جنم ڏينهن : ويڪوم محمد بشير
[/b](1908ع ـــ 1994ع)
هندوستان جي رياست ڪيرلا جي مسلم معاشري ۾ 21 جنوري 1908ع تي ويڪوم ڪوٽايم جي گهر ۾ جنم وٺندڙ ويڪوم محمد بشير اهو پهريون وڏو مسلم اديب آهي، جنهن جي تخليقن ۾ مسلمان معاشري جو ماحول تهذيبي ۽ سماجي روايتن سان گڏ باقي ٻين قومن ۽ مذهبن جي ماڻهن جي حقيقي ترجماني مليالم ادب ۾ پهريون ڀيرو ملي ٿي. بشير جو والد وچولي طبقي وارو عمارتن لاءِ ڪاٺ فراهم ڪندڙ ٺيڪيدار هو پر گهر ڀاتين ۽ ٻين خانداني ذميوارين جي وڌڻ ڪري جيئن مالي مسئلن جو شڪار ٿيو تيئن بشير جو ننڍپڻ بُک، بدحالي ۽ غربت جو شڪار بڻجي ويو پوءِ به هن کي مليالم جي پرائمري اسڪول بعد انگلش ميڊيم اسڪول ويڪوم ۾ ويهاريو ويو پر پنجين درجي دوران ئي هو آزادي جي هلچل واري تحريڪ ۾ شامل ٿي مهاتما گانڌي جي فڪر، فلسفي ۽ جدوجھد جو حصو بڻجي ستيه گر آشرم ۾ وڃڻ لڳو، جلد ئي سياسي انقلابي سرگرمين ڪارڻ يارهن سالن جي عمر ۾ تعليم اڌ ۾ ڇڏي ننڍي عمر ۾ جيل ياترا به ڪيائين پوءِ ستيه گر جو باقاعده ميمبر بڻجي ڪيرلا ڇڏي بهار، ڪلڪتو، پشاور، قابل کان ٿي جڏهن ممبئي وريو ته ذهني طور تي باشعور بڻجي چڪو هو پر مالي مسئلو هميشه هن کي درپيش رهيو جنهن ڪري هر طرح جون ننڍڙيون نوڪريون ۽ ڌنڌا ڪندي چڱو عرصو جيب ڪترن، مرد طوائفن، کدڙن، مدارين، فقيرن ۽ درويشن سان به گڏ رهڻو پيس، آخر واپس ڪيرلا اچي پيءَ جي ڌنڌي ۾ ساڻس ٻانهن ٻيلي بڻيو ۽ سيالڪوٽ جي راندين وارن واپارين لاءِ ڪيرلا ۽ ڀر پاسي وارن شهرن ۾ ڪاٺ جي ايجنٽ طور ڪم ڪرڻ لڳو.
ادب ۾ چاليهه سال مسلسل عظيم ڪردار ۽ ڪهاڻيون تخليق ڪندڙ ويڪوم محمد بشير لکڻ جي شروعات سن 1937ع ۾ ڪهاڻين سان ڪئي. هي اهو دؤر چئجي ٿو جڏهن هن کي ڪهاڻي پوسٽ ڪرڻ لاءِ چار آنا به رُلي پني وٺڻا پوندا هئا. سندس ڪهاڻيون شروعات ۾ تاران ڪور مان نڪرندڙ رسالي ”نوجيون“ ۾ جڏهن شايع ٿيون ته ادب ۾ منفرد موضوعن ۽ ڪردارن ڪري هن جي هرهنڌ هاڪ ڄمي وئي. بشير بنيادي طور تي ناول نگار ۽ ترقي پسند فڪر جو پيروڪار، انسانيت سان پيار ڪندڙ ۽ آزادي لاءِ جاکوڙيندڙ پنهنجي حقيقي زندگي ۾ خود هڪ افسانوي ڪردار جي حيثيت رکندڙ ”بي پور“ جي نالي سان به سڏجيندڙ اهو برجستو ليکڪ رهيو آهي، جنهن کي جتي نئين نسل جو روح روان چئجي ٿو، اتي هزارين نون ليکڪن جو آئيڊيل به رهيو آهي. هن جا 13 ڪهاڻين جا معموعا، 14 ناول، هڪ ڊرامو، ٻه خطن جا مجموعا، هڪ تقريرن ۽ هڪ يادگيرين تي ٻڌل ڊائري، هڪ فلمي اسڪرين، ٻه انگريزي ڪهاڻين جا مجموعا، هڪ مضمون ۽ هڪ نظمن تي مشتمل مجموعو مليالم ادب ۾ شاهڪار جو درجو رکن ٿا. جن مان ڪيترائي ڪتاب ۽ ڪهاڻيون انگريزي سان گڏ دنيا جي ٻين لاتعداد زبانن ۾ پڻ ترجمو ٿي چڪا آهن. کيس ڪيترا ايوارڊ ۽ اعزاز به مليا جن مان ڪجهه هي آهن:
1. 1970ع ۾ ساهتيه اڪادمي پاران فيلوشپ
2. 1982ع ۾ حڪومت هند پاران پدم شري ايوارڊ
