زرعي سونهون پروفيسر مٺل جسڪاڻي
سنڌ جي مٽي، پاڻي، زرخيزي، قديم ۽ جديد زراعت، فصلن جي بيهڪ، پيداوار ۾ گھٽ واڌ، ان جي سببن ۽ موسمي تبديلين سان گڏ زرعي ماحول، فصلن ۽ باغن، ٻوٽن، وڻن تي سائين پروفيسر مٺل جسڪاڻي لڳاتار لکندو رهندو آهي. هن زراعت سان لاڳاپيل ماڻهن، آبادگارن ۽ نوجوانن کي نه صرف اُتساهه ڏنو، پر ايتري قدر، جو هن جديد ٽيڪنالاجي واري دور ۾ پڻ، هو پنهنجي موبائل فون ۽ سماجي رابطن واري وسيلن تحت شاگردن، استادن ۽ آبادگارن جي زراعت جي مسئلن جي حوالي سان رهنمائي ڪندو رهيو آهي. هن زراعت کي فطرت سان ڳنڍيندي، نه صرف ان تي تحقيق ڪئي آهي، پر ان تحقيق جي روشني ۾، هن سنڌ جي زمين، فصلن، موسمي تبديلين کان علاوه، فصلن توڙي باغن جي پيداوار، بچاءُ ۽ ان جي نقصانڪار جيتن ۽ بيمارين جي حوالي سان پڻ اڳڪٿين ذريعي آبادگارن کي صلاحون پڻ ڏيندورهيو آهي.
آئون جڏهن 1980ع واري ڏهاڪي جي آخر ۾، ۽ سال 1995ع ۾ سنڌ زرعي يونيورسٽي ۾ بطور استاد جي حيثيت سان مون جوائن ڪيو ۽ جڏهن پروفيسر مٺل جسڪاڻي سان پهرين ملاقات ٿي، ته ان وقت هي مون کان سينئر ته هو، پر عمر ۾ ايڏو وڏو نه هو، جيڪو هن جي لکڻين مان لڳي رهيو هو. ان کان اڳ ۾ پروفيسر مٺل تحقيق واري شعبي سان لاڳاپيل هو ۽ جڏهن هو زرعي يونيورسٽي ۾ استاد طور پنهنجون خدمتون سرانجام ڏيڻ لڳو، ان وقت به هن پنهنجي لکڻ کي نه ڇڏيو. نج ادبي محفل هجي يا ڪو زرعي يا سماجي ميڙاڪو هجي، ان ۾ پنهنجو ڪردار نڀائيندو رهيو ۽ اهڙي نموني مٺل صاحب سان ملاقاتن جو سلسلو پڻ وڌندو رهيو.
پروفيسر مٺل زرعي ماهر، زرعي يونيورسٽي ۾ هڪ بهتر استاد طور سڃاپجندڙ شخصيت سان گڏ، هي هڪ بهترين زرعي ڪارڪن سان گڏ، هي پنهنجي لکڻين سان سنڌ زرعي يونيورسٽي ٽنڊي ڄام جي شاگردن، استادن ۽ مختلف شعبن جي اڳواڻن، توڙي زراعت سان لاڳاپيل ماڻهن کي، پنهنجي معلومات پهچائيندو رهيو آهي.
هي بهترين اديب هوندي، هن جا ٻين موضوعن تي پڻ مواد سان گڏ ڪتاب ۽ سفرنامه، جنهن ۾ ”سفر بخير“ پڻ پڙهندڙن وٽ مڃتا ماڻي آهي. پروفيسر مٺل جسڪاڻي 40 سالن کان مٿي، پنهنجي زندگي جي قلمي پورهئي تحت، زراعت ۾ ايندڙ تبديلين ۽ ان سان لاڳاپيل مسئلن تي تحقيق سان گڏ، جيڪا نظر رکي، جيڪا اڃا تائين جاري آهي ۽ هو مسلسل ۽ روزاني عبرت ۽ ان کان علاوه سنڌي توڙي اردو ۽ انگريزي اخبارن ۾ پڻ لاڳيتو لکندو رهندو آهي. ظاهري طور تي هي پنهنجي طبيعت ۾ سادگي سان گڏ تحقيق جي ڄاڻ ۽ منهنجي ساڻس نياز مندي ايتري رهي، جو آئون ساڻس ملندو ۽ هن جي خيالن مان مستفيذ ٿيندو رهيس. هي ڪتاب سندس ان پورهئي جو تسلسل آهي ۽ جيڪو ٻن ڀاڱن تي مشتمل آهي.
