دال، مڇر ۽ ڪتاب
ديؤ رانڀاٽ ڪندو منهنجي ڀرف اچي رهيو هو، مان لڪندو لڪندو اچي گنديءَ جي اوٽ ويهي رهيس، اها گندي جنهن جي ڳلکڙي مان پلال جو موئو ڪڍي سرڪائي سرڪائي ڪڻڪ جو جھول ڀري پاڙي جي دوڪان تي کپائي مڱيرا ۽ لائي وٺي کائيندو هيس، گنديءَ ۽ اوڏڪي ڀٽ جي وچ تي ٿوري وٿي هئي، جنهن ۾ مون جهڙو سيپڪڙو آرام سان لڪي ٿي سگهيو پر ان کان اڳ ديؤ گنديءَ ۽ ڀت جي وٿيءَ سامهون اچي ٻيهر رنڀ ڪئي. منهنجا تارا کلي ويا، ڇڳل واڻ واري پراڻيءَ کٽ تي مال جي واڙي ۾ سُتو پيو هُئس، نانيءَ جي پهريات وڇير منهنجي مُنهن کي چٽي رهي هئي ۽ رکي رکي رنڀ پڻ ڪري رهي هئي، جنهن جو قلعو منهنجي کٽ ڀرسان هئو. وڇير کي ڪالهه ئي ڦر ڄائو هو. جيئن ئي منهنجا تارا کليا ”ديؤ“ کي اکين اڳيان ڏسي وڏو ٻرڙوٽ ڪري کٽ تان بُل ڏئي هيٺ لٿس. نانيءَ جي وڇير جي لاٿل ڇيڻي ۾ ٿڦجي پيس، هيڏي هوڏي نهاريم، ڪو به نه هو، سڀ ڄاڃي سُتل هُئا، باقي گهر ڀاتي ۽ گهر ڌياڻيون گهر ۾ ڪم ڪار ڪندي نظر آيا. وڇير جو ڦر منهنجيءَ کٽ ڀرسان پيل وڏي کاري ۾ هيو. شايد نانيءَ مٿان ڳوڻ رکي ڇڏي هيس ۽ وڇير وري ديؤ بڻجي مونکي ننڊ ۽ جاڳ ۾ ڊيڄاري رهي هئي، ٻيو ته مڇرن سڄي رات مُنهن پٽي پٽي دٻلو بڻائي ڇڏيو هو، سڄي رات ”ڀون ڀون“ ڪندا رهيا، مُنهنجو رت مٺو آهي شايد، جو مڇر ڳولي ڳولي ”ڊسپوزل سرنج“ اچي مونکي هڻندا آهن. م ون به پنهنجي آخري وصيعت ۾ لکي ڇڏيو آهي ته جي اگرڪڏهنمان ننڊ ڪندي ڪندي ننڊ مان صفا سجاڳ نه ٿيان ته منهنجي خون جو ڪيس مڇرن مٿال داخل ڪرايو وڃي، اها ئي منهنجا ازلي دُشمن آهن. مان ڊڪي وڃي کٽ جي هيٺان پيل چمپل کنئي، هڪ نظر وڇير تي وڌي، جيڪا ڪنڌ ڌوڻي ڀرسان اچڻ لاءِ چئي رهي هئي، مُنهن ۾ سونڊ وجھي ڏٺومانس پر وڇير اڃا به ڪنڌ ڌوڻي رهي هئي، مونکي خواب وارو ديؤ ياد آيو.
”او منهنجي ادي ڀيڻ! قسم قران تي مان ماڻهوءَ جو ٻچڙو آهيان، تنهنجو ڦر ان کان ک اريءَ هيٺان اٿئي!“ وڇير کي اياز ڪندي چيم. وري سوچيم متان هن گُگدام کي مون واري سنڌي سمجهه ۾ نه اچي، ان ڪري کاريءَ جي ڀرسان اچي، ان مٿال پيل ڳوڻ لاهي، کاري مٿي کنيم، وڇير ڀٽاريءَ جو ڦر کاريءَ اندر پيل پلال تي آرامي هيو، وڇير کي اطمينان ٿيو ۽ مون کي پيٽ ۾ ساهه پيو.
اڄ صبح مردان سان ڪنهن نڀاڳي جي مُنهن به ڪونه چڙهيو هئم، گتڏهن به عجيب و غريب واقعا رونما ٿيا هُئا. واڙي جي مُڻهن جي ٿوڻيءَ ۾ ٻڌل گڏهه زوردار هينگ ڪئي.
