تماشو : محمد منشا ياد
[/b](1938ع ـــ 2011ع)
شيخو پوره ضلعي جي هڪ ننڍي ڳوٺ جي زميندار گهراڻي ۾ 5 سيپٽمبر 1938ع تي اک کوليندڙ محمد منشاياد موجوده دؤر ۾ اردو ادب ۽ ڪهاڻي جو هڪ سگهارو نانءُ ڳڻجي ٿو، جنهن جي والدين جي اها دلي خواهش رهي ته هو لکي پڙهي هڪ باڪمال اعليٰ آفيسر بڻجي پر هن جو لاڙو اسڪولي زماني کان ئي ادب طرف رهيو. مئٽرڪ جو امتحان گورنمينٽ هاءِ اسڪول حافظ آباد مان پاس ڪري، هن سن 1957ع ۾ ڊپلوما سول انجنيئرنگ ۽ 1964ع ۾ فاضل اردو ۽ ايف. اي جا امتحان پرائيويٽ طور ڏئي، 1963ع ۾ بي. اي پنجاب يونيورسٽي ۽ ايم. اي اردو حشمت علي ڪاليج راولپنڊي مان ۽ ايم. اي پنجابي ادب ۾ اورينٽل ڪاليج لاهور مان سن 1973ع ۾ پاس ڪئي. انهيءَ دوران مالي حالات ۽ گهريلو مسئلن جي ڪري هو 1958ع ۾ ئي پي. ڊبليو. ڊي جي بحاليات ۾ سب انجنيئر سن 1960ع ۾ سي. ڊي. اي ۾ سب انجنيئر، 1973ع ۾ اسسٽنٽ انجنيئر، 1980ع ۾ آفيسر تعلقات عام، 1983ع ۾ آفيسر اعليٰ شڪايات بڻيو ۽ اڳتي هلي ترقي ماڻيندي ڊپٽي ڊائريڪٽر طور تي ڪم ڪيو.
منشاياد پنهنجي ننڍپڻ جي زماني کان ئي لوڪ دستانن، پنجابي روايتي قصن، ڪهاڻين جو پڙهندڙ رهيو. انهيءَ دؤر ۾ هن جون ڪچيون پڪيون لکڻيون شاعري ۽ ڪهاڻيون پندرهن وار رسالي ”هدايت“ ۾ شايع ٿيڻ لڳيون. ائين لکندي هن ادب ۾ پنهنجي هڪ ڌار سڃاڻپ پيدا ڪرڻ سان گڏ اڳتي هلي حلقه ادبي تنظيم ۽ حلقه ارباب ذوق اسلام آباد جو باني ميمبر رهيو. ”بزم ڪتاب“ جو سيڪريٽري بڻيو ۽ عملي طور تي ادب جي ڦهلاءُ لاءِ جاکوڙ ڪرڻ سان گڏ منفرد موضوعن واريون ڪهاڻيون لکڻ سان گڏ ريڊيو ۽ ٽي. وي لاءِ ڪيترائي ڊراما پڻ لکيائين. ادب ۾ هن جي پهرين ڪهاڻي ”داستان گو“ جي عنوان سان 1959ع ۾ شايع ٿي. منشاياد جي ڪهاڻين جو بنيادي محور شهر جي گوڙ گهمسان ۽ مسئلن سان ٽمٽمار زندگي ۽ ڳوٺاڻي حقيقي زندگي جو فطري حسن رهيو آهي. هو انسان جي بنيادي آزادي، ترقي پسندي کي پنهنجي ڪهاڻين ۾ پرچارڪ ڪندڙ ڪهاڻيڪار پڻ آهي، جيئن هو چوي ٿو: ”ڪهاڻي دلڪش ۽ فطري اظهار سان گڏ تخليقي ڪاوش ۾ موضوع ۾ اهڙو نئون رخ رکندڙ هجي، جنهن ۾ پڙهڻ واري جو پنهنجو تجربو واردات بڻجي.“ مجموعي حيثيت ۾ فن ۽ زندگي کي اڳتي وڌائي اردو جي افسانوي ادب ۾ منشاياد جا 6 ڪهاڻي ڪتاب، ٻه ناولٽ به منتخب افسانوي مجموعن ۽ ريڊيو، ٽي. وي ڊرامن تي ٻڌل هڪ مجموعو اهم درجو رکن ٿا، جن مان ”ماس ۽ مٽي“، ”خلا اندر خلا“، ”وقت سمندر“ ”وگدا پاني“ (پنجابي) ۽ ”درخت آدمي“ اهم آهن. نشاياد کي ادب جي نقادن ڪهاڻي جي شهر جو دروازو سڏيو آهي. هتي هن جي هڪ بهترين چونڊ ڪهاڻيءَ ”تماشو“ ڏجي ٿي.