3. 1987ع ۾ ڪالي ڪٽ يونيورسٽي پاران “ڊاڪٽر آف ليٽرز“ جي اعزازي سَندَ
4. 1989ع ۾ ڪيريلا رياست پاران سندس ڪهاڻي ”ميٿي لوڪل“ تي فلم ٺهڻ بعد بهترين فلمي ڪهاڻي جو ايوارڊ
5. 1992ع ۾ لالئي ٿهميڪا جو انترا جنم ايوارڊ
6. 1993ع ۾ مٿاهوور ڪري ايوارڊ
7. 1993ع ۾ ولا ٿولهو ايوارڊ
پنهنجي سموري حياتي انسانيت جي برابري، آجپي لاءِ جاکوڙيندڙ بک، بدحالي ۽ غربت جو اونهو اڀياس ڪندڙ ڀڳت سنگهه، سکديو ۽ راج گر جي نظرين تحت معاشري ۾ امن ۽ آشتي جي متلاشي هن عظيم لکيڪ 86 ورهين جي ڄمار ۾ 5 جولاءِ 1996ع تي لاڏاڻو ڪيو، جنهن جي وفات سان نه رڳو هندوستاني ادبي دنيا ۾ پر عالمي ادب جي دنيا ۾ به هڪ اهڙو خال پيدا ٿيو آهي، جنهن جو ڀرجڻ ناممڪن آهي. هتي هن جي هڪ شاهڪار ڪهاڻي ”جنم ڏينهن“ جو ترجمو پيش ڪجي ٿو.
[b] [هندي ڪهاڻي _ ويڪوم محمد بشير]
جنم ڏينهن[/b]
اڄ چنڊ جي اٺين تاريخ آهي ۽ منهنجو جنم ڏينهن آهي، مان معمول جي خلاف صبح ساجهر جو ئي ننڊ مان جاڳي اٿيم، وهنجي کانڌيءَ جي قميص ۽ ڌوتي پائي پيرن ۾ اچي رنگ جي هوائي چمپل وجهي، تيار ٿي آرام ڪرسي تي ويهاڻي جي ٽيڪ ڏيئي ويٺم ته منهنجي دل نراسائي سان ڀرجي آئي منهنجو پاڙيسري ميٿو جيڪو بي. اي جو شاگرد آهي مون کي معمول کان اڳ ئي تيار ڏسي پهريان ته حيران ٿيو پوءِ مسڪرائيندي سلام ڪري انگريزي ۾ چوڻ لڳو.
”هيلو! گڊ مارننگ...!“
”جي اُو... گڊ مارننگ....“ مون به کيس موٽ ڏني.
”اڄ توهان ايترو ساجهر اُٿي تيار ٿيا آهيو...؟ ڇا ڪنهن خاص هنڌ وڃي رهيا آهيو...؟“
”نه....“ مون ڪنڌ سان نهڪر ڪندي کيس ٻڌايو ته ”اڄ منهنجو جنم ڏينهن آهي.“
”جنم ڏينهن ۽ اوهان جو...؟“ هو اڃا تائين انگريزي ڳالهائي رهيو هو.
”خوشيءَ جو هيءُ ڏينهن خدا ڪري اوهان جي زندگيءَ ۾ بار بار اچي.“ پوءِ ميٿو پنهنجن ڏندن ۾ برش وجهندي غسل خاني ڏانهن وڃڻ لڳو.
هر طرف کان صبح جي ماحول وارو گوڙ گهمسان اڀرڻ لڳو، جنهن سان ڪجهه گيت گنگنائڻ جا سُريلا آواز گڏ هئا، اهي شاگرد، ڪلارڪ هئا جيڪي پنهنجي پنهنجي گهرن کان اسڪول ۽ دفتر وڃڻ لاءِ نڪتا هئا.
”ڇا هنن کي ڪا ئي پريشاني آهي؟ جڏهن ته هنن سمورن جي زندگي پر اطمينان ۽ خوشي واري آهي.“ سندن بابت سوچيندي خيالن جو وهڪرو پاڻ طرف ڦري آيو هو.
”مون کي هڪ ڪوپ چانهه ڪهڙي ريت حاصل ٿي سگهندو ۽ منجهند ماني به لازمي آهي.“ پوءِ ياد اچڻ لڳو ته ڪالهه آءٌ جڏهن بازار مان گذري رهيو هئس ته حامد سان ملاقات ٿي هئي. جنهن ڪنهن به خاص اهتمام جي بنا منجهند جي ماني جي دعوت ڏني هئي. حامد هڪ معمولي شاعر آهي. پر ڏاڍو امير ماڻهو آهي. منجهند تائين چانهه جي بنا گذارو ڪرڻ مون لاءِ ڏاڍو ڏکيو ٿي لڳو. ڪمري ۾ ويٺي هاڻ هي خيال ڪرڻ لڳس ته ميٿو جو پوڙهو نوڪر هن لاءِ چانهه تيار ڪري رهيو هوندو ان ڪري جو منهنجي ڪمري جو اڌ ميٿو جو باورچي خانو بڻيل هيو جيڪو جاءِ جي مالڪ اٺ آنا ماهوار مسواڙ جي حساب سان مون کان ڇني کيس ڏنو هو.
