فصلن جي پيداوار ۽ بچاءُ (مسئلا، مونجھارا ۽ صلاحون)
[b]مسئلن ۽ مونجھارن جي جڙ
[/b]زراعت سان لاڳاپيل اڪثر ماڻهن (هاري،کيت مزدور ۽ زميندار وغيره) جو اولاد اک ئي زرعي ماحول ۾ کولي ٿو، جنهنڪري هو پنهنجي ٻالڪپڻ کان، ذاتي مشاهدي ۽ واهپي سببان فصل پوکڻ، سنڀالڻ ۽ سانڍڻ جي حوالي سان، پاڻ تي اجايو ججھو ڀروسو ڪري ٿو. جڏهن ته هن جو ڪو به زرعي ڪم ايترو نه ڪيل هوندو آهي، جو هو هر زرعي ڪم ۾ ڀڙ هجي. خود اعتمادي سٺي ڳالهه آهي پر، پنهنجي پاڻ تي اجائي اعتماد سببان، وڌيڪ زرعي ڄاڻ ۽ عملي تجربو حاصل ڪرڻ کانسواءِ، روايتي طريقي سان کيتي وارو پيشو اختيار ڪرڻ يعني پيڙهين کان زرعي پيشي سان واهپي باوجود، في ايڪڙ ججھي پيداوار ته پري جي ڳالھ رهي، پر مناسب پيداوار حاصل ڪرڻ به ممڪن نه هوندو آهي، يعني هر هاري، کيت مزدور خواھ زميندار جي، جديد زرعي حڪمت عملي کان اڻ واقفيت يا گھٽ ڄاڻ ئي، فصلن جي پيداوار ۽ بچاءُ جي سلسلي ۾ وڏي ۾ وڏو مسئلو، مونجھارو آهي، ۽ في ايڪڙ پيداوار گھٽ ملڻ جو مکيه ۽ شروعاتي يا بنيادي ڪارڻ به اهوئي آهي. ٿلهي ليکي، هيٺيان مسئلا مونجھاري جو سبب بنيل آهن، جن کي پرکڻ، سمجھڻ ۽ انهن تي عمل ڪرڻ جي ضرورت آهي.
[b]جديد زرعي حڪمت عملي
[/b]فصلن جي پيداوار۽ بچاءُ جي سلسلي ۾ جيڪي به مسئلا ۽ مونجھارا واقع آهن، انهن کي پرکڻ، سمجھڻ ۽ انهن تي عمل ڪرڻ ـــ ڪرائڻ واري علم ۽ عمل کي، جديد زرعي حڪمت عملي سڏڻ صحيح ٿيندو. اميد ته هن بحث وسيلي وڌ ۾ وڌ لاڀ حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي.
[b]جيءَ خوش ته جھان خوش
[/b]هر پيشي کان پيشيور وڌيڪ اھميت جو حامل آهي. جيڪڏهن زرعي پيشي سان لاڳاپيل افرادي قوت سماجي اوچ نيچ جي ٻن پڙن ۾ پيسجندي رهي، معاشي مشڪلاتن جو شڪار ٿيندي رهي، امن امان واري مسئلي جي ور چڙهندي رهي، ڳاٽي ٽوڙ مھانگائي جي دٻاءُ ۾ مزيد دٻڄندي رهي، چور بازاري واري موضي مرض ۾ مبتلا رهي، زرعي ضرورت وارين شين ۽ زرعي اپت جو اگھ مقرر ڪرڻ کان قاصر رهي، ته پوءِ زراعت جي ترقي ته ڇا بقاءَ به مشڪل آهي.
هي رواجي ريتون، رسمون ۽ تعليم طرف عدم توجھي، توڙي سائنسي ترقي کان ڪن لاٽار، هر ڪم ڪار ۾ بي ترتيبي ۽ مستقل مزاجي نه هجڻ، اهڙيون ڄورون آهن، جن جو ڪو حتمي علاج ٿيڻ کپي.
