جواب ”نه“ ۾ آهي : نجيب محفوظ
[/b](1911ع)
مصر جي تاريخي شهر قاهره جي قديم علائقي جماليه ۾ 11 ڊسمبر 1911ع تي پروفيسر نقيب پاشا محفوظ جي ستين ٻار طور جنم وٺندڙ جديد عربي ليکڪ نجيب محفوظ جو شمار عالمي ادب جي ناول نگارن ۽ ڪهاڻيڪارن ۾ ٿئي ٿو پر بنيادي طور تي هن جي سڃاڻپ جو حوالو ناول نگاري آهي. 43 ناول ۽ 350 کان مٿي ڪهاڻيون لکندڙ هن ليکڪ جي 15 ناولن تي شاهڪار فلمون پڻ ٺاهيون ويون آهن. جڏهن ته لاتعداد اسڪرپٽ، مضمون تجزيه ۽ ڪالم لکڻ سان گڏ هُو ڪيرو (قاهره) يونيورسٽي جي مذهبي، ثقافتي وزارت ۾ انتظامي ۽ ٻين اهم عهدن تي به پنهنجيون خدمتون انجام ڏيندو رهيو آهي. هن جون ڪهاڻيون هندي، بنگالي، اردو، سنڌي، مراٺي، گجراتي، پنجابي، فرانسيسي ۽ انگريزي ٻولين ۾ ترجمو ٿي چڪيون آهن.
عرب معاشري جي وچولي طبقي سان واسطو رکندڙ نجيب محفوظ پنهنجي سموري حياتي سوچن ۽ خيالن آڌار تي هڪ آزاد، خوش مزاج طبيعت رکندڙ ۽ معاشري جي روايتن تي سوچيندي گذاري ۽ انهي سوچن کي تخليقي ڪردارن ۾ چٽيو آهي، تڏهن ئي ته هن جي ڪردارن ۾ عرب معاشري جي زندگيءَ جي ڀرپور عڪاسي ملي ٿي. هن کي ڪيترن ئي ڪتابن تي ميڊل پرائيز، يوڪر پرائيز سان گڏ جڏهن آڪٽوبر 1988ع ۾ سوئيڊش اڪيڊمي آف ليٽرس پاران سندس ناول “Adrift on the nile” تي ادب جو نوبل پرائيز ڏنو ويو ته کيس يقين ئي نه ٿي آيو. نجيب محفوظ جي ڪجهه مشهور ٻين ڪتابن ۾ جبلاوي جا ٻار (Children of Gablave)، برسات ۾ پيار (Love in Rain) مشتاق علي (Mushtaq Ali) چور ۽ ڪتو (Dog and thief) وغيره اهم آهن.
[b] [مصري ڪهاڻي _ نجيب محفوظ]
جواب ”نه“ ۾ آهي[/b]
نئين هيڊ ماستر صاحب جي آمد جي خبر سڄي اسڪول ۾ جهنگ جي باهه جيان پکڙجي وئي هئي. هن به اها خبر اسٽاف روم ۾ ويٺي اڄوڪي ڏينهن واري پڙهائيندڙ سبق تي آخري نظر وجهندي ٻڌي ته هن جي وجود کي ايندڙ وقت واري پريشاني وڻ ويڙهيءَ جيان وڪوڙي وئي هوءَ سوچڻ لڳي.
”ڇا ٻين وانگي مون کي به نئين هيڊ ماستر سان هٿ ملائي کيس مبارڪباد ڏيڻي پوندي؟“ هوءَ ان لاءِ تيار نه هئي جو اها ڳالهه هن جي مزاجي ابتڙ هئي پر اهو سڀ ڪرڻ هن جي مجبوري هئي.“ چون پيا ته هو ڏاڍو سخت ۽ قابل ماڻهو آهي ۽ هن جا حڪم اڻٽر هوندا آهن.“ هڪ دوست ماسترياڻيءَ کيس ٻڌايو ته هن جي وڏين ڪارين اکين ۾ حيرانگي ڀرجي آئي. سندس منهن جو پنو لهي ويو آخر هن نئين هيڊ ماستر جي آمد جي باري ۾ جيڪو ڪجهه به سوچيو هيو پاڻ کي ان لاءِ ذهني طور تيار ڪرڻ لڳي.