مان پاڙي جو اڪيلو ماڻهو آهيان، جنهن جي شڪل جاءِ جو مالڪ ڏسڻ پسند ناهي ڪندو ان ڪري جو کيس مان وقت سر مسواڙ ادا نه ڪري سگهندو آهيان. ڪجهه ٻيون پارٽيون به آهن جن کي مان سخت ناپسند آهيان جيئن هوٽل جو مالڪ ۽ سرڪاري هوٽل وارن جي ته مون تي وڏي رقم قرض جي صورت ۾ رهيل آهي. مان پنهنجن ڪپڙن، جوتن، گهر جي بابت گهڻو ٻڌائي ويٺو آهيان. هاڻي ڪجهه پنهنجي ليمپ جي بابت ٻڌائيندس، جڏهن ته پنهنجي باري ۾ هيءُ عرضِ حال آهي ته گذريل رات اڌ کان مان هٿ ۾ ڪاغذ ۽ قلم کنيو ڪمري کان ٻاهر شهر جي روڊن تي گشت ڪندو رهيو آهيان منهنجي ائين رلڻ جو مقصد پنهنجي ڊائري جي گذري ويل ڏينهن جي باري ۾ صبح کان سج لهڻ تائين سمورا معاملا درج ڪرڻ هيو پر ڇا آهي ته ڪمري ۾ رکيل ليمپ جو تيل پورو ٿي وڃڻ ڪري مان هنڌ مان اٿي نقوي جي ڀر واري باغ جي هڪ وڏي فانوس جي روشني ۾ ٿي ويٺس ۽ لکڻ شروع ڪيم ڇو ته اڃا تائين سموري ڏينهن جا واقعا منهنجي ذهن ۾ تازا هئا، جيڪي دل جي آسمان تي گڏ ٿي ڪارن ڪڪرن جيان مڙي هاڻ منهنجي من کي بي چين ڪري رهيا هئا هونئن اڄ ڪو خاص واقعو يا قصو ناهي ٿيو سواءِ هن جي ڳالهه ته اڄ منهنجو جنم ڏينهن هئو مان پنهنجي گهر کان پري نه مون وٽ ڪو پيسو آ نه ئي وري قرض کڻڻ لاءِ ڪو بهانو. هي پهريل ڪپڙا دوستن جا آهن. اهڙي ڪابه شيءِ ناهي جنهن کي مان پنهنجو چئي سگهان.
مون کي ياد اچڻ لڳو ته ستين بجي ئي مون پاڻ سان هي وچن ڪيو هو ته اڄوڪي ڏينهن تي مون کي غلط ڳالهه ڪرڻ ۽ ڪنهن غلط عمل ڪرڻ کان پاسو ڪرڻ گهرجي ۽ اڄ نه ئي وري ڪنهن کان قرض وٺڻ گهرجي. اڄ مون کي انهن هزارين چهرن کان نرالو ٿيڻ گهرجي جيڪي سانڊي وانگر رنگ مٽائيندا رهندا آهن. اڄ منهنجي عمر ڪيتري ٿيندي گذريل سال جي عمر کان فقط هڪ سال وڏو هوندس پوئين سال ته مان شايد چوويهن جو نه ته پنجويهن يا ستٽيهن جو هوندس ٻيو وري ڇا؟؟ پاڻ بابت سوچيندي مونجهاري جو شڪار ٿي پيس وڌي وڃي پاڻ کي آئيني ۾ جاچيم هڪ منفرد چهرو جنهن جو نراڙ ڪشادو اکيون ٽڪ ٻڌي ويل ۽ تلوار جي طرز جھڙيون هلڪڙين مُڇن سان ايترو ويل به ناهيان نه ئي ڪو وڏي عمر جو ٿو لڳان پاڻ کي دلاسو ڏيندي جڏهن نظر ڪنن جي پاپڙين سان ملي ته ائين لڏي ويس جو ڄڻ ڪنهن ڌڪو ڏيئي ڪيرائڻ جي ڪوشش ڪئي هجي... منهنجي ڪنن وٽان ڪارن وارن ۾ ڇڙوڇڙ اڇا وار چٽا نظر اچي رهيا هئا جن کي ڇڪي ڪڍڻ جي ڪوشش ڪيم پر ناڪام ٿيس تڏهن ئي مٿي ۾ سور جي سٽ اڀرندي محسوس ٿي پر هي سور شايد چانهه نه پيئڻ جي ڪري هيو. نائين ڌاري هوٽل جو مالڪ گهوريندو بڇڙي شڪل ڪري هليو ويو ۽ پوءِ ميرن افعالن وارو هوٽل جو بيرو نينگر مون وٽ آيو ۽ رهيل رقم جي روڪ گُهر ڪرڻ لڳو.
