يادن ۾ سمايل چانڊوڪي! : مدهو منگيش ڪرنڪ
[/b](1931ع ــ حال حيات)
هندوستان جي ٻين ٻولين جي ادب ۾ مراٺي ادب جو تمام وڏو حصو رهيو آهي، جنهن جي موجود دور جي ڪهاڻيڪار ۽ ليکڪ مدهوش منگيش ڪرنڪ جو نالو معتبر حيثيت رکي ٿو. 28 اپريل 1931ع تي ضلعي سندهو درگ مهاراشٽر رياست ۾ جنم وٺندڙ هن ليکڪ ديوناگري ۾ لکڻ جي شروعات نثر نگاري سان ڪئي. ڪيترن ئي عهدن تي ذميواري نڀائيندي کيس مراٺي ستيه سميلن رتناگري جو سن 1990ع کان 2006ع تائين صدر بڻايو ويو ۽ هن وقت مهاراشٽررياست جي ڪلچرل ۽ ادبي بورڊ جي صدر طور تي پنهنجيون خدمتون سرانجام ڏيئي رهيو آهي.
مدهوش منگيش ڪرنڪ جي لکڻين جو مرڪز مهاراشٽرا جي ڳوٺاڻي زندگي جا موضوع ۽ معاشري جا نظرانداز ڪيل ڪردار رهيا آهن، جن جي جيون ڪٿا کي هن انتهائي گھرائي ۽ پراثر انداز ۾ پنهنجي ڪهاڻين ۾ بيان ڪيو آهي. هن جي لکيل ڪتابن جو تعداد ويهن کان مٿي آهي، جن ۾ چنڊ ۽ ڏيئو، اسپرش اٿڪٿا، ويچڪ، ناريل پاني، سور امروچي ۽ جيوا ڀاواچا جو شمار مراٺي جي بهترين ادب ۾ ٿئي ٿو. سندس هڪ عالمي شاهڪار ڪهاڻي جو سنڌي ترجمو ”يادن ۾ سمايل چانڊوڪي“ جي عنوان سان پيش ڪجي ٿو.
[b][مراٺي ڪهاڻي _ مدهوش منگيش ڪرنڪ]
يادن ۾ سمايل چانڊوڪي![/b]
هر روز صبح سوير دروازي هيٺيان ٻيڻي ٿيل اخبار ڪير اڇلي ويندو هو انهيءَ جي خبر اسان جي گهر مان ڪنهن کي به ڪانه هئي! نيٺ هڪ ڏينهن سوير اخبار آڻيندڙ بلوءَ کي اسان ڏسي ورتو، جنهن کي هن کان اڳ اسان مان کيس ڪنهن به ڪين ڏٺو هئو... ان ڏينهن اخبار واري ريل دير سان اچڻ ڪري هو اسان جي در تي جڏهن اخبار پڄائڻ آيو ته، سج منهن ڀر مٿي چڙهي چڪو هو. هن کي ڏسي اسان کي ائين لڳو گهر جي سمورن ڀاتين کي ڄڻ هن جي اچڻ جو انتظار هجي، ممبئيءَ جي ماڻهن کي جيڪڏهن صبح ساجهر اخبار نه ملي ته کين ڏينهن ٿيڻ جو احساس ئي ڪونه ٿيندو آهي تازين خبرن لاءِ هر ڪوئي اتالو نظر ايندو آهي اٿاهه سمنڊ جيڏي ماڻهن واري هن شهر جون خبرون اخبار ذريعي ئي ته معلوم ٿينديون آهن.
گهر جو دروازو کليل ڏسي بلوءَ اسان جي در تي چپ چاپ اچي بيهي رهيو، گهر جو جائزو وٺندي هو ٻيڻي ٿيل اخبار در جي ڪنڊ ۾ رکي وڃڻ لڳو پر هڪ ٻه قدم کڻي هو رڪجي ويو هو.
