فصل لهڻ کانپوءِ بچندڙ باقيات بيڪار نه آهي!
سچ هيءُ آهي ته فصل لهڻ کانپوءِ بچندڙ باقيات بيڪار نه آهي، ان کي ساڙڻ سان فائدو ڪو به نه، رڳو نقصان ئي نقصان ٿيندو آهي.
وڏي ۾ وڏو نقصان باهه ڏيڻ سبب اٿندڙ دونهي ۽ وڌندڙ ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ جيڪري ماحولياتي گدلاڻ جو آهي. ججهي ۾ ججهو تصور ڪيو ويندڙ فائدو هيءَ آهي، ته زمين ۾ نظر ايندڙ ڪک پن ۽ سمورو ڪچرو جلديءَ ۾ سڙي وڃي ٿو، جنهن ڪري زمين صاف ٿي ملي ٿي ۽ اتي موجود جيت جڻا به مري مات ٿي وڃن ٿا!
ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته ڪجهه نقصانڪار جيتن ۽ فصلن جي خطرناڪ وچڙندڙ بيمارين کان بچاءُ لاءِ خود زرعي ماهر به صلاح ڏيندا آهن، ته فصل لهڻ کانپوءِ، فصل جي باقي بچيل باقيات کي ساڙي ڇڏجي، پر ان ۾ به وڌاءُ نه آهي ته ان جو سائنسي بنيادن تي صحيح تجزيو ڪري، پوءِ باقيات کي ساڙڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته هيءَ به سورنهن جا ٻٽيهه آنا سچي حقيقت آهي ته فصلن جي باقي بچي ويل باقيات کي ساڙڻ ۽ ٻاهر ڦٽي ڪرڻ بدران، هر وغيره ڏئي، فصلن جي باقيات کي زمين ۾ ملائبو ته، ان ۾ مختلف قسم جا جيت، ڪينئان ۽ ٻيا خوربيني جيوڙا پيدا ٿيندا، جيڪي فصل جي باقيات کي نامياتي مادي، يعني فصل لاءِ گهربل خوراڪي جزن ۾ تبديل ڪندا. نتيجي طور ڪمزور ۽ ٿڪل زمين جي زرخيزي بحال ٿيندي، معنيٰ زرعي ڪيميائي ڀاڻ استعمال ڪرڻ جي ضرورت نه رهندي. ڇاڪاڻ ته زرعي سائنسي تجربن مان خبر پئي آهي، ته زمين ۾ فصل جي باقيات ڇڏڻ، سائي ڀاڻ وارا فصل پوکي ۽ سائي ڀاڻ طور ملائڻ، وٿاڻ جو ڀاڻ استعمال ڪرڻ سان ۽ انهن سڀني شين کي وڌيڪ ڪارائتو ڪندڙ ” نامياتي جزا “ استعمال ڪرڻ جي نتيجي ۾ نامياتي ڀاڻ ٺهي پوي ٿو. جنهن ۾ هڪ اندازي موجب هڪ سيڪڙو نائٽروجن، 15 سيڪڙو فاسفورس ۽ 5 سيڪڙو پوٽاش هوندي آهي. ان حساب سان رڳو هڪ مينهن جو ڇيڻو، هڪ سال ۾ گڏ ڪري استعمال ڪرڻ سان 80 ڪلوگرام نائٽروجن، 120 ڪلوگرام پوٽاش ۽ 10 ڪلو گرام فاسفورس ڀاڻ حاصل ڪري سگهجي ٿو، جنهن ۾ 36 مختلف قسم جا ٻيا خوراڪي جزا پڻ مختلف مقدار ۾ موجود هوندا آهن. ان نسبت سان هڪ مينهن مان حاصل ٿيندڙ ڀاڻ هڪ ايڪڙ ۾ فصل جي پوک لاءِ ڪافي آهي. اهڙي ريت ٽن نامياتي ڀاڻ ۾ 22 پائونڊ (اندازي طور 11 ڪلوگرام) نائٽروجن، 11 پائونڊ (اٽڪل ساڍا 5 ڪلوگرام) فاسفورس ۽ 33 پائونڊ (ساڍا 16 ڪلوگرام) پوٽاش موجود هوندي آهي، يعني 10 ٽن نامياتي ڀاڻ جي طاقت هڪ ٽن مصنوعي ڀاڻ جي برابر آهي، جنهن ۾ سراسري واري حساب سان نائٽروجن ۽ پوٽاش سميت ڪجهه ٻيا خوراڪي عنصر به وڌيڪ مقدار ۾ موجود هجن ٿا (حوالو: سنڌ زراعت، مئي 2008، ص 18).