”اڙي يار! پئسا سڀاڻي تائين ڏئي ڇڏيندوسانءِ.“ منهنجي عرضي رد ڪندي هن وري ساڳيو رينگٽ رڙيو.
”توهان ڪالهه به ائين ئي چيو هو مون کي توهان جو ڪو اعتبار ناهي سيٺ جو هي حڪم آهي ته پهريان رهيل رقم جيستائين نه ملندي چانهه ڏيڻ جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي!“
ڏهين بجي منهنجا چپ خشڪ ٿي ويا نڙي سڪڻ لڳي، ڏينهن جي سخت گرمي پوڻ سان دل ته اڳ ئي نراس هئي ان وقت اٺن سالن جا ٻه عيسائي ڇوڪرا ڪاٺي جي ٺاهيل رانديڪن جو هوڪو ڏيندي اچي منهنجي در تي نڪتا جن ٻنهي جا منهن اس ۾ رلڻ ڪري پيلا ٿي ويا هئا سندن وجود پگهر ۾ شل هيو.
”ڇوڪرو! مون کي انهن جي ضرورت ناهي.“
”توهان جھڙا ماڻهو ڪونه خريد ڪندا ته پوءِ اسان کان هي شيون ڪير وٺندو؟“ هڪڙي ڇوڪري نراسائي مان وراڻيو.
”مون وٽ پيسا ناهن ان ڪري مان نٿو وٺي سگهان.“ هي ٻڌي ٻنهي جي چهرن تي بي اعتمادي ڇانئجي وئي ويچارا ٻئي سادي طبيعت هئا جو حقيقت کي سمجهي نه پئي سگهيا ڀلا ان ۾ هنن جو ڪهڙو ڏوهه هو. منهنجو لباس منهنجي آرام واري ڪرسي کي ڏسي هر ڪوئي عزت مان ”سائينءَ“، ”سر“ ڪري مخاطب ٿيندو هو جڏهن ته سچ هيءُ آهي ته مون وٽ موجود ڪابه شيءِ منهنجي ناهي مان هڪ ڪنگلو ماڻهو آهيان. ايستائين جو منهنجو پنهنجي جسم تي ڪوبه اختيار ناهي مان هندوستان جي هر شهر ۾ گهميو آهيان، ۽ ڪيترن ئي هنڌن تي رهيو آهيان. مختلف شهرن ۾ مرد عورتون منهنجا دوست ۽ گهڻ گهريا آهن ان ڪري مان جسم جا سمورا عضوا، گوشت پوست ۽ هڏا به هندوستاني تصور ڪندو آهيان. ڪاش! منهنجي دل جي محبت سموري هندوستان ۾ چنڊ جي چانڊوڪي جيان ڦهلجي وڃي پر مون سان محبت ڪرڻ وارو ڪو هڪ به اهڙو ماڻهو ناهي جنهن کي مون سان همدردي هجي... مشهور آهي ته علم رازن تان پردو کڻندو آهي جيڪڏهن ڪنهن انسان جي ڪوتاهين ۽ ڪمزورين کي پرکيو وڃي ته وٽس ڪجهه باقي نه بچندو پيار ڏيڻ وٺڻ جي لاءِ ته ڪنهن دلڪش شيءِ جي ضرورت هوندي اهي وقت ڪيئن نه تيزي سان گذري ٿو جيڪو ٻارڙي وانگي پيءُ جي چيچ پڪڙيندو ۽ ماءُ جي ساڙيءَ جي پلوءَ کي پڪڙي پنهنجي معصومڙي لهجي ۾ چوندو هو ”امان مون کي بک لڳي اهي اڄ جواڻ جماڻ هوندي به ان ٻارڙي جيان بکيو هو وقت بي رحم سنگدل به آهي جنهن تي ڪنهن جو وس ناهي هلندو منهنجي آدرشن جا ڪيترائي تصور بم جيان دل جي ڌرتيءَ تي وسي رهيا هئا وجود ۾ هڪ جنگ جو ميدان متل هئو ۽ مان پاڻ کي ائين محسوس ڪري رهيو هيس جيئن ڪو زخمي مجاهد ڳري پهاڙ جي هيٺان دٻجي درد ۾ تڙپندو آهي. مٿي ۾ پوندڙ سور هاڻ شدت اختيار ڪري ويو هو ڇو ته مون چانهه ڪونه پيتي هئي سور جي ڪري ڪنڌ کڻڻ ۾ به تڪليف محسوس ٿي رهي هئي ”سٺو آهي ته مان ماني کائي اچان“ سوچيندي وري به خيال آيو پر ماني خاطر به ته هڪ ميل پنڌ ڪري وڃڻو پوندو! ڪجهه به هجي پيٽ ته ڀرجي ويندو ۽ بک به مٽجي ويندي.“ ائين سوچيندي مان نيٺ نڪري پيو هيس.
يارهين بجي ڌارا حامد پنهنجي دوڪان تي موجود نه هئو منهنجي سوچن جو ٽٽل سلسلو وري جڙي پيو هو.
