خوشگوار زندگي، پاڻي، ٻوٽا ، وڻ، موسم...
مثال ڏئي لکڻ سان پنهنجي من اندر جي ڳالهه لکڻ ۾ ۽ سمجهائڻ ۾ سولائي ٿيندي آهي، ان ڪري ڪي هوائي توائي احوال نه ڪبا. اوهان جو ڌيان ڇڪرائبو، پاڻ سڀني جي هڪ اهڙي بنيادي ضرورت جي حوالي سان، جنهن کي پاڻي چئبو آهي.
پاڻي اها بنيادي ضرورت آهي، جنهن جي هجڻ سان ٻيون به تمام گهڻيون گهرجون پوريون ٿيڻ ممڪن آهن. مثال طور پاڻي پيئڻ لاءِ گهرجي، پاڻي وهنجڻ لاءِ گهرجي، پاڻي صفائي سٿرائي لاءِ گهرجي، پاڻي هر جاندار جي اُڃ اجهائڻ لاءِ گهرجي، يعني پکين، جانورن، ٻوٽن ۽ وڻن، مطلب ته هر قسم جي عام توڙي خاص فصل ۽ باغ لاءِ به پاڻي گهرجي، گهرجي، گهرجي... ڇو ته اهي سڀ پاڻي کانسواءِ ناممڪن آهن ۽ انهن سڀني کانسواءِ جيئڻ ئي نه، پاڻي بنا ته مرڻ به مشڪل، بلڪه مشڪل ترين آهي.
معاف ڪجو، منهنجو مطلب اهو بلڪل به نه آهي، ته مرڻ لاءِ ٻڏي مرڻ ضروري آهي، ۽ ٻڏڻ لاءِ به پاڻي جو هجڻ ضروري آهي، پر منهنجو مطلب آهي ته پنهنجي عمر گذاري، حياتي جا ڏينهن پورا ڪري، وفات ٿيندڙ توڙي اتفاقي، حادثاتي يا ڪنهن به صورت ۾، وقت کان اڳي يا پنهنجي عمر پوري ڪري وفات ڪندڙ جي غسل لاءِ پڻ پاڻي گهرجي.
پاڻي هر هڪ جاندار لاءِ هڪ جهڙي نموني، تمام گهڻي ضروري بنيادي گهرج آهي. اهو پاڻي ئي آهي، جيڪو هر ڪو غريب غربو، پنهنجي وت ۽ وس آهر، پنهنجي گهر، ڪم ڪار واري هنڌ، اوطاق، مطلب ته هر جاءِ هر هنڌ تي سنڀالي رکندو آهي.
اوهان به پيئڻ واري پاڻي جي جاءِ تي، ٿانءُ ۾ پاڻي پيئڻ لاءِ، گلاس ٻڌي رکڻ ته تمام گهڻا دفعا پنهنجي اکين سان ڏٺو هوندو، هدايتي ڳالهيون ڪندي، ڪنهن جي واتان، پنهنجي ڪنن سان ٻڌو هوندو، ڪيترين ئي لکڻين ۾ پڙهيو هوندو، ان عمل جو حوالو ڏئي، پنهنجي سماج جي عڪاسي بيان ڪئي ويندي رهي آهي، پر ڳالهه صرف گلاس ٻڌي رکڻ تائين پوري نه ٿي ٿئي!
جنهن معاشري ۾ پنج ڏهه روپين وارو گلاس ٻڌي رکڻ ضروري آهي، اتي ٻيو به گهڻو ڪجهه ضروري آهي. سڀني کان اهم ۽ بنيادي ڳالهه اها سمجهڻ ۽ مڃڻ ضروري آهي، ته هر جاندار جي جيئاپي لاءِ پاڻي ضروري آهي، يعني زندگي لاءِ پاڻي انتهائي اهم آهي.
هاڻي سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته زندگي لاءِ جيڪو پاڻي ضروري آهي، اهو ماڻهن سميت سڀني ساهوارن کي ڪٿان ٿو ملي؟
ها ها ها... آهي نه ٻاراڻو سوال! ڪنهن کي خبر نه آهي ته پاڻي ڪٿان ٿو ملي؟ گهر لاءِ پاڻي واٽر سپلاءِ وسيلي ملندو آهي، يا وري گهر ۾ موجود کوهه، لڳل هٿ واري نلڪي، پاڻي واري موٽر مان ملندو آهي. گهر وانگر ٻين سڀني عمارتن ۾ موجود پاڻي به اهڙي ئي طريقي سان ملندو آهي. جڏهن ته فصلن لاءِ گهربل پاڻي آبپاشي واري نظام وسيلي نالي، واٽر ڪورس، شاخ، برانچ، واهه، بئراج، درياءَ مان ايندو آهي، جيڪو مٿاهين کان هيٺ وهي پهچندو آهي، اهو دراصل برسات وارو پاڻي آهي. جتي آبپاشي وارو اهو پاڻي پورت جيترو نه ملندو آهي يا بلڪل به نه ملندو آهي، ته اتي زمين مان پاڻي اڳي نار وسيلي، هاڻي پاڻي جي موٽرن ۽ ٽيوب ويل وسيلي حاصل ڪبو آهي. جتي اهو پاڻي استعمال جهڙو نه آهي، ته پوءِ برسات تي ڀاڙبو آهي، جيئن ٿر ۽ ڪوهستان ۾...