[b] [اردو ڪهاڻي _ منشاياد]
تماشو[/b]
هُو ٻئي هاڻ اونداهيءَ جو ڊگهوي سفر طئه ڪري جڏهن درياءَ ڪناري پهتا ته سج اُڀرڻ تي هو. دريا ڪناري وٽ اڌ کاڌل ۽ اڌ مئل مڇين جا ڍير ڏسي ننڍي حيرت گاڏر لهجي ۾ وڏي کان پڇيو.
”هي پڪ سان لڌڙن ۽ بلائن جا ڪرتوت آهن.“ موٽ ۾ وڏي تائيد ڪندي وراڻي ڏنس.
”هائو پٽ! اهي ائين ئي ڪن... پهريون گهرج کان وڌ مڇيون مارين پوءِ وري کائڻ مهل پاڻ ۾ ائين وڙهي مرن جو سندن شڪار به خراب ٿيو وڃي ته وري خود به رت ۾ ريٽيو وڃن.“
”ابول! هڪ رات ۾ ايتريون ساريون مڇيون ماريون اٿن.... ابا هنن جا هر رات ائين پير رهيا ته پوءِ دريا ته مڇين کان خالي ٿي پوندو؟
”هائو پٽ! جي لڌڙن جو تعداد وڌندو رهيو ته پوءِ ائين ٿيڻ ۾ دير ڪانهي... درياءَ ۾ مڇي نه رهي ته پوءِ درياءُ ڪهڙو؟“
هو ٻئي هلندي بهي رهن ٿا ۽ دريا ڪناري وٽ ئي سامان رکي دريا ڀر جي ٻئي پاسي نظر ايندڙ ڳوٺ کي تڪڻ لڳن ٿا جتي هنن کي وڃڻو هيو، اُن ڳوٺ جي مسجد جا بلند مينار پري کان ئي کين چٽا نظر ٿا اچن پر اوستائين پهچڻ لئه کين نه ڪا پل نظر اچي ٿي نه ئي وري ٻيڙي... تڏهن ويتر پريشان ٿي نظرون دريا اندر کپائي تڪڻ لڳن ٿا جيڪو هر پاسي کان جيترو گھرو ٿي نظر آيو اوترو ئي موڪرو هو. ڪجهه پل ائين تڪيندي نيٺ وڏي چوڻ شروع ڪيو.
”ڌڻي جو نانءُ وٺي لهي ٿا پئون....“
”بابا! جيڪا تنهنجي مرضي.“
”جي ٻڏي وياسين ته پوءِ؟!“
”پوءِ وري اهڙي ڀل نه ڪبي، پٽ جي حاضر دماغي ۽ معصوميت ڏسي وڏو ڪي پل ٽهڪن ۾ ٻڏي ويو ۽ پٽ جي ڳل تي ٿڦڪي هڻندي چيائين.
”پٽ جهمورا! هاڻ تون گهڻو هوشيار ٿي پيو آهين.“
”تنهنجو چيلو جو ٿيو آهيان.“
”دريا ۾ ضرور لهي پئون ها پر مان هاڻ به راتوڪي خواب کان ڊنل آهيان.“
”ڪهڙو خواب بابا؟!“ پيءُ جي ڊپ کي ڏسي پٽ به ڊڄي ويو هو.
”ڏاڍو ڀوائتو خواب هو پٽ.“ پڻس ايترو چئي ماٺ ٿي ويو... ڪيترائي پل جڏهن ائين ماٺ جا لنگهي ويا ته هو پاڻ سنڀاليندي وري چوڻ لڳو.
”مان ڏٺم ته هڪ وڏو ميڙ هيو جنهن وچ ۾ مان ڪاريهر نانگ کي پنهنجي ڳچيءَ ۾ پايو بيٺو آهيان. ٻار تاڙيون وڄائي رهيا هئا ۽ وڏا خوش ٿي پٽ تي وڇايل چادر تي سڪا اڇلي رهيا هئا. تماشو زورن تي هيو جو اوچتو انهيءَ ڪاريهر پنهنجا زهريلا ڏند ڪنڌ ۾ کپائي ڏنگي وڌو جنهن کي مون تو جيان وڏي لاڏ ڪوڏ سان پاليو هيم.“
”پوءِ اڳتي ڇا ٿيو ابا.“
”بس ٻچڙا ڇا ٻڌايانءِ... منهنجي اکين آڏو اونداهه ڇائنجڻ لڳو، جنهن ۾ ماڻهن جا منهن ائين گم ٿيڻ لڳا، جيئن دونهي ۾ هر شئي گم ٿي ويندي آ سندن آواز دٻجڻ لڳا هئا.... مان محسوس ڪيو هو موت جي اونداهي کوهه هيٺ ترڪندو... ڪرندو ٿي ويس پوءِ جڏهن پاتال ۾ پاڻ کي ڏٺم ته باقي بچيل وجود جي سموري طاقت کي سموهي انهي اونداهه ۾ آوازن جا تير اڇلي مدد لئه پڪارڻ لڳو هوس.“
”هُل اهڙو خواب... پوءِ ڇا ٿيوپ ابا!“ سندس پٽ جو وات کليل ۽ اکيون خوف مان ٽانڊن جيان ڳاڙهيون ٿي ويون هيون.