”ڪيڏو نه بهتر ٿي پوي ها ته حامد هجي ها ۽ مون کي پاڻ سان گڏ وٺي هلي هان... ممڪن آهي ته کيس ويسر ٿي پئي هجي... ته پوءِ ڇا مون کي سندس گهر وڃڻ گهرجي...؟؟!
ساڍي يارهين بجي حامد جي ٻه ماڙ گهر جو لوهو در بند پيل هو.
”مسٽر حامد! مان دروازو کڙڪائي کيس آواز ڏنو پر ڪوبه جواب نه اچڻ تي ٻيهر کيس ٿورو زور سان سڏيندي دروازو کڙڪايم ”مسٽر حامد؟“ موٽ ۾ هڪ عورت ڪاوڙ ڀريل جواب ۾ وراڻي ڏني.
”حامد ناهي.“
”ڪيڏانهن ويو آهي؟ پر وري جواب ڪونه مليو ورڻ کان اڳ تنگ ٿي مان آخري ڀيرو سندس دروازو کڙڪايو ته اندران ڪنهن جي قدمن جا آواز ٻڌڻ ۾ آيا پوءِ چوڙين واري ٻانهه سان چوٽي ڦيرائيندي هڪ جوان عورت اڌ دروازو کولي ظاهر ٿي ۽ چوڻ لڳي.
”حامد ناهي کيس ڪنهن ضروري ڪم سانگي ٻاهر وڃڻو پيو آهي.“
”ٺيڪ آهي... پر هو ڪهڙي وقت موٽي ايندو؟“
شام ڌارا... شايد اڃا به دير سان.“
جڏهن هو واپس وري ته کيس مهرباني ڪري منهنجي اچڻ جو ضرور ٻڌائجو!
بک ۾ پيڙهبي منهنجون هڏيون ڏڪي رهيون هيون. مان ڏاڍو پريشان هيس ان وقت پنهنجي حالت اهڙي هئي جيڪڏهن مٽي ملي پوءِ هان ته اها به ڳهي وڃان هان بک جي شدت کي هن احساس اڃا به وڌائي ڇڏيو ته مان ماني حاصل ڪرڻ ۾ ناڪام ٿي چڪو هُيس.
ساڍي يارهين بجي منهنجا ڪجهه واقفڪار ڀر مان ائين گذريا هئا ڄڻ مان هنن لاءِ اوپرو هيس ڌاريو هيس منهنجا دوست اڄ منهنجو جنم ڏينهن آهي اچو مون لاءِ نيڪ تمنائن جو اظهار ڪريو... دعائون ڪريو. مان پنهنجو پاڻ سان ڳالهائڻ لڳس. آخر هنن واقفڪارن ائين لاپرواهي ڇو ڏيکاري اهو خيال وري ستائڻ لڳو شايد ان ڪري ته سي. آءِ. ڊي وارن جو هڪ ماڻهو منهنجي پٺيان آهي.
هڪ بجي مان مسٽر پي وٽ پهتس، جيڪو اڳ هڪ اخبار جو مالڪ هئو ۽ هاڻي دوڪانداري تي گذارو هيس بک جي شدت ڪري اکين تي اونداهه ڇانئجي رهيو هو مون هن کان سوال ڪيو.
”انقلاب جي اچڻ ۾ ڪيتري دير آهي؟“
”تمام جلد اچڻ وارو آهي.“
”ڇا ڪا اهم ڳالهه آهي.“
”نه ڪجهه خاص ناهي بس، ائين آيو آهيان.“ منهنجا ڪيترائي ليک مسٽر بي جي نالي سان شايع ٿي چڪا هئا جن جو ملندڙن تي اثر وجهڻ لاءِ مسٽر پي انهن جي جلد سازي ڪرائي رکي هئي منهنجي تيز ڌڙڪندڙ دل مان هي آواز اڀري رهيو هو.
”مان ڏاڍو ٿڪجي پيو آهيان چانهه جي هڪ ڪوپ جي ضرورت ٿو سمجهان.“ پر مسٽر پي مون کان چانهه پيئڻ جو ڇو نٿو پڇي پر هن کي منهنجي ٿڪاوٽ جي ڪابه پرواهه نه هئي تڏهن منهنجي نظر دري کان ٻاهر گهڙيءَ ۾ پئي جتي ٻه نينگر ماني ڳڀي لاءِ هڪ ٻئي سان هٿين پئجي ويا هئا. مسٽر پي پنهنجي ميز جي خاني مان هڪ آنو ڪڍي ملازم ڇوڪر کي ڏيندي چوڻ لڳو.
”هيءُ وٺ چانهه کڻي آ.“ ڇوڪرو وڃڻ لڳو ۽ پوءِ هڪدم مڙي مون وٽ پهتو.
”ڇا توهان به چانهه پيئندا؟“
”نه“ مون کيس وراڻيو ۽ ڪنهن شيءِ جو بهانو ڪري هيٺ جهڪي ويس.
”تون مون کي پنهنجو ڪوبه ڪتاب ناهي ڏنو ڇو؟“ مسٽر پي شڪايتي انداز ۾ مخاطب ٿيو.