جڏهن نئين هيڊ ماستر صاحب جي اچڻ وارو ڏينهن آيو تڏهن اسڪول جا سمورا ماستر ۽ ماسترياڻيون پُروقار ويس وڳا پهري آيا پوءِ جڏهن هو آيو ته سڀ جا سڀ ماستر سندس استقبال لاءِ خود اسڪولي شاگرد بڻجي هڪ قطار ٿي بيٺا ۽ هڪ هڪ ٿي هن جي آفيس ۾ گهڙندا ويا، هرڪو رسمي جملن سان نئين آيل هيڊ ماستر کي کيڪارڻ لڳو.
شاندار آفيس جي اندر وڏي ميز جي پٺيان نئون هيڊ ماستر وچولي قد ڪاٺ وارو هڪ خوبصورت انسان هيو هن جو منهن گول ڊگهو ۽ اکين جا ڀرون گهاٽا هئا، سندس چهري تي سڀ کان پُر اثر نظر ايندڙ شئي هن جون گهاٽيون ۽ وڏيون مُڇون هيون جنهن سان هن جو چهرو حشمت ڀريل نظر ٿي آيو، جڏهن هوءَ ساڻس ملڻ لاءِ اڳتي وڌي ته هن پنهنجيون نظرون هن جي چهري بدران سندس ويڪري سيني تي ڄمائي ڇڏيون هو نهايت ئي خوش نظر ٿي آيو، هن وڏي اتساهه مان پنهنجو هٿ هن جي هٿ طرف وڌايو، سندس سخت هٿ ۾ نرم هٿ ايندي هيءَ گُل جيان ڪومائجي وئي.
”مهرباني!“ هيڊ ماستر پنهنجائپ وچان چيس، پر هيءَ خاموش رهي، ۽ ادب سان پٺتي مڙندي آفيس کان ٻاهر نڪري آئي.
اڄ هن جي حالت معمول کان هٽيل هئي، هوءَ پنهنجيون سموريون ذميواريون وساري ويٺي، ڪلاس ۾ هن جي اهڙي حالت ڏسي شاگردياڻيون هڪٻئي سان سُس پُس ڪرڻ لڳيون، جڏهن موڪل جو گهنڊ وڳو ته هوءَ روڊ تي ٿڪل قدمن سان هلندي گهر طرف وڃڻ لڳي. هن جو گهر انهيءَ روڊ جي آخري ڇيڙي تي هيو هوءَ جنهن وقت گهر ۾ داخل ٿي ته به هن جي حالت پهرين جھڙي هئي. هٿ منهن ڌوئي ڪپڙا مٽائي جڏهن ماءُ سان گڏ ماني کائڻ لڳي ته هن جي اکڙيل طبيعت طرف گهوريندي ماڻس فڪرمنديءَ مان پڇيو هو.
”ڌيءُ! سڀ خير آهي نه؟!“
”ها“ هن مختصر جواب ڏيندي وري چيو هو ”هُو وري آيو آهي.“
”ڪير بدران!!؟“ ماءُ پڇڻ لڳس.
”امان! توکي بدران ياد آهي نه...!؟ هاڻي هن کي اسان جي اسڪول جو نئون هيڊ ماستر صاحب مقرر ڪيو ويو آهي.“
”سچ پچ!“ ماڻس به حيرانگيءَ وچان پڇندي پڪ ڪرڻ لڳي ۽ پوءِ ڪيترائي پل ماحول ۾ ماٺار ڇانئجي وئي. آخر ماٺ کي ٽوڙيندي ماءُ کيس سمجهائڻ واري انداز ۾ هدايت ڪرڻ لڳي.
”ڏس! هاڻي ان ڳالهه جي ڪابه اهميت ناهي ان ڪري جو اها هڪ وسريل ۽ پراڻي ڳالهه بڻجي چڪي آهي.“
منجهند جي مانيءَ کان فارغ ٿي هوءَ ڪجهه شاگردياڻين جون مشق ڪاپيون ڏسڻ لڳي ۽ پوءِ آرام ڪرڻ خاطر پنهنجي پڙهڻ واري ڪمري ۾ هلي آئي....