وٿاڻ جي ڀاڻ ۽ ٻئي زرعي خواهه صنعتي ڪچري جي مدد سان حاصل ٿيندڙ نامياتي ڀاڻ جي 10 ٽن جي قيمتن ۽ زرعي ڪيميائي ڀاڻ جي هڪ ٽن جي قيمت جو ڪاٿو ڪريو، روڪ ڏوڪڙن جي به بچت ٿيندي ۽ ملندڙ زرعي اپت به ڪيميائي عنصرن کان صاف ۽ پاڪ ملندي.
مختلف تحقيقاتي تجزين مطابق قدرتي يعني نامياتي پوک مان هيٺان فائدا ٿيندا آهن.
ٿوري خرچ سان زمين جي زرخيزي بحال ٿي سگهي ٿي.
زمين ۾ پاڻي جذب ڪري، گهڻي عرصي تائين وٽ جهلڻ جي خاصيت وڌي ٿي.
زمين نرم ٿيندي، ته هوا جو گذر ٿيندو ۽ منجهس ٻيءَ مثبت قدرتي تبديلي ايندي.
زميني کاڌ کان بچاءُ ٿيندو.
حياتياتي عمل يعني فائديمند جيت ۽ خورد خوراڪي جيوت وسيلي زمين جي خاصيت تي مثبت اثر پوندو.
ٻوٽن جون پاڙون بهتر نموني ڦهلجي، ٻوٽي کي وڌ ۾ وڌ طاقت پهچائينديون.
ڪيميائي ڀاڻ جي بچت سان گڏوگڏ جيوت کي پهچندڙ نقصان کان بچاءُ ٿيندو.
انسان ۽ ماحول دوست جيوت کي ڪوبه نقصان نه ٿيندو، پر سندس پرورش ٿيندي، منجهن واڌارو ايندو، جنهن سان نقصانڪار جيتن، ڪينئن ۽ بيمارين جي جراثيمن تي توڙي گندگاهه وارن ٻوٽن تي ضابطو ايندو.
قدرتي يا نامياتي پوک لاءِ ڪيميائي ڀاڻ بدران نامياتي ڀاڻ استعمال ڪرڻ سان فصلن کي نقصان رسائيندڙ جيتن، ڪينئن، بيمارين ۽ گندگاهه وارن ٻوٽن تي به ضابطو اچي وڃي ٿو، پر خدا نه خواسته ڪو مسئلو پيدا ٿي پوي، ته پهرين احتياط علاج کان بهتر وارو انمول اصول اپنائڻ گهرجي، يعني مندائتي پوک ڪجي، قوت مدافعت رکندڙ جنسون پوکجن، ٻوٽن جي وچ واري وٿي مناسب رکجي، گڏ ۽ دڙ ڪجي وغيره وغيره. پوءِ به نقصانڪار جيت، ڪينئون، بيماري يا گندگاهه مسئلو بنجي، ته آڳاٽي زماني کي ياد ڪندي نم، اڪ، ٻٻر، تماڪ، ادرڪ، ٿوم، وغيره جو ڪاڙهو (جوشاندو) يا عرق، ست وغيره استعمال ڪجي. ان ريت، بنا ڪنهن ڪيميائي ڀاڻ جي، زمين جي زرخيزي بحال رکڻ وانگر، بنا زرعي زهر استعمال ڪرڻ جي، فصل کي گهڻي ڀاڱي هر نقصانڪار جيت، ڪينئين، بيماري خواهه گندگاهه کان بچائي سگهجي ٿو.
اسان جي معلومات ۽ عمل جو محور نامياتي پوک هجڻ گهرجي، ان ڪري جيڪي جيڪي به صلاحون ملن، انهن تي عمل جي ڪجي، البت انتهائي مجبوري ۽ نعم البدل نه هجڻ جي صورت ۾، ڪيميائي ڀاڻ ۽ زهر استعمال ڪرڻ لاءِ به ضروري صلاحون ڏنل آهن، جن تي صرف ۽ صرف مجبوري جي صورت ۾ عمل ڪرڻ گهرجي.
ياد رهي ته زرعي زهر هر ساهواري ۽ ماحول لاءِ انتهائي خطرناڪ آهن، اُها ٻي ڳالهه آهي ته ڪي تمام آهستي آهستي، ته ڪي وري تڪڙو نقصان پهچائين ٿا، بلڪه زندگي کسين ٿا، ان ڪري انهن زهرن کان پاڻ بچڻ ۽ پنهنجن کي بچائڻ، هر هڪ جي هڪ جهڙي ذميواري آهي ۽ سڀني کان سولو طريقو قدرتي يا نامياتي پوک آهي.