”جي ضرور ڏيندومانوَ.“
”مان انهن بابت تبصرا پڙهندو رهندو آهيان.“
”ڏاڍي سٺي ڳالهه آهي.“ مان مسڪرائڻ جي ناڪام ڪوشش ڪندي کيس وراڻيو ان ڪري جو جڏهن انسان جي دل ئي وسامل هجي ته پوءِ منهن تي سچي مسڪراهٽ ڪٿان ايندي. هڪدم مان مسٽر پي جي دوڪان مان نڪتس ۽ روڊ تي هلڻ لڳس ته مون ڏٺو ته سي. آءِ. ڊي وارن جو ماڻهو منهنجي ڪڍ ڪڍ پٺيان اچي رهيو هو.
مان بيحد ٿڪجي پنهنجي ڪمري واري آرام ڪرسي تي پيل هيس تڏهن ديده زيب لباس ۾ هڪ حسين اڻ ڄاتل جوان عورت منهنجي در تي اچي بيٺي هن هڪ هلڪڙي دل کي ڇهندڙ مسڪراهٽ سان مون کي تڪيو ۽ مسلسل اهڙين نگاهن سان گهورڻ لڳي جن ۾ هڪ دعوت جو پيغام هئو، کيس مان به گهورڻ لڳس ته دل ۾ هوس جي باهه ڀڙڪي اٿي ۽ پوءِ ڄڻ ته سموري بدن ۾ باهه لڳندي ٿي وئي، تڏهن مون کي پنهنجي دل جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو.
”ڀيڻ تون ڪنهن ٻئي در وڃ توکي ڏيڻ لاءِ مون وٽ ڪجهه به نه آهي.“ ۽ پوءِ هو منهن خراب ڪندي واپس وڃڻ لڳي هوءَ ڪنهن ڏوراهين علائقي مان آئي هئي، سيلاب جي ڪري هن جو ڳوٺ ٻڏي چڪو هئو ۽ هينئر وارين حالتن کان تنگ ٿي هي سڀ ڪجهه ڪرڻ لاءِ مجبور هئي پنهنجي بابت اهو سڀ واپس ورندي هن پاڻ ٻڌايو هو، جيڪا پنهنجي پٺيان اهڙي خوشبو ڇڏي وئي هئي جنهن جي سحر ۾ مان اڃا تائين غش هُيس.
ٽين بجي منهنجي بي حسيءَ جو عالم ڏسڻ وٽان هئو جيڪڏهن مان قرض وٺان ته ان ۾ آخر ڪهڙي خرابي آهي؟ پاڻ کان سوال ڪندي قرض وٺڻ خاطر ڪيترائي نالا ذهن جي نقشي تي ائين تري آيا جيئن گهگهه اونداهه ۾ آسمان تي تارا نظر ايندا آهن پر هينئر ڪنهن کان اوڌر وٺڻ پنهنجي رتبي کي گهٽ ڪري هئو مان خودڪشي ڇو نه ڪيان پر اهڙي موت مرڻ جو خيال ذهن کي وري جهنجهوڙي ويو هو.
ساڍي ٽي بجي منهنجي زبان وڦلڻ شروع ڪيو. ڪاش مان پاڻ کي سمونڊ جي ٿڌي پاڻي ۾ ٻوڙي ڇڏيان اهڙين ڪيترن ئي سوچن جي ور وڪڙن ۾ جڪڙيل هيس ته مون کي ٻن ايڊيٽرن جا خط مليا، جن واپسي جو پوسٽ لفافو به موڪليو هو هڪ نئين تخليقي ڪهاڻي جي گهر ڪئي هئي مان خط کي اتي ڦٽو ڪري بي وسيءَ جي حالت ۾ پيو رهيس ته در تي بيٺل ڪلارڪ ڪرشنا پلي جو پٽ ماچس وٺڻ آيو، جنهن کي مان هڪ گلاس پاڻي جو ڀري پيارڻ لاءِ چيو.
”مالڪ توهان جي طبيعت درست ناهي؟“ پر مان کيس چيو.
”نه مان بلڪل چڱو چست آهيان.“
”نه لڳي ٿو ته توهان کاڌو ناهي کاڌو.“ ٻارڙي جو معصوم چهرو، ڪاريون اکيون ۽ ڪارا داغ لڳل ڪپڙا پاتل هيا جنهن کي منهنجي جواب جو انتظار هو پر مون کي چپ ڏسي هن بڻڪيو.
”مون وٽ ٻه آنا آهن.“ هن رازداري ۾ ٻڌائيندي وري چيو.
”ايندڙ مهيني مان پنهنجي گهر ويندس توهان چاهيو ته استعمال ڪريو پر گهر وڃڻ کان ٻه ڏينهن اڳ واپس ڪجو.“ الائي ڇو مان انهيءَ جي همدردي واري جذبي کان بيحد متاثر ٿيس کيس ها ڪئي ته هو ويو. انهيءَ وقت منهنجو دوست گنگادهر به اچي نڪتو جنهن کي اڇي قميص پهريل هئي هن جي چهري تي مايوسي پکڙجي وئي هئي جيتوڻيڪ منهنجي مٿي کي چڪر اچي رهيا هئا پر کلڻ جي ڪوشش ڪندو رهيس.