”پنهنجي ئي رڙين جي آواز تي ڇرڪ ڀري جيئن جاڳي اٿي ويٺس ۽ ڏٺو ته آسمان تان چنڊ غائب هو... ڪتا زمين تي روئي رهيا هئا ۽ سموري ماحول ۾ ٿڪل ٿڪل ساڻي ٿي ويل هوا اداسي سان گهلي رهي هئي... پوءِ جيئن نظر ڦيرائي ته ڀر ۾ تون سُتل نظر آئين. ٿڌ ڪارڻ تنهنجو وجود ائين ٻيڻو ٿيل هيو، جيئن ڪو درد جي شدت کان ٿي پوندو آهي، تڏهن مون تنهنجي وجود کي چادر سان ائين ڍڪي ورتو جيئن ميدان ۾ تماشي وقت تنهنجي ڪنڌ مٿان ڇري ڦيري ذبح ڪرڻ کان اڳ توکي وري زندهه ڪرڻ لاءِ چادر اوڍيندو هان.... پر الائي ڇو پهريون ڀيرو تو مٿان چادر اوڍڻ وارو انداز مون کي نحوسيت سان ڀريل لڳو هو، جنهن ڪري مان باقي رات سمهي نه سگهيو هان.“
”واهه بابا واهه! تون به حضرت آهين.... ڀلا انهيءَ خواب مان تو اهو ڪيئن سوچي ورتو ته پاڻ کي دريا پار نه ڪرڻ گهرجي.“
”هائو ابا! اڄوڪو ڏينهن اسان لاءِ سٺو نه آهي، پر تون اهو نه سمجهي سگهندين.“
ننڍو هينئر پيءَ کان وڌ تازو توانو هو... تيز وکون ڀريندو درياءَ ڪناري ڀر ۾ ننڍڙن دڙن ۽ ٽيلن تي ڊوڙي چڙهي ٿي ويو، ائين ڪندي اوچتو هن رڙ ڪئي.
”ابا! مون کي پل نظر آئي آ... شايد گهڻو پري به نه آهي... اُو هُو ڏس“ اشد آڱر سان هٿ کڻي وري اشارو ڪرڻ لڳو. پل جو ٻڌي پڻس جي پوڙهي وجود ۾ زندگي جي نئين لهر سمائجي وڃي ٿي. هو به تيز وکون کڻي دڙي وٽ بيٺل پٽ تائين پهچي ٿو ۽ خوش ٿيندي ان طرف نهاريندي چوي ٿو جنهن طرف درياءَ جو وهڪرو تيز ٿي وهيو.
”بروبر پل پري ناهي پر پل تائين پهچڻ جو پنڌ اڻانگو ضرور آهي.
”انهيءَ جو خير آهي ابا... هونئن به پاڻ کي هر حال ۾ هاڻ هن رستي تي هلي درياءَ پار ڪري ڳوٺ ۾ پهچڻو آهي.“
پوءِ ٻئي پنهنجو پنهنجو سامان سنڀالي درياءَ وهڪري سان گڏوگڏ اڳتي وڌندا هلڻ لڳن ٿا. هنن کي سچ ۾ رستو اڻانگو نظر اچي ٿو. وک ٻه وک تي دڙا، کڏ... ننڍڙيون ناليون ڌار ته وري گهاٽي جهنگ جي وڻن جون ڪنڊن سان ڀريل ٽاريون ۽ پير پٿون ڪرڻ واري ڊٻ ڌار موجود هئي پر هو ٻئي هلندا رهن ٿا جن سان گڏ درياءَ جي ٻئي طر ڳوٺ جي مسجد جا مينار پڻ هلندي نظر ٿا اچن.... صبح کان ٻپهري اچي ٿئي ٿي هنن جو سفر جاري رهي ٿو. هو هاڻ ٿڪجي وڃن ٿا ايترو پنڌ پار ڪري اچڻ کان پوءِ به کين پل اوترو ئي پري نظر اچي ٿي جيترو پهريون ڏٺي هئائون. تڏهن اچرج واري لهجي ۾ پڻس چوڻ لڳي ٿو.