”ٿورو پاڻيءَ چڪو ملندو اڄ، اڃ ڏاڍي لڳي آهي.“ انهيءَ وقت اسين سڀ چانهه پي رهيا هئاسين مون هن کي پاڻي ڏيڻ بدران چيو.
”چانهه پيئندي؟“
”جي... جي نه، رڳو خالي پاڻي گهرجي!“
هُو ڏسڻ ۾ رنگ جو سانورو هو، پر هن جا مهانڊا بي حد خوبصورت ۽ اکيون چمڪندڙ هيون، ٻارهن سالن جي صحتمند عمر وارو هي ڇوڪر مون کي بي حد چالاڪ ۽ تيز نظر اچڻ سان گڏ، پنهنجي عمر جي عام ڇوڪرن کان مختلف نظر آيو هو، ان وقت دل اهو پئي گهريو ته هو اسان جي دروازي کان اندر اچي، سڀني سان گڏجي چانهه ويهي پيئي!... مون کيس پاڻيءَ سان ڀريل گلاس ڏنو، جيڪو هو هڪ ئي ساهيءَ ۾ پي ويو، پوءِ پنهنجي پيشانيءَ تي آيل پگهر کي، کيسي مان رومال ڪڍي، اگهندي هن ڏاڍي عاجزي سان وراڻيو هو.
”اڄ صبح سان ئي ڏاڍي زور جي اُڃ لڳي آهي ڇا ڪجي ـــ اخبار پڄائڻ لاءِ در در ڊوڙڻو جو پوي ٿو.“
”ڊوڙڻ جي ڪهڙي ضرورت هئي... ٿورو آرام سان اچين هان.“ مون کي ساڻس همدردي ٿيڻ لڳي.
”اڄ اخبار جي اچڻ ۾ گهڻي دير ٿي آهي... توهان جھڙن صاحب لوڪن لاءِ آفيس وڃڻ کان اڳ اخبار ضروري آهي، جنهن ڪري ڊوڙڻو پيو آهي.... ائين نه ڪريان ته اسڪول کان دير ٿي ويندي ۽ پوءِ وري استاد....“
”تون اسڪول ۾ پڙهندو آهين؟“
”جي ها! ڇهين درجي ۾ آهيان.“
”ڪهڙي اسڪول منجهه داخل آهين؟“
”ميونسپالٽيءَ جي اسڪول ۾!!“
”تنهنجو نالو ڇا آهي؟“
”بلو!“
”بلو! هونئن ڏاڍو سٺو نالو آهي بلو!“ پوءِ مون چپن ئي چپن ۾ هن جو نالو ٻه ٽي ڀيرا ورجايو، ”اسڪول ۾ بلرام... هونئن بلو صاحب.“
”پر بلو وڌيڪ سٺو ٿو لڳي!“ منهنجي ائين چوڻ تي هُو کلي پيو هو ته موتين جيان چمڪندڙ ڏند هن جي چهري کي ڏاڍو وڻندڙ بڻائي رهيا هئا. پوءِ بلو اخبار جو بنڊل پنهنجي بغل ۾ دٻائي تيز تيز وکون کڻندو ويندو رهيو.
آچر جو ڏينهن هيو، اسين سڀ گهر ڀاتي گهر ۾ ويٺا ٽي. وي تي هر هفتي هلندڙ جانورن بابت ڊاڪيومينٽري پروگرام ڏسي رهيا هئاسين، بلو به اسان جي گهر اچي نڪتو، پر کانئس هر ڪوئي بي خبر بڻجي ٽي. وي ۾ اکيون کپائي ويٺل هيو، جڏهن پروگرام پورو ٿيو، ٽي. وي بند ڪندي منهنجي نظر مٿس پئجي وئي، هُو درج ي پاسي ۾ بُت بڻيل بيٺو هو.