”تون ڇو کلي رهيو آهين؟“ گنگادهر سوال ڪيو.
”اهڙي ڪابه ڳالهه نه آهي بس!“
ائين ئي مذاق بند ڪر ۽ ڳالهه غور سان ٻڌ هڪ پريشاني منهن ڪڍيو آهي ٽن هزار جي ويجهو مزدورن هڙتال ڪئي آهي ۽ گذريل هفتي کان وٺي بک تي ويٺا آهن ۽ هاڻي اها مصيبت وڌڻ واري آهي.
”پر اخبارن ۾ اهڙي ڪابه خبر نه لڳي آهي.“
”اخبارن ۾ هي خبر شايع ڪرڻ لاءِ پابندي هنئين وئي آهي. گنگادهر حقيقت ٻڌائڻ لڳو هن سلسلي ۾ مان ڇا ٿو ڪري سگهان!“
ڳالهه هي آهي ته ان لاءِ هڪ عوامي ميڙ وارو جلسو ٿي رهيو آهي. جتي ٻيڙي ذريعي مون کي پهچڻو آهي جو مان ان جلسي جي صدارت ڪري رهيو آهيان. اڄ مون ڪجهه به ناهي کاڌو سو مان چاهيان ٿو ته مون سان اتي گڏ هل.
”هائو اهو ته ٺيڪ آهي پر مون وٽ ڪا پائي ناهي اڄ منهنجو جنم ڏينهن آهي ۽ مان هن وقت بکيو آهيان ٿورو صبر ۽ انتظار ڪر متان ڪو جڳاڙ ٿي پوي.“
پوءِ گنگادهر مزدور قومي ڪارڪنن ۽ سرڪار جي باري ۾ ڳالهائڻ لڳو ۽ مان وري اخبارن جي ايڊيٽرن ۽ اديبن بابت يکي هڻندو رهيس ته ايتري دير ۾ اهو ڇوڪرو به اچي نڪتو جيڪو ٻه آنا کڻڻ لاءِ ويل هو مون انهيءَ کان اهي وٺي هڪ آني جي چانهه ۽ سگريٽ آڻڻ جو چيو، جڏهن هو اهي سڀ شيون وٺي وريو ته گنگادهر مون سان گڏجي ڪيڪ پيس کائڻ لڳو، پوءِ گلاس پاڻيءَ جو پي چانهه پيئڻ لڳو ۽ جڏهن وڃڻ لڳو ته دروازي وٽان مڙي چوڻ لڳو.
”اڄ اوهان جو جنم ڏينهن آهي دنيا لاءِ ڪو خاص پيغام ڏيڻ چاهيو ٿا.“
”ها.“ مون کيس وراڻيو، ”مان انقلاب جي باري ۾ هي پيغام ڏيڻ ٿو چاهيان ته هن موجوده سماجي نظام کي ڊاهي پٽ ڪري ڇڏيو هر جاءِ هر هنڌ انقلاب جي باهه جا شعلا آسمان تائين پهچائي سڀ ڪجهه ساڙي ڇڏيو ۽ هڪ نئين دنيا آباد ڪريو.“
”ڏاڍو سٺو پيغام آهي مان تنهنجو هي پيغام مزدور تائين ضرور پهچائيندس.“ ائين پرُ اعتماد قدم ڀريندو گنگادهر وڃڻ لڳو مان قومي ڪارڪنن ۽ اديبن جي باري ۾ سوچڻ لڳس ته اهي زندگي ڪيئن ٿا بسر ڪن مون اها اخبار کنئي جنهن ۾ ڇوڪري ڪيڪ آندو هو تڏهن منهنجي نظر جاءِ جي مالڪ تي وڃي پئي جيڪو ڪاوڙ سان ڀريل نظر ٿي آيو.“ جي سائين. مون کيس کيڪاريو.
”اڄ توهان مسواڙ ڏيندؤ يا....“ هو رڪجي ويو.
”مون کي اڃا تائين پنهنجي رقم وصول ناهي ٿي، بس ڏينهن ٻن ۾ ڏئي ڇڏيندوسانوَ.“
”تنهنجو اهڙو جيئڻ ڪهڙي ڪم وارو؟“ هن طنز ۽ ڪروڌ مان وراڻيو.
هو شايد سچ چئي رهيو هو ته اهڙي زندگي ڪهڙي ڪم جي آهي مان هن جي مسواڙي گهر ۾ ٽي سال اڳ آيو هيس. مان سندس باورچي خانن جي مرمت ڪرائي جيڪي سڀ هينئر ڪرائي تي چڙهيل آهن هاڻي جڏهن مان اسٽور روم جي مرمت ڪرائي ته هن جو هي چوڻ هو ته هي به سٺي مسواڙ تي وڃي سگهندو ۽ پوءِ مون به دل ۾ هي فيصلو ڪري ورتو هو ته ڪجهه به ٿي پوي مان هي ڪمرو هرگز خالي نه ڪندس.“
چار بجي منهنجي حالت اهڙي ٿي جو مان هن ملڪ کان بيزار ٿي ويو هيس هن شهر ۾ مون کي ساڳيا ماڻهو ساڳيا رستا روڊ ساڳيون شيون نظر اينديون آهن جن مان دل اڪتائجي وئي هئي هن شهر کان آءٌ هاڻي بيزار آهيان مان هڪ لفظ لکي نٿو سگهان ۽ نه ئي پڙهي.