”بدران“ کي هوءَ جيتوڻيڪ پوري ريت وساري ويٺي هئي پر اها رڳو هن جي سوچ هئي ان ڪري جو ڪير ڪيتري به ڪوشش ڇو نه ڪري، پر مڪمل طور ڪنهن کي به وساري ويهڻ ناممڪن آهي ۽ ”بدران“ ته وسارڻ جوڳو ئي نه هيو. هُو جڏهن هن کي رياضي پڙهائڻ جي لاءِ پهريون ڀيرو سندس گهر آيو هو ته هيءَ ان وقت چوڏهن ورهين جي هئي ۽ ”بدران“ اٺاويهن ورهين جو سهڻو، سيبتو ۽ ٺاهوڪو جوان هو. هن جي پيءُ جيان پرڪشش وجود رکندڙ هو. پوءِ به الائي ڇو پهرين ڏينهن جي پڙهائيءَبعد هن ماءُ کي ٻڌايو هو.
”امان! استاد جو حُليو واهيات قسم جو آهي. باقي هن جي سمجهائڻ ۽ پڙهائڻ جو انداز بيحد نرالو... زبردست آهي.“
”اسان کي هن جي لباس سان ڪوبه مطلب ناهي... ڌيءُ تو لاءِ هن جو پڙهائڻ اهم آهي، تنهن ڪري پنهنجو ڌيان رڳو پڙهائيءَ تي رک.“
بدران هن جي لاءِ بيحد دلچسپ قسم جو انسان ثابت ٿيو. جنهن جي غير معمولي علم ۽ ڄاڻ کان هي لاڀ پرائڻ لڳي ۽ ائين هن جو وقت سٺو گذرڻ لڳو. هيءُ معصوم ۽ سٻاجهڙي هئي تنهن ڪري بدران جي روش کي هرگز سمجهي ڪانه سگهي، جيڪو هاڻ هن سان عجيب حرڪتون ڪندي ويجهو ٿيڻ ٿي لڳو هو. هن بدران کي پنهنجي پيءُ جيان ڪري ڏٺو هيو جو هو عمر ۾ هن جي پيءُ کان ڪي سال ننڍو هيو. هو ۽ پوءِ اهو سڀ ڪجهه ٿي گذريو جيڪو هن جي وهم، گمان ۾ به اڳ ڪڏهن موجود نه هئو، ان ڏينهن هن جا پيءُ ماءُ سندس چاچي جي ڪلينڪ تي ويل هئا ۽ هيءُ ٽيوشن جي ڪري گهر ۾ اڪيلي ترسيل هئي، جڏهن سڀ ڪجهه ٿي گذريو ته هن جي وجود تي دهشت طاري ٿي وئي. خوف وچان سندس ڪمزور جسم ڪنڀڻ لڳو هو. هن جي اهڙي حالت کي ڏسي بدران سمجهائڻ لڳوس هيس.
”هن ڳالهه جو ذڪر ڪنهن سان ڀلجي به نه ڪجانءِ ۽ نه ئي توکي ڊڄڻ جي ضرورت آهي... بس! پنهنجي دل تائين رکجانءِ تون رڳو سمجهه واري ٿي ته پوءِ مان تنهنجي رشتي جي تنهنجي ماءُ پيءُ کان گهر ڪندس.“
بدران پنهنجو پوءِ انجام پاڙيو ۽ پوءِ ائين ئي ٿيو هوءَ جڏهن جوانيءَ جي سرحد تي پهتي ته بدران ساڻس ڪيل انجام مطابق هن جي ٻانهن گهرڻ لاءِ اچي هن جي پيءُ ماءُ وٽ پهتو، پر هاڻي وقت هڪ وڏو ڦيرو کائي چڪو هيو ۽ هن جو بالغ ذهن گذري ويل غلطيءَ کي سمجهڻ سان گڏ ان تي پشيمان به هئو بدران لاءِ هن جي دل ۾ نه محبت رهي هئي ۽ نه وري ڪو عزت ڀريو احساس باقي هئو، جي ڪجهه هئو به ته رڳو نفرت ئي نفرت هئي. بدران هن جي خوابن واري هڪ آدرشي ۽ مثالي انسان کان ڪوهين ڏور هو ۽ حالتون به هن جي حق ۾ نه هيون، ڇو ته هن جو پيءُ ٻه سال اڳ فوت ٿي چڪو هو ۽ هن جي ماءُ بدران جي ايڏي وڏي خواهش تي حيران هئي، پوءِ به هن ڳالهه کي ڌيءُ جي زندگيءَ جو معاملو سمجهي کيس بي اختيار فيصلي جي اجازت ڏيندي چيو هُيس.
