مهاڳ
پنهنجي ملڪي سطح، توڙي سنڌ جي آباديءَ جو وڏو حصو به زراعت سان لاڳاپيل آهي. انگن اکرن موجب سنڌ جي ٽوٽل ايراضي 14.09 ملين هيڪٽر آهي، جنهن جو 62 سيڪڙو خشڪ سالي جو شڪار ريگستان يا ڪوهستان وارو ٿر ۽ جابلو علائقو(Arid zone) آهي. ٽوٽل ايراضي مان صرف 5.76 ملين هيڪٽر ايراضي يعني ٽوٽل ايراضي جو 40.88 سيڪڙو پوک هيٺ آهي. 8.27 ملين هيڪٽر ايراضي غير آباد پئي آهي. 0.69 ملين هيڪٽر ايراضي ۾ ٻيلا آهن، جيڪي تيزي سان ختم ٿيندا پيا وڃن. 1.37 ملين هيڪٽر ايراضي پوک ڪرڻ جهڙي نه ئي سهي، پر گهٽ وڌ پاڻي يا برسات جي مدد سان پوک ڪرڻ جهڙي آهي.
هڪ طرف آدمشماريءَ ۾ مسلسل واڌ ۽ ٻئي طرف موسمي حالتن ۾ بي اطميناني ۽ پاڻي جي کوٽ سبب، دنيا جي اڪثر ملڪن ۾ خوراڪ جي تمام گهڻي کوٽ، بلڪه انتهائي ڏکائيندڙ ڏڪار واري صورتحال اڳ ۾ ئي آهي. ڪجهه سالن کان موسمي تبديلين جي ڪري برسات نه ٿيڻ سبب خوشحال زرعي ملڪ به پاڻي جي کوٽ جو شڪار ٿي رهيا آهن يا وري اوچتو ججهيون برساتون ٿيڻ ۽ طوفان اچڻ سبب زراعت کي هاڃا رسڻ جي ڪري پڻ، خوراڪ مسئلو بنجندو پيو وڃي.
موسمي حالتن، پاڻي، فصلن ۽ باغن جي پوک، انهن جي سنڀال، انهن مان محفوظ طريقي سان اپت حاصل ڪري، ان کي سنڀالڻ، سانڍڻ، ڪتب آڻڻ ۽ زراعت سان لاڳاپيل ٻيا سڀ مسئلا ۽ مونجهارا، زرعي تعليم ۽ عملي تربيت وسيلي ئي حل ڪري سگهجن ٿا. ان لاءِ هر ملڪ پنهنجي ڪوششن ۾ رڌل آهي. سنڌ ۾، سنڌ جي زراعت جي سڌاري ۽ واڌاري لاءِ گهربل ذميواري جو دارومدار سنڌ زرعي يونيورسٽي ٽنڊوڄام تي آهي. جتان پڙهي نڪتل زرعي تحقيق ۽ توسيع سميت مختلف سرڪاري ۽ غير سرڪاري ادارن وسيلي، زراعت ۾ گهربل مثبت تبديلي آڻي رهيا آهن. ان لاءِ اڃان به وڌيڪ وسيلا هجڻ تمام ضروري آهن. ان هوندي به، بهرحال سنڌ جي زرعي صورتحال اطمينان جوڳي نه ئي سهي، پر اڃا گهڻي ڳڻتي واري حالت به نه آهي.
سنڌ زرعي يونيورسٽي ٽنڊوڄام، جتي داخلا حاصل ڪندڙ شاگردن جي تعليم ۽ تربيت ڪرڻ ۾ رڌل آهي، اتي شاگردن سان گڏوگڏ آبادگارن سميت زراعت ۾ عملي سکيا جا خواهشمند پڻ، مختلف تربيتي سلسلن معرفت عملي سکيا حاصل ڪري رهيا آهن. ان سان گڏوگڏ، جيتوڻيڪ يونيورسٽي ۾ ٿيندڙ تحقيق جا اخذ ڪيل نتيجا، انگريزي ٻولي جي مخصوص زرعي سائنسي تحقيقي جرنلس ۾ شايع ٿيندا رهن ٿا، پر هتي جا محقق استاد آسان سنڌي، اردو ۽ انگريزي ۾ پڻ، نهايت ئي مفيد معلوماتي زرعي مضمون لکي، اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپرائي، آبادگارن جي رهنمائي به ڪندا رهن ٿا. نه صرف ايترو، پر آبادگارن جي شڪايت تي، يونيورسٽي جا محقق استاد فرد به فرد ۽ ٽيمون تشڪيل ڏئي، انهن جي زمين ۽ جانورن جي واڙن تي وڃي، انهن جا مسئلا به حل ڪندا رهن ٿا. ان سلسلي جون با تصوير رپورٽون پڻ مختلف اشاعتي ادارن معرفت آبادگارن جي گهر ويٺي رهنمائي ڪن ٿيون.