”پٽ جهمورا! هي ته وڏي عجب ماجرا چئبي... ڏس پل اڳتي ئي اڳتي هلندي پئي وڃي.“
”بلڪل ابا ۽ هُو ڳوٺ به... ڳوٺ جي مسجد جا مينار پڻ اسان سان گڏ اڳتي هلندا پيا اچن.“
”هي ڪهڙي رمز آهي جا سمجه کان ٻاهر لڳي ٿي.“
”وڏي حيرت واري آهي ابا!“
”هونهه... پڪ سان ڀانيان ٿو ته ڪو اونهو اسرار آهي... اسان روز ماڻهن سان ڀوڳ چرچو ڪندا آهيون پر اڄ اسان سان ڪو ڀوڳ پيو ٿئي.“
ائين ڳالهيون ڪندا هو ٻئي هلندا ٿي رهيا. هاڻ ٽپهري ٿيڻ تي هئي، گهڻو پنڌ ڪرڻ ڪري سندن وجود ساڻا ٿي چڪا هئا. گهڙي گهڙي دريا جو گدلو پاڻي پيئڻ ڪري سندن چپ خشڪ ٿي چڪا هئا. ڍنگرين ۽ ڪنڊيدار ٽارين مان گذرندي ڪپڙا ڪيترن ئي هندن تان اڍڙي، ڦاٽي پيا هئا ۽ پير سڄي پٿون ٿي چڪا هئا پوءِ به هنن کي پل ۽ دريا ڀر وارو ڳوٺ پهريون جيتري پنڌ تي نظر پئي آيا. هلندي... سهڪندي پڻس وڏا ساهه ڀريندي نيٺ ساڻائي لهجي ۾ پٽ کي چيو.
”هاڻ بيهي رهه پٽ... دريا پار واري ڳوٺ تائين رسڻ شايد اسان جي مقدر ۾ ناهي... ائين خالي هلندا رهياسين ته ڪڏهن به پل وٽ پهچي ڪونه سگهنداسين.“
”هاڻ ڇا ڪجي پوءِ؟!“
”ڪرڻو وري ڇاهي... هل ته پٺتي موٽي ٿا هلون.“
”نه ابا... هاڻ پوئتي موٽي ڇا ڪبو؟!... اسان جي منزل ته دريا پار وارو اِهو ڳوٺ آهي... هونئن به واپس ورڻ مڙد ماڻهو جو ڪم ناهي هوندو.“
”تون سچ ٿو چوين... پٽ اسان جون ته عورتون به دريا جي گجگوڙ وارين ڇولين کان ڪين ڊڄن ۽ ڪچن دلن تي چڙهي هي شينهن دريا پار پونديون هن.“
”او اتي اچ جاءِ ني.... ابا واهه جي مڙسن واري ڳالهه ڪئي اٿئي... هاڻ اچ ته دريا ۾ لهي تري ٿا پئون.“
”اهو ڀلجي به نه سوچ... هڪ ته پاڻ سان سامان آهي... ٻيو تون ڪٿي ٿڪجي پئين ته پوءِ؟!“
”منهنجو الڪو نه ڪر ابا... باقي سامان اتي پهچي ٻيو وٺنداسين.“ موٽ ۾ پڻس ڪوبه جواب ڏيڻ بدران سامان هيٺ رکي يڪ ٽِڪ دريا جي پاڻي جي گھرائي جو اندازو ڪندي خود سوچ جي دريا ۾ ٻڏي وڃي ٿو. اوچتو ڪتن جي ڀونڪار جا آواز اڀرندي هنن جي ڪنن سان ٽڪرائڻ ٿا لڳن.
”هن جهنگ منجهه هي آواز؟!“
”بروبر آواز اٿئي ابا.“
”ڇو نه هلي رات انهي آوازن واري آباديءَ ۾ هلي گذاريون پوءِ ساجهر سان ئي تازه ٿي پنهنجي سفر تي نڪري پونداسين.“
”جا تنهنجي مرضي ابا.“
پوءِ آوازن جا پيرا کڻندي پڻس اڳ ۾ ۽ هُو پٺيان پٺيان ائين هلڻ لڳو، جيئن ڪو کڙپيل پيري چور جي پيرن پٺيان هوندو آهي. هو وڌندا رهيا کين آوازن سان گڏ هاڻ مال جي ڦڙڪڻ جا آواز به ٻڌڻ ۾ ٿي آيا. دريا هاڻ هنن جي هر وک ساڻ کانئن پاسيرو ٿيندي پري ٿيڻ لڳو. هو جيئن ئي هڪ ننڍڙي ڳوٺ ويجهو ٿيا ته پڻس ٻٻرن جي وڻن کي تڪيندي بيهي رهي ٿو.