”بلو! تون ڪڏهن آئين؟“
”بس! ٿوري دير اڳ مون به سڀ جانور ڏٺا....“
”صاحب هي اوهان جي اخبار جو بل آندو اٿم!“ هُو هٿ ۾ کنيل فائل مان اخبار جو بل ڪڍي مون طرف وڌائڻ لڳو، مون کيس بل جي رقم ادا ڪندي چيو.
”هاڻي لڳي ٿو تنهنجي ترقي ٿي آ جو اخبار جي بل جي وصولي به ڪرڻ لڳو آهين.“
بلو خوش ٿيندي کلي ڏنو هو، هن جي مرڪ اهڙي هئي جو هُو ڪنهن کي به انهيءَ لڀائيندڙ مرڪ سان پنهنجو ڪري ٿي سگهيو.
”آءٌ حساب ڪتاب جو هوشيار آهيان ۽ حساب ڪري ڄاڻان... تڏهن ئي ته اخبار جي مالڪ بل جي وصوليءَ واري نازڪ ذميواريءَ به مون کي ئي ڏني آهي.“
”ڪيترا بل ٺاهي ويندو آهين؟“ منهنجي ان ٻاراڻي سوال تي هن ٽهڪ ڏئي وراڻيو.
”پنجاهه“ ۽ پوءِ اوچتو مون کان سوال ڪري ويٺو.
”مان هر آچر ڏيهاڙي جيڪڏهن توهان جي گهر اچان؟“
”ڇو؟“ مون کيس حيرانيءَ مان جواب ڏنو هو.
”جانورن وارو پروگرام مون کي به ڏاڍو وڻندو آهي. بس! هو جيئن ختم ٿيندو آءٌ واپس هليو ويندس.“
”ٺيڪ آهي، ڀلي ايندو ڪر.“ منهنجو راضپو ڏسي هُن جي گول چهري تي اميد جاڳي اٿي هئي، سندس اکين جي چمڪل تيز ٿي وئي، هوءَ پوءِ خوش ٿيندي ٺينگ ٽپا ڏيندو ويندو رهيو.
آچر واري ڏينهن تي جانورن جي ڊاڪيومينٽري پروگرام جي شروعات کان اڳ ئي بلو اسان جي گهر هليو آيو هيو، انهيءَ ڏينهن تي ڪتن بابت هڪ دلچسپ ۽ معلوماتي پروگرام ڏيکاريو ويو. ٽي. وي بند ٿيندي، جڏهن بلو واپس ٿيڻ لڳو ته مون هن کان پڇيو.
”بلو! مزو آيو ٽي. وي تي.“ پر موٽ ۾ هن مون کان هڪ ڇرڪائيندڙ سوال ڪيو هو.
”توهان اديب آهيو نه!“ هن جي غير متوقع سوال تي مان حيران ٿي ويس.
”اهو توکي ڪنهن ٻڌايو بلو!“
”توهان جي نالي واري تختي صاحب!... مان جڏهن توهان جي گهر پهريون ڀيرو اخبار ڏيڻ آيو هوس، ته دروازي واري تختي تان اوهان جو نالو پڙهي سمجهي ويو هيس.“ مان کيس ڳالهائيندي ڏسندو رهيس، هن جي پنهنجائپ وارو انداز مون کي وڻڻ لڳو، مون کي محسوس ٿي رهيو هو ته هن جي لهجي مان هاڻ گهٻراهٽ ختم ٿي وئي هئي.
”ٽي. وي واري پروگرام جي ڪتن کان ته اوهان جو موتي ڪتو سٺو آهي.“ هن وري ڳالهايو.
”توکي موتيءَ بابت ڪنهن ٻڌايو آهي بلو!“
”پنجين ڪلاس جي ڪتاب ۾ اوهان جو هڪ سبق موتيءَ بابت لکيل آهي.“ هن معصوميت مان وراڻيو هو.
