راوي پار : گلزار
پاڪستان جي شهر جھلم جي علائقي دينه ۾ 18 آگسٽ 1936ع تي سجن ڪور ۽ ماکن سنگهه جي سِکَ گهراڻي ۾ اک کوليندڙ گلزار جي باري ۾ هي ڪنهن به نه ٿي ڄاتو ته هُو ايندڙ وقت ۾ ادب ۽ آرٽ جي دنيا جو هڪ وڏو ۽ سگهارو نانءُ ٿي اڀرندو. جنهن جو سمورو خاندان باقي ٻين سکن سان گڏ سن 1947ع جي ورهاڱي کان پوءِ لڏپلاڻي ڪري جڏهن ڪيرلا رياست ۾ رهائش اختيار ڪئي ته انهيءَ دؤر ۾ ئي گلزار جي اندر جي تخليقڪار بي چين ٿي اڀريو، جيڪو هڪ گيرج ۾ ڪار مڪينڪ طور تي پهريان ڪم ڪندو هو. پنهنجي شوق جي اظهار کان پوءِ کيس هي چيو ويو ته ”جيڪڏهن تون سچ ۾ ليکڪ بڻجڻ چاهين ٿو ته پوءِ پنهنجو پاڻ تي ڀاڙ.“ ۽ پوءِ هن واقعي ئي ائين ڪيو. ڪيرلا ڇڏي ڦوهه جوانيءَ ۾ جڏهن گلزار ممبئيءَ جي رنگين راتين واري شهر ۾ وارد ٿيو ته کيس اُن وقت جي چوٽيءَ وارن فلم سازن بمل راءِ ۽ هري ڪيش مکرجي جي ماتحتي ۾ نه صرف ڪم مليو پر هن جي لڪيل صلاحيتون به اجاگر ٿيڻ لڳيون. ائين هن سڀ کان پهريون گيتگار جي حيثيت جوڙي ۽ سن 1963ع ۾ عظيم موسيقار سچن ديو برمن جي لاءِ هڪ گيت فلم ”بندني“ لاءِ لکيو، جيڪو شيلندر سنگهه ڳايو ۽ ليجند اداڪاره نوتن تي فلمايو ويو، ائين هن پوءِ مدموهن کان وشال بهاوراج ۽ اي. آر رحمان تائين اهڙا سوين امر گيت لکيا، جيڪي هر دؤر جا لازوال بڻيا هن.
گلزار جھڙن موسيقارن لئه ڏسندي ئي پوءِ فلمي ڪهاڻيڪار، اسڪرين پلي ليکڪ، ڊائيلاگ ليکڪ، هدايتڪار، فلمساز، ڊاڪيومينٽري فلم ساز ۽ ڊائريڪٽر، ادب ۾ مترجم، شاعر، ڪهاڻيڪار، نقاد، ليڪچرڪار، ڊراما ليکڪ ٿي هندوستان کان وٺي سموري دنيا تائين هڪ ڪلاسڪ واري حيثيت سان گڏ جينيئس شخصيت ۽ ڪردار جو مالڪ ٿي اُڀريو، جنهن جي ذات جا حوالا هزارين آهن، پر بالي ووڊ ۾ آرٽ جي تسلسل کي برقرار رکندڙ ۽ ڪتاب، خوشبو، ڪنارا، پربچي، ڪوشش، لباس، ميرا، آنڌي، ليڪن، ماچس ۽ هو تُو تُو جھڙيون بي مثال فلمون ٺاهيندڙ ۽ وري مرزا غالب تي يادگار ڊرامو ”مرزا غالب“ ٺاهيندڙ هڪ عظيم ڪلاڪار به سڏجي ٿو. ادبي دنيا ۾ وري دستخط، راوي پار ڪهاڻي ڪتاب ۽ چاند پکراج ڪا جھڙو شعري مجموعو ڏيندڙ گلزار موجوده دؤر ۾ مهانتا جي وڏي درجي تي پهتل آهي. سندس گهر واري راکي گلزار انڊين فلمن جي ليئجنڊ اداڪاره ته وري ڌيءَ ميگهنا گلزار پيءُ جيان هدايت ڪاري ۾ نالو ڪمايو آهي.