”ڦوٽ.....! نڌڻڪا تون به کٽل هئين جو صُبح صبح سان پنهنجي راڳڻي شروع ڪيئي!“ سڄي عمر ۾ههڙو اڀاڳو صبح مون ڪڏهن ناهي گذاريو. اِها ”نازي“ منهنجي مُنهن چڙهي ته خبر وٺانس ته ڪيئن ڪنهن غريب کي مال جي واڙي ۾ سمهاريو آهي؟! ڪتابن جي ڪوئي، وتندي آهي ڪتابن جا پنا ٽُڪيندي، شل نه ڪو ڪتاب ور چڙهيس، پڙهي نپوڙي هٿ ڪڍندس، باقي ڀرت ۽ ٽوپي لاءِ ماڻس منٿون ڪنديس به ته هٿ نه لائيندي، ڏٺو پورو ڳوٺ وارو ”ڪنڊو پير“ به ڪونه اٿئين، ڳالهيون وري آفريڪا جي عجائبات جون ڪندي آهي، شروع ٿيندي جهڙي سانوڻ جي جهڪ، بس ڪرائڻ لاءِ پوءِ سڄي علائقي جي پيرن جون ڊوهيون وجھوس، تڏهن وڃي بس ڪندي.
مونکي ڪتابن کان ايئن بُڇان لڳندي آهي جيئن ٽن ڏينهن کان مسلسل دال کائيندڙ کي چوٿين ڏينهن به دال پيش ڪجي. ”دال، مڇر ۽ ڪتاب“ ٽهين سان منهنجو ازلي وير آهي، البته نازي، ڪتاب ۽ دال جي خفتڻ آهي، باقي مڇرن کان ٿورو لنوائيندي اهي. اڃا راتوڪي ڳالهه آهي جو مان ۽ منهنجو جگري يار رمون ”ادا وڏي“ جي شاديءَ واري ڏينهن لاءِ منصوبا ٺاهي رهيا هياسين، ڇو جو شاديءَجي سلسلي ۾ پري پري کان مائٽ مٽ ۽ نياڻيون سياڻيون پهتل هيون ۽ ڪمرا ۽ ورانڊو مايُن ۽ ٻارن ۾ سٿيل هُئا، سو آخري خالي کٽ تي مان ۽ منهنجو جگري يار رمون ادا وڏي جي شاديءَ ۾ هل هنگامو ڪرڻ لاءِ منصوبا ٺاهي رهيا هياسين جو اِها نازي اچي نازل ٿي.
”جبار ! ڦٽاڦٽ کٽ خالي ڪر، مهمان سمهندا“. اچڻ سان ئي امر حڪمران جيان حڪم هلايو هئائين.
”ڪنهن به شهنشاهه جو حڪم اسان تي هلي نٿو سگهي، ڇو جو اسان پنهنجيءَ دل جا بادشاهه پاڻ آهيون“.
”ڏس جبو ! کٽ خالي ڪر نه ته مان چاچيءَ کي چئيم، اُهي ڦُلن جيترا ڏند ڀڃائي ڇڏيندي سانءِ“.
ڏس نازي ! منهنجي ڏندن محترمن جي شان ۾ گستاخي نه ڪر نه ته مان تنهنجي الماڙيءَ ۾ پيل سڀني ڪتابن کي کپائي پڪوڙا وٺي ڇڏيندس“.
تون ائين نه سڌرندين ! توکي به هٽلر وارو هَٺُ آهي، مان هاڻي ئي ٿي چاچيءَ کي وٺي اچان..... پوءِ ڏسان تون ڪيئن نٿو کٽ خالي ڪرين !؟“.
”ڀل وَڃ !اسان جي دل وڏي آهي!“.
”پاڻ آهين سيپڪڙو، وري دل وڏي آهي ! تنهنجي اها بوڙينڊي جيتري دل به ڏٺي آهي، چاچيءَ جي ڪَرڙي اک ڏسندو آهين ته رات جو ٻارهين تائين گهر جو رخو ناهين ڪندو. اڌ رات جو لڪي لڪي اچي سمهي پوندو آهين؟“.
”نازي ! مڙسن جا قد ناهن ڪڇبا، هشمت ڏسبي آهي !“.
”جبار ! خدا جو نالو اتٿتئي، توسان مَٿو هڻڻ ڄڻ ٻوڙي جهار هڪلڻ“.
”مڃئي نه !! ته اسان به ڪا حيثيت رکون ٿا“.
”هاڻي وڃ وڃ ۽ واڙي ۾ سمهي رهه، تو لاءِ اُتي کٽ رکي آئي آهيان“.
