سنڌ جو وچولو _ ساھت جو سمنڊ
ساھتي پرڳڻو، سنڌ جو وچولي وارو علائقو، به علم ادب ۽ ثقافتي ورثي جي لحاظ کان گھڻو مالا مال آھي ـ ڪجھه محققن جو خيال آھي ته ھن علائقي ۾ قبل مسيح واري زماني ۾ به انساني وسنديون ھيون ـ تاريخ ۾ گھڻو پوئتي وڃجي ته معلوم ٿئي ٿو ته آرين کانپوءِ ھتي ٻُڌ مت ۽ جَين مت جا ماڻھو به آباد رھيا آھن ـ
ساھتي پرڳڻي، جنھن کي ڪنھن زماني ۾ لُھاڻو پرڳڻو به چيو ويندو ھو، جي خاصيتن ۾ معياري ٻولي، ادب ۽ ثقافت نمايان ھيون ـ ايئن ڪونھي ته سنڌ جا ٻيا علائقا انھن ڳالھين ۾ پوئتي آھن يا انھن جي ايتري اھميت ڪانھي پر ڪتابن ۾ جيڪا سنڌي ٻولي پڙھجي ٿي، ان ۾ ساھتي پرڳڻي جي ٻولي شامل آھي ـ انگريزن جي زماني ۾ جڏھن سنڌي لِپيءَ تي ڪم ڪرڻ لاءِ ڪميٽي ٺاھي وئي تڏھن ان ڪميٽيءَ ساھتي پرڳڻي سميت سنڌ جي وچولي علائقي جي سنڌيءَ کي اسٽينڊرڊ يا معياري ٻولي پڌرو ڪيو ھوـ ھونئن به ساھت اکر سنسڪرت ٻوليءَ جو آھي جنھن جي معنى ئي آھي علم، ادب ۽ ثقافت ـ
ھن علائقي تي ساھتي پرڳڻو نالو ڪيئن پيو؟ ڇا صرف ان ڪري جو پراڻي زماني کان ھيءُ علائقو علم ۽ ادب جو مرڪز ھو يا ساھتي نالي پٺيان ٻي ڪا ڪھاڻي آھي؟ انھيءَ تي وڏا بحث ٿيا آھن پر محقق ڪنھن نتيجي تي ڪونه پھتا آھن ـ ڪن جھونن ليکڪن ۽ خاص طور ھندو برادريءَ جي دانشورن جو خيال آھي ته ساھتي يا ساھتيه نالو ھن علائقي تي سھتا برادريءَ جي ڪري پيو، ڇوته ڪافي تعداد ۾ سھتا ذات جا ماڻھو ھن خطي ۾ رھن ٿا ـ لوڪ رام ڏوڏيجا پنھنجي ڪتاب ”منھنجو وطن، منھنجا ماڻھو“ ۾ لکي ٿو ته سھتا قبيلو سھتا سنگھه جي نالي پٺيان سڏجي ٿو جيڪو موڏا سنگھه يا موڙا سنگھه سنڌي راجپوت جو پٽ ھوـ سندس چوڻ موجب جوڌپور جي ٻن شھزادن جو اقتدار تان جھيڙو ٿي پيو جنھن کانپوءِ موڙا سنگھه جوڌپور ڇڏي سنڌ جي ڀر واري علائقي تي حڪمراني ڪرڻ لڳو جڏھن ته سندس پٽ سھتا سنگھه سنڌ جي ان علائقي تي قبضو ڪري پنھنجي جاگير ٺاھي جيڪو جوڌپور جي سرحدن سان لڳندڙ ھو ـ ان کان ٿورو اڳ محمد بن قاسم سنڌ فتح ڪئي ھئي پر پوءِ عرب حاڪم راجپوتن جي حملن کان پاڻ کي بچائي نه سگھيا ۽ موڙا سنگھ جي چوٿين نمبر پٽ سھتا سنگھ سنڌ جي وچولي وارو علائقو به ھٿ ڪيو ۽ تڏھن کان سھتا سنگھه جي نالي پٺيان سھتا قبيلو وجود ۾ آيو ۽ ھيءُ علائقو سھتا قبيلي پٺيان ساھتيه پرڳڻو سڏجڻ لڳوـ ان بيان موجب سھته برادريءَ جي تاريخ محمد بن قاسم کان پوءِ جي دور ۾ شروع ٿئي ٿي ـ لوڪ رام جو چوڻ آھي ته مورو شھر به سھتا سنگھه جي پيءُ موڙا سنگھه جي نالي پٺيان قائم ٿيو ـ ھڪ ٻئي ليکڪ ميان نيڪ محمد سھتي به پنھنجي فارسي ڪتاب ”تاريخِ سھتا قوم“ ۾ ان قصي کي محمد بن قاسم واري دور سان ڳنڍيندي بيان ڪيو آھي ته جوڌپور جي حاڪم جي وفات کانپوءِ سندس ٻن پٽن وچ ۾ تخت ۽ تاج لاءِ تڪرار ٿيو ۽ نيٺ گھڻي ڇڪتاڻ کانپوءِ ھڪ شھزادو تخت جو وارث ٿيو ته ان جو ڀاءُ موڙا سنگھ محمد بن قاسم وٽ دانھن کڻي آيو ۽ مدد لاءِ چيائينس پر محمد بن قاسم کيس سنڌ ۾ رھڻ لاءِ جاگير ڏني ۽ ھُو پڻ سنڌ ۾ رھي پيو ـ موڙا سنگھ کي ست پٽ ھئا جن مان سھتو چوٿون نمبر پٽ ھو جنھن مان سھتا قوم (قبيلو) سڏجڻ ۾ آيو ۽ موڙا سنگھه جيڪا جاگير پٽ کي ڏني اھا سندس نالي پٺيان ”ساھتي پرڳڻو“ سڏجڻ ۾ آئي ـ