”ڌي! مون کي خبر آهي ته تون پنهنجي زندگيءَ ۾ ذاتي زندگيءَ کي گهڻي ترجيح ڏيندي آهين، ان لاءِ فيصلي ڪرڻ ۽ نه ڪرڻ جو سمورو اختيار به تنهنجي هٿ آهي.“
هوءَ هڪ اهڙي موڙ تي اچي بيٺي هئي جو هن جو ڪي هڪ غلط فيصلو کيس اڻ وڻندڙ عمل ۽ ماحول طرف ڌڪي ٿي سگهيو نيٺ هن فيصلو ڪري ورتو.... بدران جي قصي کي هميشه لاءِ جواب ”نه“ ۾ ڏئي، پنهنجي پڙهائي مڪمل ڪرڻ لڳي ۽ ڪجهه نه ڪجهه ڪري ڏيکارڻ جي جستجو ۾ جُنبي وئي هن لاءِ ڪيترن ئي سٺن گهراڻن مان رشتا آيا پر هن هر رشتي کان بي فڪر ٿي پاڻ کي تعليم مڪمل ڪرڻ تائين محدود ڪري ڇڏيو، کيس زندگيءَ جي اصليت کان ڪوهين ڏور ويندو ڏسي هڪ ڀيري ماءُ هن کي فڪرمندي وچان چئي ڏنو هيس.
”توکي ڪنهن به ڳالهه ۾ ڪائي دلچسپي ناهي رهي...!؟“
”امان مون کي چڱي طرح خبر آهي ته حالات ڪيڏانهن وڃي رهيا آهن تون ڇا ڪري رهي آهين.“ ڌي جو اهڙو رکو جواب ٻڌي ماڻس جي من ۾ آنڌ مانڌ اڃا به وڌ مچي آئي هئي. ”پر وقت هٿن مان نڪتو پيو وڃي.“
”جي وقت نڪري وڃي ٿو، ته ڀلي لنگهي وڃي... مان پنهنجي حال ۾ خوش آهيان.“ ۽ پوءِ ڏينهن مٿان ڏينهن چڙهندا ويا ۽ وقت جا گذرندڙ لمحا کليل ڪپڙي جيان ويڙهجي ڪپڙي جو ٿان بڻبا ويا. پر هوءَ محبت جي خوف ڪري زندگي هراسجي گذاريندي رهي هن هر ممڪن ڪوشش ڪئي ته هن جي زندگي پر عزم ۽ پر اميد ٿي گذري. جنهن خاطر پاڻ کي اهو به سمجهائڻ لڳي ته خوشي رڳو محبت حاصل ڪرڻ يا ماءُ بڻجي رهڻ جو نالو نه آهي. هن کي پنهنجي ڪيل ڪنهن به فيصلي تي پڇتاءُ نه هيو، ته ايندڙ وقت هن لاءِ ڪيئن ۽ ڪهڙو ثابت ٿيندو، انهيءَ کان بي خبر هن جي حياتيءَ جي گاڏي سڌري راهه واري جيون جي پٽڙي تي ائين هلي رهي هئي، جيئن ريل پٽڙيءَ تي هلندي آهي.
هڪ ڀيرو وري حالتون موسم جيان مٽجي ويون هيون، بدران هڪ ڀيرو ٻيهر هن جي خاموش گذرندڙ زندگيءَ ۾ ماضيءَ جو پڙاڏو ٿي اڀري آيو هو، پر هاڻ هو هن جو ٽيوٽر نه پر هيڊ ماستر هئو، جنهن سان روز ملڻ ۽ ڳالهائڻ هن جي اڻٽر مجبوري بڻجي پئي هئي، اهو ساڳيو بدران هيو جنهن هن جي وجود تي ڪڏهن به نه مٽجندڙ داغ لڳايو هو، دفن ٿي ويل ماضي هڪ ڀيرو وري زندهه ٿي پيو هيو. هوءَ ڪنهن ڪم سانگي بدران جي آفيس ۾ گهڙي ته کيس اڪيلو ڏسي هُن پڇيو هيس.