”ٻٻرن جي وڻن ۾ ٻير... رب خير ڪري... ڪو اونهو اسرار آهي.“ موٽ ۾ هاڻ ننڍو ماٺ رهندي آسمان ۾ تڪي ٿو ته وڏو وري ڳالهائڻ شروع ڪري ٿو.
”ڇا پيو ڏسين؟!“
”ابابيل آهن تن کي پيو ڏسان.“
”بيشڪ ابابيل ئي آهن.“
”بس! ويچارا هوندا داڻي پاڻي جي ڳولها ۾.“
”ڪهڙي خبر متان ڪجهه ٻيو به ڳولهيندا هجن.“
”ٻيو مطلب؟!“
”غور سان ڏس جهمورا اهي اصل ابابيل نٿئي پر هاٿين مٿان ويهي چنگهارڻ ۽ گوشت کائڻ وارا آهن.“
”هي هنڌ ٺيڪ ناهي... هل ته هتان نڪري هلون.“ هاڻ پهريون ڀيرو ننڍو ڊنو هو.
”ابا مولا سڻائي ڪندو... ڪجهه ڌنڌو ڪيون... رات گذاري فجر مهل نڪري پونداسين.... تون دل نه لاهه.“
”جا تنهنجي مرضي ابا.“ ننڍي هميشه وانگي عاجزي مان ڪنڌ نوائي وراڻيو.
ڳوٺ ۾ داخل ٿيندي ئي هو ٻئي هڪ کليل ميدان تي سامان رکي پنهنجي اردگرد جي ماحول جو جائزو وٺڻ لڳن ٿا. پوءِ ننڍو پٽ تي چادر وڇائي هڪ ڪنڊ کان ٿي ويهي ٿو ۽ وڏو بانسري سان گڏ ڊگڊگي وڄائي تماشي جي شروعات ڪري ٿو ته جهٽ پلڪ اندر ڳوٺ جا کوڙ سارا ٻار هنن جي چؤگرد جمع ٿي مڙي وڃن ٿا، جن کي ڏسندي سندن چهرا خوشيءَ مان ٻهڪي پون ٿا ۽ سموري ڏينهن جي ٿڪاوٽ ازخود ختم ٿي وڃي ٿي. بانسري ۽ ڊگڊگي وڄائيندي پڻس جڏهن ٿڪجي پوي ٿو ته بيزاري جي عالم ۾ چوڻ لڳي ٿو.
”هي ڪهڙو ڳوٺ آهي، جنهن ۾ هڪ به مرد يا عورت اڃا تائين ظاهر ناهي ٿيو، هنن ٻارن آڏو ته آءٌ وٺجي ويو هان.“
”ڪهڙي خبر هن ڳوٺ جي وڏڙن پنهنجن ڪنن ۾ ڪپهه ڀري ڇڏي هجي، شايد تڏهن ٻوڙا ٿي پيا هن.“
”ڪنن ۾ ڪپهه پر اهي ائين ڇو ڪندا جهمورا؟!“
”اهو ان ڪري جو ڏهن ماڻهو خير جي خبر نه ٻڌندو هجي ته پوءِ سندس دل هر شئي کان بيزار رهڻ لڳندي آهي.“
”واهه جمهورا تون کي سبق خوب ياد آهي.... هاڻ هي ٻڌاءِ ته توکي اِها خبر ڪيئن پئي ته هنن ڪا خير جي خبر ناهي ٻڌي.“
”اهو ته مان هنن جون هي معصوم شڪليون ڏسي سمجهي ورتو اٿم.“
”تون سچ ۾ هوشيار ٿي ويو آهين جمهورا.“
”تنهنجو چيلو جو بڻيو هان ابا.“
”ممڪن آهي هنن پنهنجن پيئرن کي شهر نيڪالي ڏئي ڇڏي هجي.“
”ها جمهورا! اسان سچ ۾ غلط هنڌ اچي نڪتا هون.“
”بروبر ابا.“
”هن ڳوٺ جو ڪوبه بالغ مرد ۽ عورت نظر ناهي آيو... شايد اهي سڀ اسان جيان ٻئي هنڌ تماشو ڏيکارڻ ويا هن.“
”ٺيڪ آهي پهريان هنن جي اچڻ جو انتظار ٿا ڪيون.“
”پر ڇا لئه؟!“
”ڏسڻو آهي اهي وڏا ناٽڪي هن يا اسين.“
”نه پٽ جمهورا نه... مون کي ته هنن جي ٻارن منجهان ڊپ لڳڻ لڳو آهي... تون ڪجهه غور سان ڏسين ته هي ٻار ڪيڏي نه عجيب و غريب شڪلين وارا هن.“
”اها ڳالهه آهي ته پوءِ اُٿ ته هتان هلون.“
”هلون ٿا پر ترس مونکي پڇڻ ڏي ته هنن جا وڏڙا آخر ڪٿي آهن.“
”اسين پنهنجا پاڻ ئي وڏڙا آهيون.“ پهريون ڀيرو ميڙ مان هڪ ٻار جو آواز اڀريو.
