڏنو، “نه بابا نه....... هت اهو، ڪڏهن به ناهي ٿيڻو. چڱو ڇڏ ان موضوع کي هاڻي هي وٺ نارنگي کاءُ.”
هن ميز جي خاني مان نارنگي ڪڍي مون کي ڏني. مون نارنگي جون کلون لاهي ميز تي رکيون. پرڏيهي صاحب کي چيم، “پرڏيهي صاحب! هنن کلن واري رنگ جي ڪا اهميت؟”
چيائين، “وڏي اهيمت آهي..... هي رنگ، پکي پکڻ لاءِ پناھ گاھ آهي....... هن رنگ کان نانگ بلائون ڏور ڀڄندا آهن. ان رنگ جي ويجھو اچي نه سگھندا آهن. ان رنگ جي پوشاڪ اوڍيل شخص کي نانگ ڏنگي ڪين سگھندو. انڌو ٿي پوندو.”
مون کيس چيو، “واقعي پرڏيهي صاحب! تڏهن ته جوڳي ۽ سامي به اهڙي رنگ جي پوشاڪ اوڍيندا آهن ۽ شڪاري به گھڻو ڪري اها پوشاڪ پائيندا آهن...... شايد پنهنجي بچاءَ لاءِ.....”
چيائين، “تون بلڪل صحيح آهين، ائين سمجھه ته ان رنگ جي پوشاڪ سندن يونيفارم آهي.”
منهنجي نظر وري اوچتو ان پورٽريٽ تي پئجي وئي. جيڪو پرڏيهي صاحب ٺاهيو ويٺي......... ڪينواس بورڊ تي پيلو رنگ ڦهليو پيو هو. جيڪو خشڪ ٿي وڌيڪ چٽو ٿي ويو هو.
مون کيس چيو، “پرڏيهي صاحب! هن رنگ جو ڪهڙو مقصد آهي، جيڪو سموري بورڊ تي پکڙيو پيو آهي؟”
کلي پيو، چيائين، “تون ته صفا ڪو چريو آهين. اها به ڪا ڳالھه آهي.......؟ پيلو رنگ ته سوجھري جي علامت آهي.”
پرڏيهي صاحب جو ايترو چوڻ ۽ منهنجون لاشعوري نظرون پراڻي ڊٺل مجسمي ۾ کپي ويون. منهنجي ذهن ۾ پنهنجي آدرشي وڃايل مجسمي جا عڪس جيڪي اڳ ڌنڌلا هئا، چٽا ٿيڻ لڳا. اهو مجسمو جيڪو منهنجي لاشعور ۾ سالن کان اڳ لڪيو پيو هو. ڪوشش جي باوجود به چٽو ڏسي نه ٿي سگھيس. بلڪل واضح ۽ چٽو ٿي ويو.
اهو مجسمو هڪ عظيم انسان جي هو. جيڪو هزارن، لکن، ڏتڙيل ۽ ڏکايل انسانن جي نمائندگي ڪرڻ لاءِ خوشين ۽ جياپي جو پيغام کڻي اچڻو هو. جيڪو منهن مونن ۾ وجھيو ويٺو هو. سندس ٻانهن ۾ تنبورو جھليل هو. بزرگي جا آثار سندس منهن جي ريکائن مان اُسري نروار ٿيندا ٿي ويا..... سندس تنبوري جي تار مان اڀرندڙ هر آواز جو پڙاڏو سڄي افق ۾ پکڙجي پيلا شعاع ڇڏيندو ٿي ويو. جيڪي سوجھري جي علامت بڻجي، غلام، ڏتڙيل ۽ ڏکايل انسانن لاءِ روشن مستقبل ۽ جياپي جي پيشنگوئي ڪري رهيا هئا.