ڀاڱو پهريون جنهن ۾ بنيادي زرعي ڄاڻ، زراعت، جنهن ۾ زندگي، زمين، پاڻي، ٻوٽا، وڻ، موسم، جيت جڻيا ۽ انهن سان لاڳاپيل فصلن جي پيداوار، مسئلن ۽ انهن جي حل سان گڏ، نوجوانن لاءِ روزگار جا زريعا شامل آهي. جڏهن ته ڀاڱي ٻئي ۾ فصلوار ۽ ماهوار زرعي ڪم ڪار سان گڏ، سنڌ جي اهم فصلن جن ۾ ڪڻڪ، ساريون، جوئر، ٻاجھر ۽ مڪئي، وونئڻ، ڪمند، تيلي ٻج، داليون، ڀاڄيون ۽ مصالحه، ميوا ۽ جانورن جي چاري وارا گاهه شامل آهن.
هن وقت زراعت ۾ وڏيون تبديليون اچي چڪيون آهن، پر سنڌ جي ان پراڻي ۽ جديد زراعت تي، ڪنهن به ماڻهوءَ جي نظر نه رهي آهي. آئون سمجھان ٿو ته سائين مٺل جسڪاڻي جي ڪيل زرعي پورهئي تحت، هن ڪتاب جي انتهائي اهم ضرورت آهي، ته جيئن اسان جا نوجوان شاگرد، زراعت سان لاڳاپيل ماڻهو توڙي آبادگار، زراعت جي بنيادي ڄاڻ ۽ زراعت جي پيداواري جزن کي سمجھڻ ۾ ڪارائتو ثابت ٿيندو.
هن وقت اهم مسئلو صرف پاڻي نه آهي، پر ان سان گڏ اصلوڪن ٻجن جو ائين اوچتو گم ٿيڻ ۽ انهن جي جاءِ تي وڌيڪ پيداوار ڏيندڙ ٻج اچڻ کان پوءِ واري صورتحال تي بحث ڪرڻ جي ضرورت آهي. ڇاڪاڻ ته سڄي دنيا صاف خوراڪ لاءِ تحقيق ڪري رهي آهي. هاڻي اسان وٽ اهڙا ٻج اچي ويا آهن، جيڪي انساني صحت لاءِ به نقصانڪار آهن. خاص طور تي ڪڻڪ، سارين، ڀاڄين، دالين ۽ ميوي جي نون ٻجن سان اسان ڄڻ ته اصلوڪا ٻج وڃائي چڪا آهيون. يقيني طور تي اهو اناج به ناهي، جنهن سان چُوري، ڪُٽي، بُصرين، تس تي ٺهندڙ سيوين ۽ انهن جي تياري، مٺاس، ذائقي ۽ ان سان جڙيل ثقافتي رنگ کي محسوس ڪري سگهجي. هي ڪتاب يقيني طور انهن سڀني گم ٿيل شين ۽ سنڌ جي پوري ثقافت جي تبديلي کي بحث هيٺ آڻيندو. سنڌ جي پراڻي ۽ جديد زراعت جو ذڪر نڪرندو، ته سنڌ جي اها پراڻي ثقافت به بحث هيٺ ايندي، جنهن ۾ پروفيسر مٺل جسڪاڻي جي بقول ته زراعت فطرت ۽ جماليات کي گھڻو ويجھو آهي ۽ ان کي سمجهڻ لاءِ هي پنهنجو مٿو پڻ اڇو ڪري چڪو آهي. آئون سمجھان ٿو ته زرعي ليکڪ سائين مٺل جسڪاڻي، سنڌ جي مٽيءَ سان ناتو نڀايو آهي. اهو هن جي هزارين مضمونن سان گڏ، هن ڪتاب کي پڙهي سمجھي سگھبو. آئون هن محبوب ليکڪ کي مبارڪون ڏيان ٿو ۽ اميد ڪريان ٿو ته سندس هي پورهيو، سنڌ جي زراعت سان گڏ پراڻي ۽ نئين زراعت ۽ ان ۾ ٿيندڙ تبديلين کي سمجھڻ ۾ مدد ڏيندو.
[b] پروفيسر ڊاڪٽر محمد اسماعيل ڪنڀر
[/b] ڊائريڪٽر يونيورسٽي ائڊوانسمينٽ اينڊ فنانشل اسسٽنس
سنڌ زرعي يونيورسٽي ٽنڊوڄام