جنهن تي ٻئي پيءُ ۽ پٽ ڇرڪجي وڃن ٿا ۽ پنهنجي حيران گاڏڙ حالت تي قابو پائڻ جي ڪوشش ڪندي ڊپ ۾ وڪوڙيل وجودن کي لڪائڻ جي لئه مضبوط ٿي بيهن ٿا، تڏهن هڪ ٻيو پختي عمر وارو ڄامڙو ٻار ڪڙڪ لهجي ۾ ڳالهائڻ لڳي ٿو.
”بروبر منشي سچ ٿو چوي... ۽ ها ٻڌي ڇڏيو ته جيڪي ماڻهو اسان کي پاڻ کان ننڍڙو چئي اسان جي بي عزتي ڪندا آهن تن کي هن ڳوٺ ۾ هڪ پل به ترسڻ جي اجازت ناهي ملندي... سو هاڻ ڀلو انهيءَ ۾ اٿئو ته تڙ تڪڙ ۾ تماشو ڏيکاري هلندا ٿيو.“
”مطلب ته هت وڏي قد ڪاٺ وارو ڪوبه ماڻهو ناهي رهندو.“
”اسين رهڻ ڏيون ته پوءِ نه... اهڙن قدآورن کي هڻي پورو ڪري ڇڏيندا آهيون.“ ميڙ مان بيٺي هڪ ٽئين بوني کلندي وراڻيو هو.
”هي ڳوٺ معنيٰ ته....“ وڏي ايترو مس چيو ته سامهون ايندڙ نئين ننڍڙي قد واري هن جي ڳالهه ڪٽيندي اتان ئي وراڻو هوس.
”ها مان ئي هن ڳوٺ جو وڏڙو به آهيان ته وري چڱو مڙس به سمجهه... پر هاڻ وڌيڪ نخرو نه ڪيو ۽ تماشو شروع ڪيو... جي سٺو تماشو ڪندؤ ته انعام به سٺو ملندو... وڌيڪ وقت برباد ڪرڻ فضول آهي.“
”هن وقت ته اسين پاڻ تماشو پيا ڏسون.“ جهموري مشڪندي چيو ته سمورن بيٺلن جي اکين ۾ ڪاوڙ جا ٽانڊا ٻري اٿيا. هڪڙي وک وڌائي ڪاوڙ ۾ کين ڌمڪايو.
”اڙي وات ڳاڙها ڇورا! تون وري اسان مٿان ٽوڪون ٿو ڪرين.“
”لڳي ٿو ته تون ئي سردار جو پٽ آهين.“ جمهوري جي لهجي ۾ اڃا به شوخي ۽ طنز ڀريل هئي.
”سردار جو پٽ نه پر مان پاڻ ئي سردار آهيان... باقي توکي هي ڀوڳ مهانگو پوندو ڇورا.“
”ها ها... اهوئي اسان جو سردار اٿئي... اسان جو وڏڙو به اهو ته چڱو مڙس به“ پر جهمورو ٻڌو اڻ ٻڌو ڪندي کلندو رهي ٿو تڏهن پڻس ويجهو ايندي آهستي چوڻ لڳيس ٿو.
”ابا ماٺ ڪر... اسان سچ ۾ هنن بندرن جي ڳوٺ منجهه اچي ڦاٿا آهيون.“
”پوڙها وات نه هڻ... ٽڪي جا مداري تو اسان کي بندرو ٿو چوين... تنهنجي ايتري همت... سردار جو منهن ڪاوڙ ۾ ٽامڻي هڻي ٿو وڃي.“ ۽ ها! هاڻ آخري ڀيرو ٿو چوانءِ ته پنهنجي ڇوري جي زبان کي لغام ڏي.“
”پٽ جمهورا ماٺ ٿي.... هي ڪو اونهو راز آهي، تو هاڻ هڪڙو اکر به نه ڪڇجانءِ.“
”هي ته سڀ ٻار هن ۽ تو ڪهڙي راز جي ڳالهه پيون ڪرين.“
”نه پٽ نه... هي سڀ هرگز ٻار نه اٿئي... ٿورو غور سان تڪين توکي هنن جا منهن جهير ڏئي پوڙها ٿي ويل ۽ وار سڀ جا سڀ اڇا نظر ايندئي.... هنن جون عمريون وڏيون هن پر ذهن اڃا ڪچا ٿا لڳن... هي سڀ جا سڀ بيحد خطرناڪ ٿي سگهن ٿا.