دنيا گھڻو اڳتي نڪري چڪي آهي. اسانجي مسئلن ۽ مونجھارن جي نشاندهي، توڙي انھن کان ڇوٽڪاري جي واٽ به سوين ورهيه اڳ معلوم ٿي چڪي آهي. ان ڪري هاڻ اڳتي وک کڻڻ کپي، پر افسوس! اسان وٽ ته فصلن جو لابارو (ڪمند جي ڪٽائي) به صنعتڪارن ۽ واپارين جي مرضي تي ٿئي ٿي !؟
جيءَ خوش ته جھان خوش جي فلسفي کي سمجھڻ ۽ سمجھائڻ لاءِ، من ۾ متل مانڌاڻ ۽ اندر جي اڌمن جي اسرار لاءِ، اسانجي سرواڻ شاعر شاھ ڀٽائي جا رڳو هي چند شعر ئي ڪافي ٿيندا:
سارج سڀيئـي، ليلان لڇڻ پانهنـــجا،
ورسين وڙهيو، اٿئين ڏوراپا ڏيئي،
نڄاڻان ڪيهي، چنيسر جي چت ۾.
*
وڳر ڪيو وتن، پرت نه ڇنن پاڻ سين،
پسو پکيئــــڙن، ماڻــــهان ميٺ گھــــــڻو.
*
محبتي ميڙي، ڳوٺ ٻڌجي هيڪڙو،
تنين جي ويڙهي، پاڻهي ايندو پاتشاھ.
*
پاڻهي ايندم هوت، ڪجھ آئون به اڳڀري ٿيان،
متان چوي بلوچ، تـــه ڪميڻـــي مان ڪين ٿيو.
*
گھـــڙيا ســــي چـــڙهيا، ايـــهين اٿيئــــي،
مئي متي مهراڻ ۾، پـئو ٽــــــپو ڏيئي،
ته ميهار مليئي، سنڀوڙو سيڻاهه سين.
[b]اڳواٽ رٿابندي
[/b]زمين: زمين جي قسم ۽ خاصيت کان بخوبي واقف هجڻ جي صورت ۾ ئي، زمين آهر مناسب فصل پوکي، ججھي اپت حاصل ڪري سگھجي ٿي. مثلا: مٺي زمين ۾ هڪڙا ته ڪلراٺي زمين ۾ ٻيا فصل سٺي اپت ڏيندا آهن.
آبهوا: فصلن جي پوک لاءِ علائقي جي آبهوا متعلق باخبر هجڻ تمام ضروري آهي، نه ته ربيح يا خريف جي موسم آهر فصل پوکڻ سان به پيداوار ۾ واڌارو آڻڻ ممڪن نه رهندو.
زميني کاڌ کان بچاءُ: تيز هوائن جي ڪري مٽي هڪ هنڌان اڏامي ٻئي هنڌ گڏ ٿئي ٿي، جنهن ڪري هڪ ته زمين ناهموار ٿي پوي ٿي ۽ ٻيو ته زمين جو زرخيز مٿاڇرو به اڏامي ويندو آهي، تنهنڪري زمين کي ساهي ڏيڻ بدران، مناسب ڦيرڦار، سان فصل پٺيان فصل پوکبا رهجن يا جڏهن نئون فصل پوکڻو هجي تڏهن، گند گاھ ۽ ٻيون جھاڙيون ڪڍي زمين کي خالي ڪجي.
صفائي: فصل پوکڻ کان اڳ گندگاھ ۽ جھاڙيون ضرور ڪڍڻ گھرجن، پر جيتوڻيڪ وڻن هيٺان ۽ وڻن جي آسپاس فصل ڀلا ڪونه ٿا ٿين، تنهن هوندي به وڻ وڍڻ ۽ ختم ڪرڻ بلڪل سٺو ناهي. ڇو ته وڻ به اسان جي بنيادي گهرج ۾ شامل آهن. اهي وڻ ئي ته ماحول کي صاف سٿرو ۽ موسمن کي ضابطي ۾ رکن ٿا.
پاڻي جي رسد: ميسر پاڻي جو ليکو چوکو ڪري، پيچ وارو يا بوسي فصل پوکڻ جو فيصلو ڪرڻ باوجود، ريج توڙي فصل جي واڌ وارن نازڪ مرحلن دوران گھربل پاڻي جي رسد کي به يقيني بنائجي.