[b]
[اردو ڪهاڻي _ گلزار]
راوي پار[/b]
پڻس گهر ۾ مري ويس... ماڻس پناهه گاهه ڪيمپ ۾ وڃائجي ويس... پوءِ به خبر ناهي درش سنگهه الائجي ڇو اڃا تائين چريو ڪونه ٿيو هو؟ اهڙين حالتن ۾ سندس زال شاهني هڪ ئي وقت وري ٻن جاڙن پٽن کي جنم ڏنو هيس. ٻن ابهم جاڙن پٽن کي ڏسي هن کي ڪجهه به سمجهه ۾ نٿي آيو ته هو خوش ٿئي... يا وري رڙيون ڪري روئي... قسمت هن سان وري هڪ ئي وقت هن هٿ وٺ... ۽ هن هٿ ڏي وارو هڪ عجيب سودو ڪيو هو.
هر طرف اهو ئي چوٻول ٻڌڻ ۾ ٿي آيو ته آزادي يا ته ٿي وئي آهي يا وري ٿيڻ واري هئي... جي اها ٿي ويندي... ته پوءِ لائل پور ڪڏهن پهچندي هن بابت ڪنهن کي به ڪائي ڄاڻ ڪانه هئي. هر طرف قتل گيري جي بازار گرم لڳي پئي هئي... سک ۽ هندو سڀ پاڻ بچائيندي، پنهنجي گهر ڀاتين سميت گُردواري ۾ اچي گڏ ٿي رهيا هئا.
درشن سنگهه جي زال رات ڏينهن سور کان رڙهي رهي هئي... آخر به ته هن جي ويم جا تازا ڏينهن هئا ۽ پهرين اولاد ڄڻي هئائين. درشن سنگهه هر رات جو جهيڙن بابت نيون نيون خبرون پيءُ کي ٻڌائيندي پريشان ٿي ويندو هو. پڻس کيس دلاسا ڏيندي چوندو هو ”ڪجهه به نه ٿيندو پٽ!... آءٌ چوان ٿو ڪجهه به نه ٿيندو... چڱو تون مون کي ٻڌاءِ. هيل تائين ڪنهن به هندو يا سک جي گهر کي ڪوئي نقصان پهتو آهي؟“ موٽ ۾ پيءُ کي رد ڪندي درشن سنگهه سوال اٿاريو هو.
”پر گردواري تي حملو ته ٿيو آهي نه بابا!... تون وري اسان سڀني کي وٺي اتي ٻين سان گڏجي مارڻ ٿو چاهين.“ درشن سنگهه کي به ابتي وراڻي ڏئي پڻس دل ساڙي رکي ته هو ماٺ ٿي هو. آسپاس وارن سڀني ڳوٺن مان آهستي آهستي هر ڪوئي گردواري ۾ وڃي گڏ ٿي رهيو هو. هڪ ڏينهن نيٺ هن پيءُ کي چئي ڏنو هو ”هڪ ٿي گڏجي رهڻ سان، وڏو حوصلو ملندو آهي، پنهنجي گهٽي ۾ به هاڻي اسان کان سواءِ ٻيو ڪو ناهي بچيو... بس! اسين ئي اڪيلا رهجي ويا آهيون.“
پوءِ ڪجهه ڏينهن مس گذريا ته درشن سنگهه هڪ رات جو پيءُ جي زور سان ڪرڻ جو آواز ٻڌو، جيڪو رات جي خاموشي کي ٽوڙي گونجيو هو. جنهن تي سڀئي گهر ڀاتي جاڳي اٿيا هئا. ٻاهر ماحول ۾ نعرن جو آواز گونجي رهيو جن آوازنن تي پڻس پنهنجي کٽ تان اٿي ڇت چڙهي ويو. هيٺ آڳر ۾ ڪرندي زور جي ڪوڏر هن جي مٿي ۾ کپي وئي هئي.