گڏهه وري هينگڻ شروع ڪيو، ننڍڙو کودو وڇير واري ڪونر ۾ پيل بچي سچي ڪُتر ۽ ڪٽي کائي رهيو هو. چاچيءَ (نازيءَ جي ماءُ) جون ٻڪريون ٻٻر جون ڇانگيل ٽاريون کائي رهيون هيون. سڄي واڙي اندر ٽي ٻڪريون، ٻه ڇيلڙا، هڪ وڇير ۽ سندس تازو ڄاول ڦر، ٻه گڏهه، هڪ کودو ۽ ادا وڏي جي شاديءَ لاءِ آڻايل ڪونهٽ هئا ۽ وچ تي منهنجي کٽ، انهن وچ ۾ پاڻ کي ڪڏهن ٻڪري ته ڪڏهن وڇير ته ڪڏهن ڇا پئي محسوس ڪيم. هي به ڪو گهر؟! پنج آڪهيون گڏ رهن، منهنجا ٽي ماما ۽ هڪ چاچو ۽ انهن سان ڏاڏي ڏاڏو ۽ ناني نانو به گڏ.
ادا وڏي لاءِ به چاچي کان ئي سڱ ورتو اٿئون، نازيءَ جي وڏي ڀيڻ آهي، اڻ پڙهيل ۽ سڌرلي آهي، صفا ناهي ڳالهائيندي، ڳالهائيندي به ته مطلب جي ڳالهه، پر خبر ناهي نازيءَ ڪهڙي کوهه جو پاڻي پيتو آهي ! مونکي ته لڳي ٿو اِهو سڀ ڪتابن جي ڪرامت جي ڪري اهي. خير ! هٿ مُنهن ڌوئي گهر ڏي آيس، سج مٿي چڙهي رهيو هو، صبح جا ست ٿيا هُئا ۽ اهو هوندو آهي چانهه پيئڻ جو وقت ! چانهه پيئڻ جو وقت هجي ۽ چانهه نه ملي، سمجھو ته ڪوپ ۽ ساسريون ٿيا چڙان پڙان۽ سوٽو اَمان جي هٿ ۾، هر نازيءَ جي گهر، هر مامن جي گهر ۽ ڪڏهن پنهنجي گهر، ڊڪندي ڊڪندي اَمان کي به سهڪائي وجھندس پوءِ چوندي ته:
”جبو ٻيهر ڪوپ ڀڳئي ته ماني به نه ملندئي !“ ۽ مان به ورندي ڏيندس ته، ”ماني نه ملي ته مان به گنديءَ جي ڳلکڙي مان پلال جو ٻوهو ڪڍي، ڪڻڪ سرڪائي ڪڱي پوءِ دوڪان تي کپائي مڱيرا ۽ لائي وٺي کائيندس“.ل پر اڄڪلهه ادا لوڏي جي ڪاڄ جا ڏينهن آهن، اَمان به خطوش آهي ۽ اَبا ته آهي ئي صوفي منش ماڻهو، چانهه پيتي، ماني کاڌي، سڌو مسيت ڏي، ڏينهن رات عبادت ۾ پورو. ادا لوڏو شهر جي هڪ اسڪول ۾ ماستر آهي، صبح جو سائيڪل تي اسڪول ويندو ته سج لهٿي مس وڃي گهر موٽندو. چاچا کي نرينو اولاد نه اٿس، فقط ٻه ڌيئر اٿس ۽ ماما وارن جي آڪهه منهنجي ڳڻڻ کان چڙهيل آهي.
کٽ تي ويٺس مس ته امان چانهه جو ڪوپ ۽ ٻه پاپا آڻي ڏنا.
”پٽ جبار ! چانهه پيئي، ڍورن لاءِ گاهه پٺو ڪري اچجانءِ“.
”ها اَمان!!“ منهن کي 1921ع جي غريب جهڙو ٺاهيندي چيم. چانهه پيئي ڏاٽو ۽ بوڇڻ ڳولي رهيو هيس ته نانيءَ چيو: ”جبار ! منهنجي وڇير لاءِ به گاهه ڀروٽي آڻجانءِ!“. هيانءَ کي باهه جي ڄر وانگر تئه اچي ويو، دل ۾ چيم ته وڇير جو نالو نه وٺ ناني..... وڇير منهنجو صبح خراب ڪري ڇڏيو آهي، ان وقت دل پئي چيو ته پنهنجن ٽن ازلي دشمنن ”دال، مڇر ۽ڪتاب“ ۾ وڇير جو نالو به شامل ڪري ڇڏيان. پر وري ننڊ واري ديؤ جو چهرو ياد آيو، تڪڙو تڪڙو گهر کان ٻٻاهر نڪري آيس. رمونءَ کي ساڻ ڪري ٻنيءَ تان گاهه لُڻي آيس، گهر ۾ داخل ٿيس ته سڌي نظر نازيءَ تي پئي، ادا وڏي سان ڪجهه ڳالهائي رهي هئي، دل چاهيو ته ڏاٽو نڙيءَ تي رکي چوانس ته رات مڇرن، ديؤ ۽ وڇيرن مونکي اڌ مئو ڪري ڇڏيو هو، تو کٽ مال جي واڙي ۾ ڇو رکي هئي!؟؟ ڀرسان آيس ته ادا وڏو نازيءَ کي ڪجهه ٻڌائي رهيو هو.