ڇهين بجي شام جو منظر وڻندڙ لڳي رهيو هو لهندڙ سج پنهنجي ڳاڙهاڻ ۾ ائين ٿي نظر آيو ڄڻ پنهنجي ئي خون ۾ ٽٻي ڏيڻ وارو هجي آسمان تي اولهه پاسي کان چمڪندڙ ڪڪر سٺا لڳي رهيا هئا هيٺ ڀر واري ندي ۾ لهرون موجون هڻي رهيون هيون پر ان جو ڪنارو ڏاڍو پرسڪون هو جتي ڪجهه ڳڀرو جوان سگريٽ جو دونهون اُڏائيندي سهڻين ساڙين، ڪپڙن ۾ حسين عورتن کي ڏسي جواني جو مزو ماڻي رهيا هئا اهي عورتون ڪرسين ۽ پٿر جي ڌڪن تي ويٺل هيون پر منهنجي دل بيحد اداس هئي.
ستين بجي سي. آءِ. ڊي وارن جو هڪ سپاهي در تي آيو ۽ مون کي پاڻ سان گڏ هلڻ لاءِ چيائين ۽ پوءِ هڪ وڏي ڪمري جي وچ ۾ مون کي ڪرسي تي اهڙي تيز روشني واري بلب جي سامهون ويهاريو ويو جنهن جي روشني اکين ۾ چبي رهي هئي ۽ پوءِ سوالن مٿان سوال ٿي رهيا هئا، انهيءَ دوران ڊپٽي ڪمشنر منهنجي چؤگرد ڦرندي اهڙي اڻ وڻندڙ نظر جا تاثرات ڏيئي رهيو هو. هن پل لاءِ به مون تان نظر ڪونه هٽائي سندس نهار ۾ اهڙي سخت نفرت سمايل هئي ڄڻ مون ڪو خوفناڪ ڏوهه ڪيو هجي پوري هڪ ڪلاڪ تائين پڇا ڳاڇا ٿيندي رهي ته مان ڪهڙي خفيه تنظيم جو ميمبر آهيان منهنجي دوستي ۾ ڪهڙا ڪهڙا دوست شامل آهن جيڪي موجوده حڪومت جي خاتمي لاءِ سرگرم آهن مان اڄڪلهه ڪهڙي شيءِ لکي رهيو آهيان مون کي هي احساس شدت سان ٿي رهيو هو ته مان هنن آڏو ايترو بي وس بڻيل آهيان جو رڳو هڪ سپاهي به آرام سان مون کي گرفتار ڪري جيل جي شيخن پٺيان واڙي سگهي ٿو.
ساڍي ستين بجي مون کي هنن ڇڏي ڏنو مان پنهنجي ڪمري ۾ پگهر ۾ شل لڳو پيو هيس اڄ ته روشني به نه هئي مون کي ٿورڙي گاسليٽ جي ضرورت محسوس ٿي ته جيئن ڪمري ۾ روشني برقرار رکي سگهان ۽ رات جي ماني جو ڪو انتظام ڪرڻو هو هاڻي بک برداشت کان ٻاهر نڪري رهي هئي پر ڪير آهي جو مون کي ماني کارائيندو قرض وٺڻ به مناسب نه هو پر ميٿو کان وري به قرض گهرڻ جو خيال هر هر اچڻ لڳو ته مان ڪاري عينڪ پائيندڙ ان نوجوان شاگرد کان هڪ رپيو قرض وٺندس جنهن پنهنجي بيماري دوران مهانگين سوئين تي وڏو پيسو خرچ ڪيو هيو پر فائدو کيس مون واري چئن آنن جي دوا مان پهتو هو جنهن جي بدلي ۾ هو مون کي هڪ دفعو سئنيما تي وٺي هليو هو.
”جيڪڏهن مان هن کان قرض وٺان ته ان ۾ ڪا به برائي ناهي.“ مون سوچي قرض وٺڻ جو اصولي فيصلو ڪري ورتو هو.
پوڻين نائين بجي رستي سان ويندي مون ميٿو جي باري ۾ معلومات ورتي خبر پئي ته سئنيما تي فلم ڏسڻ ويو آهي جڏهن ٻي ماڙ واري عمارت جي ويجهو پهتس ته مون کي زور سان ٽهڪ ڏئي ڳالهائڻ جا آواز اچي رهيا هئا سگريٽ جي ور وڪڙ کائيندڙ دونهي ۾ ماحول غرق نظر آيو ۽ مان فقط بي وس بڻيو بيٺو اهو سڀ ڏسندو رهجي ويو هيس.