وڏن هيلن آزارن سان درشن سنگهه پنهنجي پيءُ جون رسمون پوريون ڪيون پوءِ گهر جو قيمتي ۽ نازڪ سامان ويهاڻي ڇوءَ ۾ وجهي باقي گهر ڀاتين کي وٺي اچي ٻين سان گردواري ۾ گڏ ٿيو. جتي اڳ ئي پهتل ماڻهن جو انبوهه موجود هيو جنهن کي ڏسي هن جي من کي ڪي قدر شانتي ملي ۽ سندس دماغ ۾ موجود اڪيلي هئڻ جو احساس گهٽجي ويو ۽ زال کي وڏي واڪي سان چوڻ لڳو ”هاڻي اسين اڪيلا نه آهيون، ڀلي ڪوئي هجي يا نه هجي. پر واهگرو اسان سان گڏ آهي.“
گردواري ۾ نوجوان خدمت جو هڪ جٿو ڏينهن رات ڪم ڪارين ۾ هو، ماڻهن پنهنجي پنهنجي گهرن مان ان، دال، اٽو ۽ گيهه وغيره پاڻ سان گڏ آندو هو. اهو سڀ انهن نوجوانن جي حوالي ڪري ڇڏيو هئائون جيڪي رات ڏينهن سڀني لئه کاڌو تيار ڪرائي رهيا هئا. پر آخر ڪيستائين؟ اهو سوال هرهڪ جي اکين ۾ پريشان جا ترورا بڻجي رقص ڪري رهيو جن سڀني جي آخري اميد سرڪاري هئي. سڀني کي اها پڪ هئي سرڪاري مصيبت جي هنن گهڙين ۾ ضرور واهر ڪندي ڪهڙي سرڪار ڪنهن سوال ڪيو هو.
”انگريز ته هليا ويا هتي پاڪستان ٺهيو آهي. پر اڃا تائين پاڪستاني سرڪاري ناهي ٺهي.“
”ٻڌڻ ۾ اچي ٿو ته هر پاسي فوج گشت ڪري پنهنجي نگھباني هيٺ قافلن کي سرحد تي پهچائي رهي آهي.“ ڪنهن ٻئي وراڻيو هو.
”رفيوجي جي قافلن کي؟“
”رفيو جي ڇا آهن!؟“
”پناهگير...!!؟“
”پناهگير...!!؟“ سوال ورجائيندي.
”پر اڳي ته اهو لفظ ٻڌو ئي ناهي.“
ڪجهه ڏينهن بعد نيٺ پناهگيرن جو هڪ قافلو تنگ ٿي گردواري کان هي اعلان ڪندي نڪري ويو هو. ”هتي ائين آخر ڪيستائين ويهنداسين اسين ته ٽيشڻ طرف وڃي رهيا آهيون. خبر پئي آهي ته ريلون هلڻ لڳيون آهن.“
”هائو! برابر سچ ٿو چوين... هاڻي پاڻ کي ئي همت ڪرڻي آهي.“ واهگرو اسان کي پنهنجي ڪلهن تي کڻي ته ڪونه پهچائيندو؟
جيئن جيئن گردواري مان پناهه ورتل آهستي آهستي نڪرڻ شروع ٿيا. گردواري ۾ هڪ خال پيدا ٿيندو ٿي ويو ۽ جڏهن ڪي نوان قافلا اچي پناهه وٺڻ لئه ٿي پهتا ته اهو خال ڄڻ ڀربو رهيو جن جي ٻڌايل خبرن سان ماڻهن جي وساميل اميدن جا ڏيئا ٻري پوندا هئا.