بلو جي يادداشت ۽ ذهانت ڏسي مون کي گهڻي خوشي ٿي، پوءِ مون هن کي پنهنجين ڪهاڻين جا ڪجهه ڪتاب ۽ تصويرون بطور تحفي ۾ ڏنيون، هو هڪ ڀيرو ٻيهر خوش ٿي چوڻ لڳو.
”مون کي ڪهاڻيون پڙهڻ ۾ ڏاڍو لطف ايندو آهي.“
بلو ائين هر آچر واري ڏينهن تي اسان جي گهر ٽي. وي ڏسڻ اچڻ لڳو. ڪڏهن ڪڏهن آچر کان سواءِ ڪنهن ٻئي ڏيهاڙي تي به بل ڏيڻ لاءِ ايندو هو پر پوءِ هن جو اچڻ گهٽيو، اخباري دوڪان جي مالڪ بلو جي ڊيوٽي هڪ ٻئي علائقي ۾ لڳائي ڇڏي هئي، جتي کيس گهڻين اخبارن سان گڏ هاڻي حساب ڪتاب به سنڀالڻو ٿي پيو، اهو ڪم بيحد ڏکيو هو، پر بلو پنهنجي ذهانت ۽ ايمانداريءَ سان نڀائيندو رهيو، هو ان وقت پنهنجي روزگار ڏانهن هليو ويندو هو، جنهن وقت هن جا همعصر ٻار مٺڙي ننڊون ڪندي دنيا کان بي خبر ستا پيا هوندا هئا.
ٽي. وي تان جانورن وارو پروگرام ختم ٿي ويو هيو، پوءِ به بلو اسان وٽ اچي نڪرندو هو، ساڻس گهر جا سمورا ڀاتي هري مري ويا هئا، هن جي ۽ اسان جي وچ ۾ سڪ ۽ پنهنجائپ وارو هڪ اڻ ٽُٽ رشتو جڙي ويو هو، پر پوءِ وقت ۽ حالتن ۾ ڦيرو اچڻ لڳو، بلو جو اچڻ گهڻو گهٽجي ويو، هڪ ڏينهن آيو ۽ مون کي هڪ ڪتاب ڏيندي چوڻ لڳو.
”هن ڪتاب کي پڙهندي ڏاڍو لطف مليو اٿم، صاحب! توهان جو ڳوٺ ڪوڪن ڪيڏو نه حسين آهي!“
اهو ڪتاب منهنجو لکيل هو جنهن ۾ مون پنهنجي ڳوٺ ڪوڪن جون يادگيريون لکيون هيون.
”بلو! هرهڪ انسان کي پنهنجو ڳوٺ پيارو هوندو آهي، تنهنجو به ڪوئي ڳوٺ ضرور هوندو، پوءِ اهو ڪوڪن نه سهي پريارپر... مزار... ياودرب.... تنهنجا ماءُ پيءُ انهي مان ئي ڪنهن ڳوٺ جا هوندا... تون جڏهن به اتي ويندين ته اهو ڳوٺ توکي به ڪوڪن جھڙو حسين لڳندو.“
”منهنجو ڪوبه ڳوٺ ناهي صاحب!“ بلو جي لهجي مان مايوسي بکڻ لڳي هئي.
”منهنجا ماءُ پيءُ گهڻو اڳ ڳوٺ ڇڏي هن شهر ۾ آيا هئا، مان ته ڄائو به شهر ۾ ئي آهيان... ڳوٺ!... ڳوٺ جا پهاڙ، نديون، وڻ، فضا ۾ اُڏامندڙ آزاد پکي... مون ته ڪجهه به ناهي ڏٺو....“ ۽ پوءِ هڪدم بلو مون کان سوال ڪيو هو.