اهو پاڻي، جيڪو پاڻ کي زمين مان ملندو آهي يا وري آبپاشي واري نظام تحت پهچندو آهي، اهو سڀ دراصل برسات جو پاڻي آهي. برسات دنيا جي مختلف ٿڌن ۽ گرم علائقن ۾ وسندي آهي. ڪن ٿڌن علائقن ۾ وسندڙ برسات جو پاڻي برف ٿي ڄمي ويندو آهي. برف ڪٿي نئين برسات وسڻ سان، ته ڪٿي سج جي گرمي سان ڳرندي آهي. برسات يا برف وارو پاڻي، جيئن ته پٽڙو ٿئي ٿو، ان ڪري هر هڪ پٽڙي شيءَ وانگر، پاڻي پڻ پنهنجي سطح هموار رکڻ جي ڪوشش ڪري ٿو، جنهن ڪري اوڀاريون ۽ لهواريون پاڻي ۾ حرڪت پيدا ڪنديون آهن ۽ سدائين مٿاهين کان هيٺ پاڻي جو وهڪرو رهي ٿو. اهو وهڪرو جيئن زمين جي مٿاڇري تي نظر ايندو آهي، ساڳئين طريقي سان زمين ۾ اندر به ٿيندو آهي.
پاڻي جڏهن وهندو آهي، ته جتان جتان گذرندو آهي، اتان اتان ڪجهه پاڻي ۾ ڳري سگهندڙ يا پاڻي ۾، پاڻي سان گڏ هلي سگهندڙ، مختلف شيون پاڻي ۾ شامل ٿي وينديون آهن، جنهن ڪري پاڻي، پاڻي هجڻ باوجود ڪٿي زندگي لاءِ گهربل معيار وارو صاف ۽ سٺو پاڻي هوندو آهي، ته ڪٿي وري گدلو، گندو، لوڻياٺو، صحت لاءِ هاڃيڪار پاڻي هوندو آهي.
خراب پاڻي کي صاف ڪري سگهجي ٿو، پر ان لاءِ به پاڻي جو هجڻ ضروري آهي. پاڻي نه هوندو ته استعمال جهڙو ڪيئن ڪبو.
بهرحال، اهو طئه آهي ته زمين جي مٿاڇري تي، توڙي زمين ۾ اندر جيڪو پاڻي آهي، اهو اصل ۾ برساتن وسيلي ايندو آهي. برساتون اڳي تمام گهڻيون پونديون هيون. هاڻي برساتون گهٽجي ويو آهن! برساتون گهٽ وسڻ جا جڏهن ڪارڻ معلوم ڪيا ويا، ته خبر پئي ڌرتي تي اشرف المخلوقات سڏجندڙ ماڻهو، انسان، سمجهه ۽ شعور هجڻ ڪري، پنهنجي اٿڻ ويهڻ ۽ رهڻ ڪرڻ ئي نه، سندس زندگي جا قدرتي طور طريقا بدلائي، ايترو ته مصنوعيت پرست ٿي پيو آهي، جنهن جي ڇا ڳالهه ڪجي!
سائنس جهڙي حڪمت وسيلي انسان پنهنجي آرام واري زندگي لاءِ نه صرف آرام ڏياري سگهندڙ رهائشون جوڙيون آهن، پر ماڻهو جي تعليم ۽ تربيت توڙي صحت لاءِ ماڻهو تعليمي ادارا ۽ صحت مرڪز قائم ڪيا آهن. گهمڻ ڦرڻ جي سهوليت لاءِ سفر جون انيڪ سهوليتون پيدا ڪيون آهن. وندر ورونهن لاءِ گهمڻ جا ماڳ مڪان ۽ راند روند جا ميدان...
ڏسو ته ڌرتي تي ڇا ڇا نه آهي! ۽ جيڪو جيڪو ڪجهه به آهي، انهن سڀني زمين والاري آهي. اها زمين، جنهن تي سمورن ساهوارن جو هڪ جهڙو حق آهي، اها زمين، ماڻهو پنهنجي مرضي سان ڪم آڻي رهيو آهي. جنهن ڪري هي جيڪو قدرتي سرشتو هو، اهو تمام گهڻو خطرناڪ نموني سان متاثر ٿيو آهي. ان ڪري ڪيترن ئي جاندارن جا بيشمار نسل ختم ٿي ويا آهن ۽ ڪي وري اهڙا جاندار وجود ۾ ايندا رهيا آهن، جن جو اڳ ۾ موجود هجڻ جا ڪي به آثار موجود نه آهن.