”هائو ابا! هي سڀ وڏي تعجب واري رمز لڳي ٿي.“
”ڌڻي کي دعا آهي ته سڀ خير ڪري.“
انهيءَ دوران ڪجهه وڌيڪ ڄامڙا ٻار مٿن تي کٽولا... هنڌ... ڪرسيون ۽ موڙا کڻي پهچن ٿا جن سڀني تي ڏسندي ئي هُو ڪچهري واري انداز ۾ هنن جي چؤگرد ويجهي وڃن ٿا. پوءِ سردار فاتحانه اندازن ۾ حڪم ڏيندي ٻنهي پيءُ پٽ کي چئي ٿو.
”تماشو شروع ڪيو وڃي.“ ڪي پل هُو ٻئي پٿر جي بُتن جيان ماٺ ۾ رهن ٿا. آخر وڏو پريشانيءَ جي حالت ۾ سڀني ڏي نهاريندي پٽ تي رکيل پنهنجي ٿيلهي مان هڪ هڪ ڪري سامان ٻاهر ڪڍڻ لڳي ٿو. سڀ کان اول هو ٽي گولا زمين تي رکي پيالن سان ڍڪي پوءِ ڪجهه منتر پڙهي ڦوڪن واري انداز ۾ هڪ هڪ پيالو جيئن کڻڻ ٿو لڳي ته گولا غائب نظر اچن ٿا. هُو مشڪندي داد جي طلب ڪري ٿو پر موٽ ۾ ڪوبه تاڙي نٿو وڄائي ۽ ماٺ ۾ رهي ٿو. تڏهن هُو وري پيالا اونڌا رکي منتر پڙهي جيئن پيالا سنوا ڪري ٿو ته سمورا گولا پهريون واري حالت ۾ نظر ٿا اچن. هن ڀيري به هرڪو ماٺ ۾ رهي ٿو.
ٻيو تماشو شروع ڪندي وڏو مداري کيسي مان روپئي جو سِڪو ڪڍي جادوئي منترن سان ٻيا به ڪيترائي سِڪا ٺاهيندي مخصوص انداز ۾ چوندو رهي ٿو.
”منهنجا قدردانو... صاحبو مان جادوگر ناهيان هي سڀ رڳو هٿ جي صفائي جو ڪمال آهي... جي مان سچ ۾ جادوگر هجان ها ته پوءِ ائين تماشا ڪرڻ بجاءِ گهر ۾ ويهي سوين سڪا جوڙيان ها.“
”ها ڙي ها پوڙها مداري... اسان سڀ ڄاڻون ٿا تو پنهنجو تماشو جاري رک.“ سردار طنز جو تير وهائيندي چئي ڏنو ته موٽ به اهڙي ڏيندي جمهوري پيءَ جو بچاءُ ڪيو هو.
”جي اهڙي خبر اٿئي ته پوءِ پاڻ ميدان ۾ اچي تماشو ڪر.“
”مداري! تنهنجو هي ڇورو وڏي نقصان ۾ ويندءِ.“
سردار جي ڪاوڙ کي ٺاريندي هو هٿ ٻڏي جهڪي وڃي ٿو.
”سرڪار! معافي ڏيو... هي ٻار آهي اڃا... هاڻ ائين هرگز نه ڪندو....“ پوءِ ڪاوڙ واري نهار سان جمهوري کي ماٺ رهڻ جو اشارو ڪندي هُو الائي ته ڪيترا نوان نوان تماشا ڪري ٿو پر ويٺلن مان نه ڪنهن جي وات منجهان ”واهه“ جو لفظ اڪري ٿو ۽ نه ئي وري هٿ پاڻ ۾ تاڙي لئه ٽڪرجن ٿا. نيٺ ٿڪجي، هارجي تنگ ٿيندي هُو نئون اعلان ڪري ٿو.