”ٽيشڻ تي وڏي ڪيمپ لڳي آهي.“
”ڪي ماڻهو بيماري ڪري مري رهيا آهن ته وري ڪي بک جي ڪارڻ....“
”پنج ڏينهن اڳ هڪ ريل گذري. پير رکڻ جيتري جاءِ به ڪانه هئي... ماڻهو ريل جي ڇت تائين سٿيا پيا هئا.“
گردواري ۾ رات ڏينهن عبادت جاري هئي. اهڙين ڀلارين گهڙين ۾ شاهني هڪ ئي وقت ٻن جاڙن ٻارن کي جنم ڏنو هو جن مان هڪ ايترو ڪمزور ڄائو، جو هن جي بچڻ جي ڪا ئي اميد نظر نه ٿي آئي. پر شاهني کيس ڇڪي ٻنڌڻ ۾ ٻڌي ڇڏيو هو.
انهي رات جو ڪنهن هيءَ خبر اچي ڏني هئي ته پناهگيرن کي کڻڻ جي لاءِ هڪ خاص ريل اچي رهي آهي. جنهن ڪري ٽيشڻ تي نڪري هلڻ گهرجي.“ ۽ پوءِ هڪ وڏو انبوهه ماڻهن جو گردواري مان نڪري پيو هو، جن سان گڏ ئي درشن سنگهه به نڪري پيو. شاهني، هلڻ کان لاچار هئي. پر پٽن جي صدقي هلڻ لاءِ تيار ٿي بيٺي جڏهن ته ماڻس هلڻ کان جواب ڏيندي هيءُ چيو هيس.
”پٽ! مان به اچي وينديس... پويان ايندڙ قافلي سان باحفاظت پاڻ ئي پهچي وينديس... تون زال ۽ ٻارن کي حفات سان سنڀالي نڪري هل.“
درشن سنگهه ماءُ کي اڪيلو ڇڏي وڃڻ لاءِ بلڪل به تيار نه هو. ٻارن جيان ضد ڪري بيهي رهيو. پر پوءِ جڏهن ٻين ماڻهن هن جو حوصلو وڌائيندي کيس چيو هو ته ”تون نڪري هل سردار جي...! اسين به هڪ هڪ ٿي باڊر تي پهچي وينداسين... امڙ به اسان سان گڏجي اچي ويندي....“، درشن سنگهه به واهگرو جو آسرو ڪري نڪري پيو هو.
درشن سنگهه ڪاٺ جي هڪ پڙ واري وڏي ٽوڪري ۾ پنهنجي تازن ڄاول جاڙن ٻارن کي حفاظت سان رکيو ۽ ان ٽوڪري کي هو پنهنجي مٿي تي ائين سنڀالي کڻي هلڻ لڳو ڄڻ پنهنجي خاندان جي سلامتي جو هو ئي اڪيلو وارث هجي... سچ ۾ به ته ائين ئي هيو. آخر هن دنيا ۾ درشن سنگهه جي نانءُ کي سندس اولاد ئي قائم رکڻ واري هئي.
اسٽيشن تي ريل ته بيٺل هئي پر ريل ۾ تِر جيتري به جاءِ ڪانه هئي. ريل جي ڇت تي ماڻهو ائين اڀا بيٺا هئا. جيئن گاهه جا سلا زمين ۾ بيٺا هوندا آهن. درشن سنگهه جي زال جي هيڻي حال ۽ سندس تازن ڄاول ٻارن کي ڏسي ڪن ماڻهن کي مٿس رحم آيو، جن ريل جي ڇت تي چاڙهي ويهڻ جي جاءِ ڏني هيس.
پورن ڏهن ڪلاڪن بعد پٽڙي تي بيٺل ريل ۾ جيئن چرپر پيدا ٿي تيئن ويٺلن بيٺلن سمورن سلامتي جو ساهه ڀريو هو. شام ڳاڙهي ٿي چڪي هئي. سج ڳاڙهاڻ جي گهيري ۾ اچي رت ۾ ٻڏل ٿي لڳو... شاهني جي ڇاتي ٺوٺ ڌرتيءَ جيان بڻجي وئي هئي. پوءِ به هوءَ هر هر هڪ کي ڇڏي، وري ٻئي کي ڇاتي سان لاهي کير پيارڻ جي ناڪام ڪوشش ۾ رڌل هئي.