جتي ٻيا جاندار متاثر ٿيا آهن، اتي ٻوٽا ۽ وڻ پڻ گهڻا متاثر ٿيا آهن. ٻوٽن ۽ وڻن کي متاثر ڪندڙ به ماڻهو ئي آهي، جنهن پنهنجي پسند ۽ ناپسند، پنهنجي ضرورت ۽ گهرج نه هجڻ جي بنياد تي، ٻارڻ لاءِ، ضرورت جي سامان لاءِ، گند گاهه سمجهي، زهريلا سمجهي، غير ضروري سمجهي، ڪيترن ئي ٻوٽن ۽ وڻن جا نسل ماڻهو پاڻ ختم ڪري ڇڏيا آهن. جيڪي به ٻوٽا ۽ وڻ بچي سگهيا آهن، انهن لاءِ هاڻي يا ته زمين نه آهي، ڇو ته اتي عمارتون ۽ رستا ٺهي ويا آهن، يا وري پاڻي نه آهي.
پاڻي لاءِ برسات ضروري آهي ۽ برسات لاءِ چون ٿا وڻڪار، يعني ٻوٽا ۽ وڻ ضروري آهن. ٻوٽا ۽ وڻ ماڻهو پنهنجي مرضي سان، تيزي سان وڍي ختم ڪري رهيا آهن ۽ تمام گهڻي غفلت، سستي، ڪاهلي، بي سمجهي جي ڪري، صرف ڪي ٿورا ماڻهو، ٻوٽا ۽ وڻ سنڀالي يا وڌائي رهيا آهن.
ٻوٽن ۽ وڻن جو تناسب خراب ٿيڻ جي ڪري موسم ۾ تمام گهڻيون تبديليون اچي ويون آهن. جن مان برسات جو گهٽ پوڻ، ڪٿي نه پوڻ ته ڪٿي گهڻي پوڻ ۽ ڪٿي گهُٽ ۽ ٻوسٽ رهڻ، ته ڪٿي وري تمام گهڻا تيز ۽ خطرناڪ طوفان واريون حالتون برپا ٿيڻ، ڪڏهن تمام گهڻي، شديد ٿڌ يا گرمي ٿيڻ، ته ڪڏهن وري ٿڌ يا گرمي جي اثر ۽ عرصي ۾ گهاٽي واڌي، اهي سڀ دراصل ٻوٽن ۽ وڻن جو تناسب خراب ٿيڻ جو نتيجو آهي.
ان سلسلي ۾، فرد جي حيثيت ۾، مون کي ڇا ڪرڻو آهي، ان جي مون کي پروڙ هجڻ گهرجي. ٻئي کي ڇا ڪرڻو آهي، اها ان ٻئي کي خبر هجڻ گهرجي. مون کي يا ٻئي کي، صرف پنهنجي ذات جو ئي فڪر هجڻ گهرجي يا هر ساهواري جو هڪ جهڙو خيال هئڻ گهرجي. اهو اڄ جو اهم سوال آهي. فڪر جو لمحو اهو آهي ته صحيح ۽ غلط ۾ فرق معلوم ڪرڻو آهي. غلط کان بچڻو آهي. صحيح ڪرڻو آهي. جيڪڏهن ائين ڪري سگهبو ته ٻوٽا ۽ وڻ وڌائڻ، انهن کي بچائڻ، اهڙو ڪو خاص مسئلو نه آهي. ٻوٽا ۽ وڻ بچي پوندا ته موسمي تبديلي، جيڪا جيئن پوءِ تيئن هاڃيڪار ٿيندي پئي وڃي. ڪڏهن سي ۾ ساڙي ٿي، ڪڏهن لڪ ۾ ڳاري ٿي. ڪڏهن گهٽ ۽ ٻوسٽ، ڪڏهن طوفان ته ڪڏهن طوفاني برسات يا وري ڪڏهن خشڪ سالي، ان کي هڪ ساريڪو ڪري سگهي ٿو. ائين ڪبو ته برساتون هڪ ساريڪيون ٿينديون، برساتون هڪ ساريڪيون ٿيون ته پاڻي جون گهرجون پوريون ٿينديون، پاڻي جي ضرورت پوري ٿيندي، ته زندگي خوشگوار گذرندي.
***
جيڪو تون ٻج ڇٽين پيو،
اھو پھرين ڏِس تہ سَھي،
بلڪہ پھرين تون اھو،
چڪاس ڪرائي وٺ،
ڪنھن ڄاڻُوءَ کان،
پوکڻ جي ڪر تنھن کان پوءِ.
مٺل جسڪاڻي