زرعي يونيورسٽي ٽنڊوڄام جي مختلف سرگرم محقق استادن ۾ هڪ پروفيسر محمد مٺل جسڪاڻي به شامل آهي. جيڪو مسلسل لکڻ سميت، آبادگارن جي زمين تائين وڃي، آبادگارن جي رهنمائي جو ڪم لاڳيتو ڪري رهيو آهي. سندس تحقيقي مقالا دنيا جي مڃيل پيئر رويوڊ ريسرچ جرنلس ۾ ته شايع ٿيندا ئي رهيا آهن، پر سنڌي، اردو ۽ انگريزي ۾ لکيل سندس تحريرون پڻ، نه صرف سنڌ پر سنڌ کان ٻاهر به مختلف اخبارن ۽ رسالن معرفت، آبادگارن تائين پهچي رهيون آهن. ريڊيو ۽ ٽي وي وسيلي به آبادگارن جي رهنمائي ۾ سرگرم آهي. سندس 22 مختلف ڪتاب ۽ ڪتابچا به شايع ٿي چڪا آهن، جيڪي آبادگارن، زرعي توسيع ۽ زرعي تحقيق جي ڪارڪنن ۽ شاگردن جي مطالعي ۾ رهيا آهن.
پروفيسر مٺل جسڪاڻي جو هي ڪتاب ”زرعي سونهون (بنيادي زرعي ڄاڻ)“ ٻن ڀاڱن تي مشتمل آهي. پهرئين ڀاڱي ”بنيادي زرعي ڄاڻ“ ۾ ”زراعت: انتهائي اهم پشيوراڻي مهارت وارو مضمون“، ”آبادگارن کي پنهنجي بقا لاءِ سوچڻ گهرجي“، ”فصلن جي پيداوار ۽ بچاءُ : مسئلا، مونجھارا ۽ صلاحون“، ”فصلن ۽ باغن ۾ نقصانڪار جيتن ۽ بيمارين جي حوالي سان اڳ ڪٿي جي اهميت“، ”مختلف فصل گڏائي پوکڻ“، ”خوشگوار زندگي، پاڻي، ٻوٽا ، وڻ، موسم...“، ”فصل لهڻ کانپوءِ بچندڙ باقيات بيڪار نه آهي!“، ”موسمي تبديلي ۽ ان جا زراعت تي منفي اثر“، ”برسات کان پوءِ زراعت جي بحالي“، ”ڪوبه ٻوٽو يا وڻ فضول ناهي، زمين جو ذرو به واندو نه ڇڏيو!“، ”زرعي مشاورت: اهميت ۽ ضرورت“ ۽ ”زرعي گريجوئيٽ ۽ خابرو ذريعا“ شامل آهن. جيڪي هر عام توڙي خاص کي زراعت جي اهميت کان آگاهه ڪرڻ لاءِ مختصر پر اهم تحريرون آهن. هنن مضمونن ۾ تمام گهڻيون ضروري ڳالهيون بحث ۾ آندل آهن. جن ۾ اهي سڀ ڳالهيون اچي ويون آهن، جيڪي آبادگار سميت آبادگار جي رهنمائي لاءِ مقرر عملي جي ڄاڻ ۾ به هجڻ گهرجن. زرعي محققن، توسيع ڪارن، شاگردن، استادن سميت آبادگارن جي لاءِ انتهائي لاڀائتا مضمون آهي. اهي سڀ ڌيان سان پڙهڻ ۽ سمجهڻ گهرجن.
”زرعي سونهون (بنيادي زرعي ڄاڻ)“ جي ٻئي ڀاڱي ۾ ڪڻڪ، ساريون، جوئر ٻاجھر ۽ مڪئي، وونئڻ، ڪمند، تيلي ٻج، داليون، ڀاڄيون ۽ مصالحه، ميوا ۽ جانورن جي چاري وارا گاهه عنوان سان مختلف باب آهن، جن ۾ ”فصلوار ۽ ماهوار زرعي ڪم ڪار“ ياد ڏياريل آهي. هن ڀاڱي جي به اهڙي ئي اهميت آهي، جهڙي عام وقت جي، عام ڪيلينڊر جي اهميت آهي. آبادگار وٽ جيڪو به فصل پوکيل هجي، ان فصل جي نسبت سان، جنهن به مهيني جا زرعي ڪم ڪار سارڻا هجن، هن ڪتاب جي ٻئي ڀاڱي جي ترتيب ڏسي، گهربل فصل واري باب ۾ وڃي، ان ۾ مهينو ڳولي، پڙهي، کيس هر اهم ۽ غير اهم ڪم جي يادگيري اچي ويندي.
مڪمل ۽ حرفِ آخر ڪا به شيءَ، ڪا به ڳالهه، ڪو به ڪتاب نه آهي، پر ”زرعي سونهون“ اهڙو گهڻ رُخو ۽ جامع ڪتاب آهي، جنهن جو مطالعو ڪري، مون کي خوشي ٿي، ته سنڌ زرعي يونيورسٽي ۾ پروفيسر مـٺل جسڪاڻي جهڙا محنتي، ڄاڻ جي کاڻ، علم ورهائڻ وارا به آهن. جيڪڏهن هي ڪتاب پڙهي، ان مان پرايو ويو، ته مٺل جسڪاڻي جي محنت سجائي سمجهي ويندي.
[b] پروفيسر ڊاڪٽر مجيب الدين صحرائي
[/b] وائيس چانسيلر
سنڌ زرعي يونيورسٽي ٽنڊوڄام