”مون کي پنهنجي ڳوٺ وٺي هلندا؟... مان، توهان جي ڪوڪن واري گهر جي آڳر ۾ رات جو ڦهلجندڙ چانڊوڪي ڏسڻ ٿو چاهيان... هن شهر ۾ اسان کي ڪڏهن به چوڏهين جي چانڊوڪي نظر ئي ناهي آئي.“
بلو جي ڳالهه ٻڌي مون پنهنجي دل ۾ بيحد ڏک محسوس ڪيو هو، ”اها هڪڙي ڪيتري نه معمولي ڳالهه چئبي جو سڄي دنيا ۾ ڦهلجندڙ سج ۽ اُس جيان چانڊوڪي جي روشني گهرن جي آڳرن ۾ هجي، پر هن جي فطري حسن کان جهوپڙن ۽ فٽ پاٿ تي رهندڙ هزارين ٻار محروم هجن!... هن دؤر ۾ هر هنڌ بجلي جي چمڪ واري تيز روشني ايتري ته شدت سان ڦهلجي وئي آهي جو کيراڻ جھڙي چانڊوڪي رات جي مصنوعي روشنيءَ آڏو زرد نظر ٿي اچي.“ الائجي ڇو منهنجي همدردي بلو سان وڌڻ لڳي، مون هن کي جواب ڏنو.
”ها بلو! مان توکي پنهنجي ڳوٺ ”ڪوڪن“ وٺي هلندس، تون اتي دل کولي چوڏهين جي چانڊوڪيءَ مان لطف اندوز ٿجان.“
”سچي! توهان مون کي وٺي هلندا.“
”ها! بلڪل سچي!“ منهنجي جواب تي بلوءَ جون اکيون ائين چمڪڻ لڳيون، ڄڻ دنيا جي سموري چانڊوڪي هن جي اکين ۾ ڀرجي آئي هجي.
اوچتو حالتن اهڙو ڦيرو کاڌو جو مان بلوءَ سان ڪيل پنهنجو واعدو نڀائي نه سگهيس. اسان کي ڪن مجبورين سبب جلد ئي گهر ڇڏي، هڪ پري جي ڳوٺ ۾ رهڻو پيو، اهو سڀ ايترو جلدي ٿي ويو جو آءٌ بلو سان ملي به ڪونه سگهيس ۽ نه ئي وري هو اسان وٽ آيو هو. ڏينهن گذرندا ويا، جن سان گڏ بلو جي ياد به گذرندي رهي، نئين ڳوٺ جي نئين ماحول ۽ ماڻهن جي ميل جول ۾، بلو اسان جي ذهنن کان ڪوهين ڏور هليو ويو ۽ پوءِ هڪ ڏينهن بلو ڪنهن وسري ويل ياد جي صدا بڻجي ظاهر ٿيو هو. هڪ رسالي جي ايڊيٽر پاران شاگردن درميان مضمون نويسي جو مقابلو رکيو ويو. ان جي انعامي تقريب جو مهمان خصوصي مون کي بڻايو ويو جنهن ۾ ڪيترن ئي شاگردن حصو ورتو هو.
تقريب کان اڳ جڏهن مون انعام حاصل ڪندڙ مضمونن ۽ انهن لکندڙ جي نالن جي لسٽ ڏٺي ته سڀ کان پهريون انعام حاصل ڪندڙ ڪوئي ٻيو نه پر بلو هيو، جنهن ڪمار بلرام ”ڪدم“ جي نالي سان پنهنجو مضمون لکيو هيو، هن جي مضمون جو عنوان هو ”آڳر جي چانڊوڪي جيڪا مون کي نه ملي....“ مون هن جو لکيل مضمون پڙهڻ شروع ڪيو.