جيڪڏهن اهو ٿورو ڌيان ۾ رکجي، ته فصلن جي غير ضروري باقيات يعني پن (پالڪ وغيره کان سواءِ)، گل (گوبي وغيره کان سواءِ)، نازڪ ڏانڊيون، پاڙون (گجر ۽ موري وغيره کان سواءِ)، ٻوٽي جو جيڪو جيڪو به حصو، ٻئي ڪنهن به ڪتب ڪونه ٿو اچي، اُهو اتي ئي زمين ۾ رهڻ ڏجي. عام طور رهيل ڪک ڪچري کي گڏ ڪري ساڙيو ويندو آهي يا فصل واري زمين مان ٻاهر ڪڍيو ويندو آهي، پر زرعي ڪيميائي ڀاڻ ۽ زهر متعارف ٿيڻ کان پهرين، زمين جي قسم ۽ خاصيت کي نظر ۾ رکندي، ان لاءِ مناسب سمجهيو ويندڙ فصل پوکيو ويندو هو، جنهن کي سولي ٻولي ۾ قدرتي يا نامياتي پوک چئجي ته بهتر. جڏهن زمين ۾ لڳاتار، فصل پٺيان فصل پوکجڻ لڳا، ته ٻه خاص مسئلا ظاهر ٿيا. هڪ ته فصل کي نقصان رسائيندڙ جيتن، ڪينئن، بيمارين، گندگاهه جي ٻوٽن ۽ ڪجهه ٻين عنصرن ۾ اضافو ٿيو ۽ ٻيو ته زمين جي مسلسل استعمال سببان، ان ۾ فصل لاءِ گهربل خوراڪي جزن ۾ کوٽ ايندي وئي. انهن ٻنهي، يعني نقصانڪار عنصرن ۾ اضافو ۽ خوراڪي جزن ۾ ڪمي سببان، فصلن جي پيداوار متاثر ٿيڻ لڳي. جنهن ڪري زرعي سائنسدانن، انهن ٻنهي اهم مسئلن جو حل ڳوليندي، هٿرادو يعني مصنوعي طريقي سان فصلن لاءِ گهربل خوراڪي جزن کي ڪيميائي ڀاڻ جي صورت ۾، جڏهن ته نقصانڪار عنصرن تي ضابطو آڻڻ جي روايتي غير ڪيميائي طور طريقن کي نظر انداز ڪندي، تڪڙي بچاءُ جي لالچ ۾، زرعي زهر متعارف ڪرايا ويا. مقصد ته فصلن جي في ايڪڙ پيداوار وڌائڻ لاءِ ساڳئي زمين ۾ لاڳيو فصل پٺيان فصل پوکڻ کي ترجيح ڏيندي، زرعي ڪيميائي ڀاڻ ۽ زهر استعمال ڪندي، فصل پوکڻ جي موجوده روايت جو بنياد وڌو ويو، جنهن کي سليس ٻولي ۾ غير قدرتي يا غير نامياتي پوک چوڻ ئي بهتر ٿيندو.
جيتوڻيڪ غيرنامياتي پوک، يعني زرعي ڪيمائي ڀاڻ ۽ زهر استعمال ڪرڻ سان في ايڪڙ پيداوار ۾ ته ڪنهن حد تائين واڌارو ٿيو، پر زرعي اپت نج يا خالص نه رهي. البت ان ۾ مختلف زرعي ڪيميائي ڀاڻ ۽ زهر استعمال ٿيڻ سببان، ڪجهه ڪيميائي مرڪب، بلڪ انيڪ ڪيميائي عنصر به شامل ٿي ويا. جنهن ڪري آڳاٽي زماني واري قدرتي پوک جي نتيجي ۾ ملندڙ خالص زرعي جنسن بدران، جيئن ئي ڪيميائي ملاوت واري زرعي اپت ميسر ٿيڻ شروع ٿي، ته ان جا نقصانڪار اثر، هر زرعي جنس استعمال ڪندڙ انسان سميت، هر جيوت ۽ عام ماحول تي به منفي اثر مرتب ٿيڻ لڳا.
زرعي ڪيميائي ڀاڻ ۽ زهر استعمال ٿيڻ جيڪري، هڪ طرف ماحولياتي گدلاڻ ۽ ٻيون غلاظتون وڌڻ لڳيون، ته ٻئي طرف نقصانڪار جيت، ڪينئان، بيمارين جا جراثيم ۽ گندگاهه جا ٻوٽا وغيره ختم ٿيڻ سان گڏوگڏ فائديمند جيت، زمين جي زرخيري وڌائيندڙ ۽ فصل کي نقصان رسائيندڙ عوامل تي ضابطو آڻيندڙ خورد جراثيم ۽ مختلف نمونن سان فائدو ڏيڻ وارا عام قدرتي ٻوٽا ۽ وڻ، پکي پکڻ ۽ ٻيءَ جهنگلي جيوت به، آهستي آهستي گهٽجندي ۽ ختم ٿيڻ لڳي. ان حد تائين، جو ڪجهه ڏهاڪا اڳ جو جائزو وٺڻ سان، اِهو بخوبي اندازو ٿي ويندو، ته ڪهڙي ڪهڙي مخلوق اڳي هئي ۽ هاڻي نه رهي آهي ۽ ڪنهن ڪنهن تي ڌيان نه ڏنو ويو، ته مستقبل قريب ۾ اهي به اڻ لڀ ۽ ناياب ٿي، نيست ۽ نابود ٿي ويندا!