”نازيه ! دنيا جي مڙني ملڪن ۾ يا ته بادشاهت هوندي آهي يا جمهوريت ! جمهوريت عوامي حڪومت هوندي آهي، عوام پنهنجا اڳواڻ چونڊي ڪرسين تي پڄائيندو آهي، جيئن برطانيه ۾ بادشاهت آهي ۽ آمريڪا ۾ جمهوريت، توکي خبر آهي ته ناياب هيرو ڪوهنور به برطانيه جي راڻي ايلزبيٿ وٽ آهي، جيڪو گڏيل هندستان مان چوري ٿي برطانيه پهتو.... سو ڳالهه پئي هلي جمهوريت جي، ته اڄڪلهه جمهوريت ۾ به آمريت اچي وئکي آهي، حڪمران پنهنجي ذاتي مرضيءَ موجب فيصلا ڪن ٿا. جيڪو ڏاڍو آ سو گابو آ، جيئن هاڻي صدر بش جهڙو ظالم ٻيهر آمريڪا جو صدر ٿي ويو آشهي!“.
مون گاهه جي ڀري اُڇلي ته نازيءَ چيڙائڻ خاطر چيو، ”جبار ! توکي خبر آهي، صدر بش ڪير آهي؟“
”ها خبر آهي! پنهنجو خانداني مائٽ آهي ! ڏاڏي واسرنج سان مٽي مائٽي ڪئي هُئي، هاڻي اسان جو ”پيٽ“ به رهيل آهي انهن ڏي !“ راتوڪي باهه پيٽ مان ڪڍندي وراڻيو هئم پر ادا وارا کِل ۾ کيرا هئا.
مان ڪاوڙجي ٻاهر نڪري آيس، رمون سان گڏجي ”محمد شاهه“ جي قبرستان مان ڳوهون پڪڙڻ لڳاسين، رمون ڳوهون پڪڙي باگڙين کي ڏيندو آهي، جنهن جا هو کيس پئسا ڏيندا آهن پر اڄ ڪا به ڳوهه هٿ نه آئي، صبح ماني به نه کاڌي هُئم، پيٽ ۾ ڪتا پئي ڀؤنڪيا، رمون کي چيم، ”رمون آنڊا گرڙ گرڙ ٿا ڪن بک ڏاڍي لڳي آهي !“.
”اڄ نڀاڳو ڏينهن هو جو روزي ئي نه لڳي، اچ ته توکي پنهنجي گهر هلي ماني کارايان ٿو“.
رمونءَ جي گهر پهتاسين، رمونءَ جو پيءُ ريڙهي وهائيندو آهي ۽ ماڻس ٽوپي جو ڪم ڪندي آهي، ٽُڪ جون رليون تيار ڪري کپائيندي آهي، گهر جو خرچ هلندو اٿن.
مون کي ويهاري رمون اندران ماني کڻي آيو، م اني کولي ته ڀاڄي ۾ دال هئي.
”رمون ! هي ڪهڙي مذاق آ؟!“.
”يار! ڇا ڪريان، ٻي ڀاڄي ڪونه چڙهي هئي!؟“.
”تون وڃي ڪاربانَ سان پنهنجو مُنهن ڪارو ڪر، مان هلان ٿو“.
ڪااوڙجي هليو آيس. شامـَ جا پنج ٿيا هئا، پنهنجي پنج آڪهين تي مشتمل غريب ڪالوني جهڙي گهر ۾ داخل ٿيس. امان ٿانوَ ملي رهي هئي.
”جبار پٽ! ماني کاڌي اٿئي!؟“.
”نه امان، ڪونه کاڌي اٿم!“. بي رخيءَ سان وراڻيم.
”ڇو جبو! ڪنهن سان ڪاوڙيو آهين ڇا؟!“.
”نه امان ! منهنجو منهن ئي اهڙو آهي!“.