”منهنجو هڪ ننڍڙو خواب آهي، ته ممبئيءَ ۽ ڪوڪن کان به گهڻو ڏور... هڪ ننڍڙو گهر هجي، جنهن جي ننڍڙي آڳر تي جڏهن چوڏهين جي چانڊوڪي ريڙهيون پائي داخل ٿئي ته مان کيس هميشه لاءِ پنهنجي ڀاڪر ۾ ڀري ڇڏيان!“
پوءِ مان بلو کي هڪ نظر ڏسڻ لاءِ ڏاڍو اتالو بڻجي پيس... جڏهن انعام جي انائونسمينٽ ٿي ته هو منهنجي آڏو اچي بيٺو هو... ها! مون هن کي سڃاڻي ورتو هو. ڪمزور بدن ۽ ڊگهي قد وارو هي ڇوڪرو ڪو ٻيو نه پر بلو هيو، هن جي اکين جي چمڪ ۽ مُرڪ اڄ به پهريون جھڙي ئي هئي، بلوغت کي ويجهو پهتل بلو، هينئر مون کي وقت کان اڳ جوان نظر ٿي آيو.
منهنجي هٿ مان انعام وٺڻ بعد هُن جهڪي منهنجا پير ڇُهيا ۽ آهستي چيو. ”سر! مون کي اوهان جو پتو گهرجي.“ مون کيس پنهنجو وزيٽنگ ڪارڊ ڏنو. منهنجي به اهائي خواهش هئي ته هو مون سان ملڻ اچي، ويندي کيس آهستي چيو هيم.
”بلُو! اسان کي چانڊوڪي ڏسڻ ’ڪوڪن‘ هلڻو آهي، تون ضرور اچجانءِ.“ انهيءَ ڳالهه کي ڪيترائي مهينا گذري ويا. مان هن جي اچڻ جو اوسيئڙو ڇڏي ڏنو هو، هڪ ڏينهن هن جو لکيل خط اچي مليو.
”سر! سچ اهو آهي ته ائين اوهان سان وري ڪڏهن ملاقات ٿي ويندي، اهو مون ڪڏهن سوچيو به ڪين هو پر جڏهن توهان سان مليس ته سموري خوشي ملي وئي، توهان جي لکڻين منهنجي دل ۾ پڙهڻ جو جذبو جاڳايو... مسلسل پڙهڻ سان من ۾ لکڻ جي بيقراري پيدا ٿي... توهان مون کي چوڏهين جي چانڊوڪي ڏيکارڻ لاءِ ڳوٺ وٺي وڃڻا هئا، مان اها ڳالهه عمر ڀر ڪونه وساري سگهندس... مون انهي تصور کي لفظن ۾ بيان ڪري مضمون لکيو ۽ پهريون انعام مون کي مليو اهو به توهان جي هٿان ئي اها منهنجي خوش قسمتي آهي، توهان جا ٿورا ادا ڪرڻ لاءِ مون کي لفظ ئي نٿا ملن! سر! آءٌ هينئر ڏهين ڪلاس ۾ آهيان. بابي جي وفات ٿي چڪي آهي ۽ هاڻي امڙ به اڪثر بيمار رهي ٿي، جنهن سان گڏ ننڍي ڀاءُ جي ذميواري به مون تي آهي... ان ڪري توهان سان گڏجي ”ڪوڪن“ هلڻ مون لاءِ هينئر ناممڪن آهي!... ڇا ڪجي! هن دنيا ۾ ڪجهه ماڻهن کي سڄي زندگي اُس ۾ ئي هلڻو پوندو آهي، چانڊوڪي نصيب ناهي هوندي.... مان ڏينهن جو نوڪري ڪندو آهيان ۽ رات جو نائيٽ اسڪول ۾ پڙهان ٿو. اوهان جي شفقت ۽ پنهنجائپ واري رويي ۾، مون کي چانڊوڪي جي جيڪا هڪ لڪير ملي، سا چوڏهين جي چانڊوڪيءَ کان مون لاءِ گهڻي وڌيڪ آهي!
اوهان جو
بلو عرف بلرام ڪدم
مون بلوءَ جو خط پڙهڻ بعد هن جي ائڊريس ڳولڻ جي جڏهن ڪوشش ڪئي ته بيحد مايوسي ٿي، ان ڪري جو بلوءَ خط ۾ پنهنجي ائڊريس ڪونه لکي هئي!