افسوس! اسان في ايڪڙ زرعي پيداوار وڌائڻ جي لالچ ۾، اسان لاءِ فائدي جو ڪم ڪندڙ جيوت ۽ انسان ذات جي دوست جيوت کي اسان پاڻ، ڪيميائي ڀاڻ ۽ زرعي زهر استعمال ڪري، هٿ وٺي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ۽ اهڙا ته هِري ويا آهيون، جو اهو سلسلو بند ٿيڻ بدران ڏينهون ڏينهن وڌندو پيو وڃي. جڏهن ته سچ هيءُ آهي ته 1960 واري ڏهاڪي ۾، مفت ۾ ورهائجڻ وارو ڪيميائي ڀاڻ ۽ ٻيا ڪيميائي مرڪب ۽ متعارف ٿيندڙ زهر جو کاپو جنهن رفتار سان وڌيو آهي، ان جي نسبت ۾ زرعي پيداور نه وڌي سگهي آهي.
خير! سائنس مسلسل جدوجهد وارو عمل آهي. نتيجو وقتي به، ته دائمي فائديمند يا نقصانڪار به دريافت ٿي سگهي ٿو. حقيقتون تڪڙيون به، ته دير سان به سامهون اچن ٿيون. زرعي ڪيميائي ڀاڻ ۽ زهرن جي استعمال واري غيرنامياتي پوک جي شديد نقصانن جي به نشاندهي ٿي چڪي آهي. ان ڪري جنهن سائنس جي نتيجي ۾ اهي شيون فائديمند سمجهي متعارف ڪرايون ويون هيون، ان ئي سائنس جي نتيجي ۾ هاڻي انهن جي استعمال کي روڪڻ، اسان جي ۽ اسان جي ايندڙ نسلن لاءِ انتهائي اهم ٿي پئي آهي. تنهنڪري فصل جي قدرتي يعني نامياتي پوک وارو ساڳيو طريقو عمل ۾ آڻڻ جي ضرورت آهي. جنهن لاءِ ڪنهن به خدشي يا پريشاني جي به ڪا ضرورت ڪانهي. صرف صحيح کي صحيح سمجهندي، درست عمل جي ضرورت آهي.
جيڪڏهن ٿورو به ماضي بابت واقفيت حاصل ڪجي، ته اڳي وار ڦير تحت پوک ڪبي هئي، جنهن ۾ ڪجهه عرصي لاءِ زمين کي خالي به ڇڏيو ويندو هو. هينئر جيتوڻيڪ ڏينهون ڏينهن وڌندڙ آبادي جون زرعي ضرورتون پوريون ڪرڻ لاءِ فصل پوکڻ جهڙي زمين کي ساهي ڏيارڻ لاءِ پوک نه ڪرڻ غلط عمل آهي، پر اِها به حقيقت آهي ته جيڪڏهن فصلن جي ترتيب ڪجهه اهڙي ڪجي، جو هڪ ڊگهين پاڙن وارو فصل کڻڻ کان ترت پوءِ ننڍين پاڙن وارو فصل پوکجي ۽ وچ ۾، يا ٻنهي فصلن کان پوءِ هڪ وري ڦرين وارو فصل پوکجي، ته اِها به زمين کي ساهي ڏيڻ جي برابر ٿيندي. ڇاڪاڻ ته ڊگهين پاڙن وارن فصلن جا ٻوٽا، زمين ۾ اونهائي کان خوراڪ حاصل ڪندا آهن، جڏهن ته ننڍين پاڙن وارا ٻوٽا زمين جي مٿئين حصي مان پنهنجي خوراڪي گهرج پوري ڪري وٺن ٿا. اهڙي طرح ڊگهي ۽ ننڍي پاڙ وارن فصلن جي ترتيب ۾ وري جيڪڏهن ڦرين وارن فصلن جي پوک ڪبي، ته ڦرين وارن ٻوٽن جي پاڙن ۾ قدرتي طور نائٽروجن ۽ ٻيون خوراڪ طور ڪتب اچي سگهندڙ گئسون ۽ ڪيميائي مرڪب پيدا ٿين ٿا. ان جو مطلب اهو ٿيو ته، جيڪڏهن لاڳيتا ڊگهين ۽ ننڍين پاڙن وارا فصل پوکڻ جي ڪري، زمين جي زرخيزي متاثر ٿيڻ جو شڪ پوي، ته اهو ڊپ ڦرين وارا فصل پوکڻ جي صورت ۾ ختم ٿي ويندو.
***