”تنهنجي طبيعت ته ٺيڪ آهي نه؟!!“ امان ٿانون مان هٿ ڪڍي مون وٽ پهتي.
”امان! مان مال جي واڙي ۾ نه سمهندس!“.
”پٽ ! توکي ڪير ٿو مال جي واڙي ۾ سمهاري!؟“.
”امان، رات نازيءَ منهنجي کٽ مال جي واڙي ۾ رکي هئي، سڄي رات مڇرن مونکي ”ڊسپوزل سرنجون“ هنيون آهن ۽ نانيءَ جي وڇير منهنجو مُنهن چَٽيو آهي ۽ اڪيلائيءَ ۾ مونکي هڪ وڏي ديؤ به ننڊ ۾ ڊيڄاريو هئو“.
”ان نازيءَ کي اچڻ ڏي ته مان سڌو ڪميانس ٿي!“.
”امان سڌو نه ! ڦڏو!“.
”ها پٽ، جيئن تون چوندين، اوئين ٿيندو!“.
”امان، امان ! نازيءَ کي مڇرن واري مار ڏجانس“.
”شاباس پٽ، تون هاڻ ماني کاءُ“.
مون خوش ٿي ماني کاڌي، پڪ هئم ته اَمان نازيءَ کي ضرور سنهي بُهه مان ڪڍي ڇڏيندي. ان وقت کانئس سمورا ڪتاب به وسري ويندا ته علمي جملن وارا ”ڪارتوس“ به ڇٽڻ بندٿي وينداق. گهٽ ۾ گهٽ منهنجي ٽن ازلي دشمنن مانهڪڙي ”ڪتاب“ مانته جند ڇُٽندي. ڪتاب ته مان اسڪول به ڪونه کڻي ويندو هئم، اگر کڻي ويندو هئم ته بينچ تي رکي ٻين سان ڪاپي تي ڪڏهن استادَ جا ڪَنَ ته ڪڏهن نڪ ۽ ڪڏهن وات ٺاهيندو هئس. هڪ ڏينهن ماستر منهنجي ڪاپيءَ تي پنهنجي تصويرَ ڏسي ورتي.
چيائين: ”هي ڇا ٺاهيو اٿئي؟!“.
وراڻيو هئم: ”سائين جھنگ ڪڪڙ آهي!“.
چيائين: ”هن جا ڪن ته ماڻهوءَ جيئان آهن!“.
وراڻيم ته: ”سائين ماڻهو هوندو!“.
چيائين: ”تون هتي پڙهڻ ايندو آهيان يا جھنگ ڪڪڙيون ٺاهڻ؟!“.
وراڻيم: ”سائين ڪاپي ڪري پاس ٿيل ماستر جا شاگرد ڪلاس ۾ جھنگ ڪڪڙيون ئي ٺاهيندا آهن!“.
ماستر ڪاوڙ ۾ ڪاپي منهنجي مُنهن تي هڻندي چيو: ”وڃي جھنگ ۾ جھنگ ڪڪڙيون پڪڙ، تون به پڙهي اڪ ڪارا ڪيا !“.
اهو ڏينهن هي ڏينهن، نه مان اسڪول و يس ۽ نه ئي ڪتاب هٿ ۾ کنيم، پر نازي ڪتابن جي ڪوئي، جيڪو ڪتاب هٿ چڙ؟هندي پڙهي نپوڙي ڪڍنديس.... پر اڄ سندس سڀ ڪتابن وارو علم هڪ ئي سوٽي سان اُڏري ويندس. مان به اَمان کي مڇرائي ڇڏيو اٿمانس.
رات جو ادا وڏي جا سهرا ڳائڻ اوڙي پاڙي جون ڪيتريون ئي مايون آيونهيون، ڪي ڊگهيون ته ڪي بندريون، ڪي سنهڙيون ته ڪي ٿلهيون، ڪي ڀوريون ته ڪي سانوريون، پر نازي ڏاڍي پريشان هئي، رمون ۽ مان وڏا وڏا ٽهڪ ڏيئي کليا هُئاسون. اَمان مونکي ورانڊي ۾ نئين و اڻيل کٽ تي هنڌَ وجھي ڏنو ۽ مان سپنن جي دنيا ۾ هليو ويس، جتي امان نازيءَ کي سوٽن سان ڪٽي رهي هئي، نازي رانڀاٽ ڪري روئي رهي هئي. امان کيس مال جي واڙي ۾ پيل کٽ تي اُڇلي آئي، جتي سڄي رات ”ديؤ“هن کي ڊيڄاريندو رهيو ۽مڇر هن جي مُنهن جي چوڌاري ”ڀون ڀون، ڪري رهيا هُئا“.