زمين جي زرخيزي بحال رکڻ: لڳاتار ساڳي زمين ۾ هڪ ئي فصل پوکيندو رهڻ بدران، واري سان، مختلف فصل اهڙي ترتيب ۾ پوکجن، جو هڪڙي دفعي ڊگھين ـــــ اونهين پاڙن وارا ته ٻئي ڀيري ننڍين پاڙن وارا فصل پوکجن يا پهرين بنا ڦرين وارا ته پوءِ ڦرين وارا فصل پوکجڻ کي اهميت ڏجي. سائو ڀاڻ، وٿاڻ جو ڀاڻ ڏيڻ ۽ گھٽ ۾ گھٽ هر ٽئين سال هڪ اونهو هر چيزل پلو سان ڏجي، ته جيئن زمين جي اٿل پٿل به ٿئي ۽ زرخيزي به بحال رهي.
[b]ڀاڻ جو بندوبست[/b]: زمين جي زرخيزي بحال رکڻ لاءِ وٿاڻ جو ڀاڻ يا سائو ڀاڻ استعمال ڪرڻ سان گڏوگڏ زمين جي خاصيت ۽ فصل جي گھرج آهر، هٿرادو ڪيميائي ڀاڻ ڏيڻ ضروري هجن، ته انهن جو به اڳواٽ بندوبست ڪري ڇڏجي.
[b]روڪ رقم: [/b]مختلف زرعي ڪم وقت سر اڪلائڻ لاءِ گھربل تجربيڪار ۽ تربيت يافته کيت مزدورن جي اجوري وغيره لاءِ، توڙي زرعي ضرورت جون مختلف شيون مثلاً: ڀاڻ يا ٻج ۽ زرعي دوائون وغيره وٺڻ لاءِ به، روڪ رقم جو اڳواٽ انتظام رکڻ جي به وڏي اهميت آهي.
[b]زرعي زهرن جو ميسر هجڻ:[/b] مختلف فصلن ۾، مختلف قسم جا جيت جڻا، بيماريون ۽ گندگاھ نقصان جو سبب بنجن ٿا، جن تي ضابطو آڻڻ لاءِ گھربل زرعي زهرن جي يقيني دستيابي به ضروري آهي.
[b]زرعي اوزار[/b]: زمين جي تياري، فصلن جي پوک، فصلن ۾ گڏ ڪرڻ، دوائن جي استعمال ۽ لاباري وغيره دوران، مختلف زرعي اوزار گھربل هوندا آهن. اڳواٽ رٿابندي تحت، هر گھربل زرعي اوزار، اڳواٽ يا وقت سر ملڻ جي پڪ ڪرڻ گھرجي، ته جيئن هر ڪم صحيح وقت تي، صحيح طريقي سان، مناسب محنت ۽ لاڳت ذريعي مڪمل ٿي وڃي ۽ في ايڪڙ پيداوار گھٽ ملڻ جو هي ڪارڻ ٽري وڃي.
پوکي لاءِ ايرضي طئي ڪرڻ: ڪي فصل گھٽ ته ڪي وڌيڪ محنت ۽ لاڳت گهرن ٿا، انڪري ميسر وسيلن جهڙوڪ زمين جي قسم، زرعي اوزارن، پاڻي، ٻج، ڀاڻ، زرعي دوائن، کيت مزدورن ۽ روڪ رقم جي پيش نظر يعني وسيلن آهر ايراضي جو حدف طئي ڪرڻ ئي دانشمندي ٿيندي.
[b]فصل جي چونڊ: [/b]علائقي جي آبهوا ۽ ميسر زمين پٽاندر ته فصل جو انتخاب ڪرڻوئي آهي، پر موسم آهر، آبادگار جي ذاتي ضرورت (اناج يا گاھ وارا فصل) يا عام کپت جي حوالي سان وونئڻ، ڪمند يا تيلي ٻج وغيره جي چونڊ به ممڪن آهي. انساني آبادي (شهر يا ڳوٺ) جي ويجھڙائي واري حساب سان سايون ٻاڄيون ۽ ميوا يا پري هجڻ جي صورت ۾ دالين وارا فصل وغيره، آمد و رفت جي سھوليت پٽاندر فصل پوکڻ جو فيصلو ڪجي.