”هاڻ آخر ۾ آءٌ جمهوري جي ڪنڌ تي ڇري ڦيري کيس ذبح ڪري وري ٻيهر جيئرو ڪرڻ وارو تماشو پيش ٿو ڪريان.“
اهو اعلان ٻڌندي ئي سردار سميت سڀ جا سڀ ڪيتري دير تائين خوشيءَ مان تاڙيون وڄائيندا ڪڏندا رهن ٿا. هي سڀ ڏسي مداري خود به خوش ٿيندي حيرت ۾ وڪوڙجي وڃي ٿو، ان ڪري جو هو جڏهن به اهو تماشو ڏيکارڻ جو اعلان ڪندو هو ته اڪثر ماڻهو کيس ائين ڪرڻ کان روڪيندي ناپسندگيءَ جو اظهار ڪندا هئا پر هي سڀ جو سڀ بي انتها خوش ٿي رهيا هئا.
پوءِ هُو جمهوري کي زمين تي سمهاري مٿس اهڙي ريت چادر اوڍڻ لڳي ٿو جيئن هو هميشه کان ڪندو ٿي آيو. ڳوٿريءَ مان ڇري ڪڍي هن جي تکي ڌار تي هٿ ڦيرڻ لڳو ته پهريون ڀيرو هن جي آڱرن منجهه رڦڻي ڀرجي وڃي ٿي پر تماشو پورو ڪرڻ جو خيال ايندي ئي هُو پاڻ سنڀالي وري ڳالهائڻ شروع ڪري ٿو.
”منهنجا مهربانو! دنيا ۾ هن طرح سان ڪوبه پيءُ پٽ جي ڪنڌ تي ائين ڇُري ڦيرڻ جي همت نٿو ڪري سگهي. اِها همت ۽ حوصلو خدا جي پيغمبرن کان سواءِ باقي ڪنهن بشر ۾ ناممڪن آهي پر ڇا ڪجي پاپي پيٽ جي خاطر (پيٽ تي سڄو هٿ رکندي) هي تماشو به ڪرڻو پوي ٿو، جيڪو نظر جو دوکو آهي ۽ بس.“
”اسان کي خبر آ... اسين سڀ ڄاڻون ٿا.“ هڙئي ويٺل هڪ آواز ٿي ڳالهائڻ لڳن ٿا جن پٺيان شوخيءَ سان ڀريل سردار جو آواز اڀري ٿو.
”اڙي مداري اجايو ڳالهين ۾ وقت برباد نه ڪر... هٿ ۾ جهليل ڇري هلاءِ ۽ تماشو ڪر.“
”ڇري هلاءِ ڇري... مداري جلد ڪر... ڇري هلاءِ.“ موٽ ۾ سمورن جا آواز گڏجي آسمان جي بلندي ۾ گم ٿي وڃن ٿا. رڙين جي تيز آوازن تي هُو وري ڏڪي، هراسجي پوي ٿو ۽ هٿ ۾ جهليل ڇري جيئن جهموري جي ڪنڌ مٿان وهائي ويهي ٿو سڀ جا سڀ ڄامڙا تماشبين خوشيءَ مان ڪڏندي نچندي، سيٽيون وڄائيندي هن طرف سِڪا اڇليندي، جمهوري جي وري جيئرو ٿي اُٿڻ کان اڳ سڀ جو سڀ اٿندا، ويندا رهن ٿا. هُو اهو سڀ ڏسي هڪ هنڌ پنڊ پهڻ ٿي وڃي ٿو. اکيون حيرت مان ڦاٽي وڃنس ٿيون، جڏهن سمورو ميدان تماشبين کان کيس خالي ٿي ويل نظر اچي ٿو ته پنهنجي وجود کي سامت ۾ آڻيندي پٽ تي پيل پٽ جهموري کي خشڪ ٿي ويل نڙي مان ٻاڙي لهجي ۾ چوي ٿو.
”پٽ جهمورا... منهنجا جگر اُٿ... اُٿ هي سِڪا ميڙ ته هن ڳوٺ مان نڪري هلون....“
موٽ ۾ ڪوبه جواب نه ڏيندي جهمورو جيئن جو تيئن ئي پٽ تي پيل رهي ٿو. هن جو وجود لرزجي وڃي ٿو، سٽ ڏئي پٽ مٿان وڌل چادر کي جيئن ئي لاهي ڦٽو ڪري ٿو ته رت ۾ ٻڏل جمهوري جي سسي سندس ڌڙ کان ڌار ڏسي دماغ چڪرائجي پويس ٿو ۽ بولاٽي کائي پاڻ به پٽ تي ڪري پوي ٿو پوءِ هن جون دانهون سموري ڳوٺ ۾ گونجندي ڌرتي کان آسمان تائين ويندي بلند فضا ۾ گم ٿي وڃن ٿيون.