... ميرن، پراڻن ۽ ڦاٽل ڪپڙن ۾ ويڙهيل ٻارن کي ڏسي، ائين لڳي رهيو هو، ڄڻ شاهني گند جي ڍير تان ٻه پراڻيون ڳٺڙيون پاڻ سان گڏ جهولي ۾ رکي ويٺي هجي.
ٻن ٽن ڪلاڪن جي سفر بعد جڏهن ريل رات جي اونداهي جي پيٽ ۾ داخل ٿي ته درشن سنگهه ٻارن کي تپاسي ڏٺو. هڪ هٿ پير هڻي روئي رهيو هو. جڏهن ته ٻيو بلڪل خاموش هو. هن کي هٿ لائيندي ئي محسوس ٿيو ته انهيءَ جو معصوم وجود ڪيتري وقت کان ٿڌو برف ٿي چڪو آهي.
پوءِ درشن سنگهه جي زارون زار روئڻ تي ڀر ۾ ويٺل ماڻهن کي به ٻار جي مرڻ جي خبر پئي هئي... ڪجهه عورتن شاهني جي جهولي مان ٻار کڻن جي ڪوشش ڪئي پر هوءَ خبر ناهي الائجي ڪهڙي وقت کان ٽوڪري سان چقمق جيان چنبڙي ويٺي هئي.
”نه... نه... مان هن کي نه ڏيندس... ڀاءُ کان سواءِ ٻيو کير ڪيئن پيئندو....“
هڪ وڏي ڪوشش کان پوءِ ڪن عورتن شاهني کي ٽوڪري کان الڳ ڪيو هو.
ريل ڏهه ڀيرا بيٺي، وري منزل جي طرف وڌي هلي هئي. ماڻهو اونداهه ۾ ساهه کڻي خالي اندازا هڻي رهيا هئا.
”بس! وزير آباد گذري وئي....“
”هيءَ ته اڃا گوجرانوالا آهي!....“
”هڪ ڪلاڪ جو سفر اڃا باقي آ... لاهور ايندي ئي سمجهو ته شهر هندوستان پهچي وينداسين.“
۽ پوءِ ”هر هر مهاديو....“
”جي... جي... هر... هر مهاديو“ جا نعرا رات جي اونداهي ۾ خاموشي کي ٽوڙي رهيا هئا. جڏهن ريل هڪ پل جي مٿان چڙهي هئي، ته ان پل تي ريل جا سڀئي پناهگير مسافر خوف وچان ڏڪي ويا هئا.
”راوي اچي ويو....“
”راوي اچي ويو... مطلب لاهور اچي ويو....“
انهي گوڙ ۽ گهمسان ۾ هڪ ماڻهو درشن سنگهه جي ڪن ۾ چيو هو.
”سردار جي“ ٻار کي راوي ۾ اڇلي ڇڏ... هن جو ڪلياڻ ٿي ويندو... هاڻي هن کي هن پار کڻي وڃي ڇا ڪندين!“
درشن سنگهه آهستي ڏڪندڙ هٿن سان ٽوڪري کي ٿورو سوريو ۽ پوءِ ميري ڪپڙي ۾ ويڙهيل ٻار کي ”واهگرو“ جو نعرو هڻندي جيئن راوي ۾ اڇليو. رات جي اونداهه ۾ ٻار جي روئڻ جو هلڪو آواز گونجي اٿيو. درشن سنگهه هڪدم گهٻرائجي شاهني طرف ڏٺو... مئل ٻار جنهن جي ڇاتي سان چنبڙيل هو... ۽ پوءِ هلندڙ ريل گاڏي ڇت مٿان هڪ رڙين جو آواز ريل جي تيز آواز ۾ دٻجي ويو هو.