”ڪيئن آهين تون؟“
”مان!... مان ٺيڪ آهيان.“ هن ماٺار واري لهجي ۾ رُکو جواب ڏنو.
”ڇا تون....!؟ بدران گهٻرائيندي پاڻ سنڀالي پوءِ اطمينان مان پڇيو.
”منهنجو مطلب آهي ته تون شادي ڪئي آهي يا اڃا تائين....“ موٽ ۾ هن بيزارگيءَ جو اظهار ڪندي چيو هُيس ”مون توهان کي چيو ته مان ٺيڪ آهيان.“ ۽ پوءِ تڪڙي آفيس مان نڪري وئي هئي.
هوءَ نهايت ئي خوبصورت ۽ امير گهراڻي جي ڇوڪري هئي. سندس شرافت ۽ اعليٰ ڪردار جي هاڪ هر جاءِ مشهور هئي، پر هينئر هوءَ ڄڻ مصيبت جي ڄار ۾ بي وس بڻي ائين ڦاٿل هئي جيئن ڪو چالاڪ پکيءَ چالاڪي ڪندي ماريءَ جي ڄار ۾ ڦاسي پوندو آهي، ”بدران“ هڪ ڀيرو ٻيهر پنهنجي لالچي نظرن سان هن طرف وڌڻ لڳو هيو. هيءُ کانئس سخت نفرت ڪندي هئي، پوءِ به کيس هيءُ خيال ستائي رهيو هو،ته هوءَ پنهنجين سمورين صلاحيتن سان ”بدران“ جي طرف ڇڪبي ٿي وئي آخر ”بدران“ کيس چئي ڏنو هو ”مان توسان محبت ڪريان ٿو، توکي ضرور حاصل ڪندس، ها مان پنهنجو ڪيل واعدو نڀائڻ لاءِ آيو آهيان.“
هن کي پنهنجي زندگيءَ ۾ جيتري ڪاوڙ اڄ اچي رهي هئي، ايتري اڳ ڪڏهن به ڪانه آئي هئي، پر هن پاڻ تي قابو رکيو، هن جي لاءِ شاديءَ جي قرباني ڏيڻ ڪا وڏي ڳالهه نه هئي، پر کيس پنهنجي ذات سان آزاد ٿي رهڻ وڌيڪ عزيز هئو، اڪيلائي جيڪڏهن عزت نفس ساڻ هجي ته پوءِ اها اڪيلائي ناهي هوندي. هوءَ ڄاڻي رهي هئي ته بدران کي وڌيڪ محبت هن جي دولت سان آهي، ان ڪري هن گهڻو اڳ هڪ مضبوط ۽ اڏول فيصلو ڪندي جواب ”نه“ ۾ ڏئي، ماءُ آڏو ”نه“ جا جيڪي ”نوڪوٽ“ ڏئي ڇڏيا. ان تي اڄ به قائم بيٺي هئي. تڏهن ئي ته هاڻ به هن جو انڪار ٻڌي بدران ڪاوڙ ۾ انتقام واري لهجي ۾ چئي ڏنو هيس.
”تون هرگز به انڪار نه ٿي ڪري سگهين. ۽ ها! جيڪڏهن تون پنهنجي هوڏ تان نه لٿينءَ ته ان جا توکي اُگرا نتيجا ڀوڳڻا پوندا.“
”ها! مان توسان شادي نه ڪرڻ جي صورت ۾ هر قسم جي حالتن کي مُنهن ڏيڻ لاءِ تيار آهيان.“ هن پهريون ۽ آخري ڀيرو پنهنجي وجود جي سموري سگهه کي گڏ ڪري ”بدران“ کي بدتميزي سان جواب ڏنو ۽ سندس آفيس مان هڪ اڏول ارادي سان ٻاهر نڪري آئي هئي.