[b]جنس جي چونڊ: [/b]زمين جي قسم آهر، اهڙي جنس پوکجي، جنهن ۾جيتن ۽ بيمارين خلاف قوت مدافت به هجي ۽ ٿوري محنت ۽ ٿوري لاڳت مان ججھي اپت به ڏياري.
[b]صحتمند ۽ نج ٻج جو انتظام[/b]: اسي سيڪڙي کان وڌيڪ ڦوٽهڙي جي صلاحيت رکندڙ صحتمند ۽ نج ٻج جو بندوبست ڪجي يا وقت سر ٻج کي بيمارين جي جراثيمن کان آجو ڪري مناسب مقدار ۾ پوکڻ جو انتظام ڪجي.
[b]زمين جي تياري ۽ پوک
[/b]مندائتي پوک لاءِ وقت سر تياري: هر فصل پنهنجي پنهنجي موزون مند ۾ پوکڻ سان ئي بھتر پيداوار ڏئي ٿو، پر اهو تڏهن ممڪن آهي، جڏهن زمين جي تياري به وقت سر ڪري وٺجي. جنهن لاءِ بنيادي ڳالھيون هيٺ ڏجن ٿيون.
زمين کي بنجھو بنائڻ: زمين کي ايترا ڀيرا هر ۽ سنھور ڏجي، جو گھٽ ۾ گھٽ نوَ انچ اونهائي تائين زمين نرم ۽ پوري ٿي وڃي، ته جيئن منجھس پاڻي جذب ڪرڻ جي صلاحيت وڌي ۽ پاڙون سولائي سان هيٺ اونھيون وڃي سگھن.
زمين کي هموار ڪرڻ: ناهموار زمين ۾ پاڻي ڪٿي تمام گھڻو بيهندو ته ڪٿي ڪونه به پڄندو، ٻئي صورتون نقصانڪار آهن، البت هموار زمين ۾ هڪ ڪرو پاڻي بيهڻ سببان هر ٻوٽي کي پنهنجي حصي جو پاڻي ملندو ته فصل ڀلو ٿيندو.
ٻارابندي ۽ ناليون: ٻارا ۽ ناليون اهڙي ترتيب ۾ ٺاهجن جو هر ٻاري کي ڌارڌار ۽ هر ٻوٽي تائين ضرورت مطابق پاڻي پهچي سگھي، ته جيئن فصل ڀلو ٿئي ۽ اپت ججھي ملي.
پوک جو طريقو: ٻج جي ناڙي، ڇٽ کيڙ، گھڙٻي، کرين تي يا اوڙن ۾ پوک، ٻيجارو رونبڻ يا چڪيون ٿڏاري پوکڻ وغيره، جنهن به مناسب طريقي سان فصل ڀلو ٿئي، ان مطابق پوکجي.
ٻج جو مقدار: زمين توڙي فصل جي قسم، پوکڻ جي طريقي ۽ وقت آهر موزون مقدار ۾ ٻج پوکڻ کي يقيني بنائڻ سان پيداوار وڌندي.
پوکي جي وڇوٽي: هر فصل جي ٻوٽي جو پنهنجو قدبت ۽ پکيڙ ٿيندي آهي. ان لحاظ کان، موزون مفاصلي تي ڇڊو يا گھاٽو، جيئن مناسب رهي، صحيح وٿي تي ٻوٽا رکجن، ته جيئن ڀلا ٿين ۽ بهتر پيداوار ڏين.
ٻج پوکڻ لاءِ اونهائي: ڪي ٻج گھڻا اونھا ته ڪي وري بلڪل مٿاڇري تي پوکڻ سان ڀلا ڦٽندا آهن. ان ڪري ٻج جي خاصيت آهر پوک ڪجي.
[b]فصل جي سارسنڀال
[/b]ڇڊائي: گھڻي گھاٽي فصل جي ڇڊائي ڪري، انهن جي هر حصي تائين گھربل هوا ۽ روشني وغيره پھچائڻ سان پيداوار وڌندي.
پاڙن تي مٽي چاڙهڻ يا لاهڻ: ڪن فصلن جي پاڙن ۾ توڙي اڪثر ميويدار ٻوٽن يا وڻن جي پاڙن وٽان مٽي چاڙهڻ يا وري لاهڻ سان ٻوٽا يا وڻ زور وٺن ٿا ۽ پيداوار وڌيڪ ڏين ٿا. ان ڪري اِهو ڪم به ضرور انجام ڏجي.
پاڻي ڏيڻ: اونهاري ۾ گھڻو ۽ سياري ۾ ٿورو، پر زمين جي قسم ۽ فصل جي واڌ وارن نازڪ مرحلن دوران، جڏهن به ۽ جيترو به پاڻي ڏيڻ ضروري هجي، ڏجي.
ڀاڻ جو استعمال: پاڻي جيان ڀاڻ به زمين جي خاصيت ۽ فصل جي گھرج آهر، متوازن نموني، صحيح وقت تي، صحيح طريقي سان ڏبو، ته پيداوار وڌيڪ ملندي.
گندگاھ ڪڍڻ: گندگاھ جا ٻوٽا فصلن جي کاڌ خوراڪ ۾ ڀائيوار ٿين ٿا، نقصانڪار جيتن ۽ بيمارين جي پناھ گاھ ٿين ٿا، ان ڪري جانورن جي چاري واري لالچ باوجود، فصل ۾ گاه وڌڻ ويجھڻ نه ڏجن.
جيتن، بيمارين، پکين ۽ جانورن وغيره کان بچاءُ: جيت ۽ بيماريون توڙي پکي ۽ جانور، مختلف فصلن ۾ مختلف نوعيت جو نقصان رسائين ٿا ۽ انهن تي ضابطي آڻڻ جا به مختلف طريقا آهن، بهرحال هر ممڪن ڪوشش ڪري، انهن تي ضابطو آڻجي ۽ واڌو پيداوار کي يقيني بنائجي. هن باب ۾ بحث هيٺ آيل هر نقطي تي صحيح نموني ۾ عمل ڪرڻ سان جيتن ۽ بيمارين تي ضابطو آڻي سگھجي ٿو.
موسمي اثر: حد کان وڌيڪ گرمي، سردي، تيز هوا ۽ برسات، فصلن جي لاءِ هاڃيڪار ٿئي ٿي، انهن کان بچاءُ جا طريقا به دريافت ٿي چڪا آهن، جن تي عمل ڪرڻ سان پيداوار ۾ خاطر خواه واڌارو ٿئي ٿو.
[b]لابـــارو ۽ ڳــاھ
[/b]لابارو، ڪٽائي، پٽ، چونڊائي يا کوٽائي وقت سر ۽ صحيح طريقي سان ڪجي.
سٿريون، ڪُھڙيون يا ڳٺا صحيح نموني ٻڌجن يا جھوليون، ٻوريون ۽ کوکا وغيره صاف سٿرا ۽ مضبوط استعمال ڪجن.
ديرو، کرو، دَن، ڍڳ وغيره فصل آهر، پر سڪل ۽ صاف پٽ تي ٺاهجي.
ڳاھ ۽ وائر لاءِ جن جن به فصلن وغيره جي حوالي سان مشيني طريقو دريافت ٿي چڪو آهي، اختيار ڪجي. ان سان پئسو، وقت ۽ توانائي گھٽ خرچ ٿيندي ۽ جنس جو ذيان به گھٽ ٿيندو آهي.
[b]پيداوار سانڍڻ يا بازار موڪلڻ
[/b]پيداوار کي محفوظ ڪرڻ لاءِ فصل آهر نيون ۽ صاف ڳوڻيون (ٻوريون)، کوکا، کارا وغيره استعمال ڪجن.
هر زرعي اپت جو وقت سر نيڪال ڪجي. سايون ڀاڄيون ۽ ميوا تمام تڪڙا بازار موڪلجن. ڪمند ۽ ڦٽي وغيره به ڏينهن ٻن اندر ڪارخاني پهچائجي. اناج يا ٻيءَ زرعي اپت، جنهن لاءِ وقت کي خاص اهميت ڀلي نه به هجي، پر اهي به موسمي اثر وغيرهه کان بچائڻ لاءِ، جيترو به جلد ممڪن ٿي سگھي، بازار موڪلجن يا محفوظ جاءِ ۾گڏ ڪري رکجن.
سائينم سدائين، ڪرين مٿي سنڌ سڪار،
دوست مٺا دلدار، عالم سڀ آباد ڪرين.
(آمين)
***