لوڪ رام ڏوڏيجا ۽ ميان نيڪ محمد سھتي جي ان قصي سان سھمت نٿو ٿي سگھجي ڇو ته عربن جي سنڌ بابت لکيل تاريخ چچنامي ۾ اھڙو ڪوبه واقعو يا قصو بيان ڪيل نه آھي ـ ٻئي تاريخدان اھي قصا ايئن بيان ڪن ٿا ڄڻ ھن خطي ۾ ٻيو ڪو ماڻھو اڳي آباد ئي ڪونه ھو ـ ٻيو ته سنڌ جي خالص سنڌي نسلن کي به ھروڀرو عربن سان ڳنڍڻ جي به بي تُڪي روايت پيل آھي ـ ٻنھي ليکڪن جي بيان کي تاريخ جو ھيءُ حوالو رد ڪري ٿوـ سال 1947 ۾ ھندستان جي ھڪ محقق مولانا سيد ابو ظفر ندويءَ جي ڇپيل ڪتاب ”تاريخِ سندھ“ موجب جڏھن محمد بن قاسم عرب لشڪر وٺي سنڌ تي ڪاھي آيو تڏھن به سھته، سمه ۽ لاکا موجوده ساھتي علائقي ۾ موجود ھئا ـ مولانا ندوي لکي ٿو: ”بھراور مان محمد بن قاسم ھليو ۽ سمه قوم جي حدن ۾ پھتو ـ“ وري ٻئي پئراگراف ۾ لکي ٿو:”ھتان ڪُوچ ڪري سھته (يا سمه) وٽ پھتو ـ“ محقق انھن کي جاٽ ۽ راجپوت قومون سڏي ٿو ـ بھراور مان ھلي سھته وٽ پھچڻ واري ڳالھه مان گُمان ٿئي ٿو ته بھراور (موجوده ڀريا وارو علائقو) سھتن جي حدن ۾ ڪونه ھو ـ
انگريزن جي زماني جو ڊپٽي ڪليڪٽر شيخ صادق علي شير علي انصاري پنھنجي ڪتاب ”شارٽ اسڪيچز آف مسلمان ريسز فائونڊ ان سنڌ، بلوچستان اينڊ افغانستان“ ۾ لکي ٿو ته سھتا اصل ۾ سمه قبيلي جي ھڪ شاخ آھن ـ صادق علي ڪجھه اھڙن ڪتابن جا حوالا به ڏئي ٿو جن سمن جي لڇ وڃي عربن سان ڳنڍي آھي ـ مثال طور تحفته الڪرام موجب سمه قبيلو نبي سڳوري جي چاچن ابو جِھل يا ابو لھب جي نسل مان آھي يا وري مُلڪ پارس جي بادشاھه جمشيد جي نسل مان يا حضرت نوح جي پٽ شيم جي نسل مان آھي ـ تحفته الڪرام ۾ اھو به خيال ڏيکاريل آھي ته سمه ڪنھن شخص جو نالو ھو، جنھن کانپوءِ اھو نالو سندس نسل تي پئجي ويو ـ تاريخِ فرشته به سمن کي حضرت نوح جي اولاد مان لکي ٿي ـ ھڪ ٻئي بيان موجب ابو جھل زھر وگھي نبي سڳوري کي ختم ڪرڻ گھريو ۽ ان لاءِ ھن ھڪ شخص اڪريما کي ذميواري ڏني جنھن اھو زھر نبي سڳوري کي ڏيڻ بدران پاڻ کائي ڇڏيو ـ نبي سڳوري ان شخص کي ”اڪريما سماوي“ سڏيو جنھن جو مطلب آھي زھر کائيندڙ ۽ سمجھيو وڃي ٿو ته سمه انھيءَ شخص جو نسل آھن ۽ ان نسل جا ماڻھو ڪڇ ۾ اچي آباد ٿيا ۽ سماويءَ مان سمه سڏجڻ ۾ آيا ـ سمن کي اڃان به اسلامي رنگ ڏيڻ لاءِ ٻي روايت آھي ته سمه لفظ ”سامھون“ مان نڪتو جڏھن ھنن اسلام قبول ڪيو ـ شيخ صادق بھرحال لکي ٿو ته اھا ڳالھه پڪي آھي ته سمه اڳي ھندو ھئا ۽ عربن کان به اڳ سنڌ جي حاڪمن منجھان ھئا ۽ نبي سڳوري جي چاچن جي نسل مان ڪونه ھئا ۽ سنڌ تي عربن جي ڪاھه وقت ڪونه آيا ھئا ـ سندس چوڻ موجب لاکا، راڄپر، اُنڙ توڙي سھته سمه قبيلي جون شاخون آھن ـ سنڌ گزيٽيئر (1959) جو ليکڪ ايڇ ٽي سورلي به لاکن، سھتن، سومرن ۽ لھاڻن کي سمه قبيلي جون شاخون سڏيندي چچنامي ۽ ٻين ڪتابن جا حوالا ڏئي ٿو ۽ لکي ٿو ته انھن ذاتين کي سماٽ سڏيو وڃي ٿو ـ سورلي به شيخ صادق جي ڪتاب جا حوالا ڏنا آھن ـ خير محمد ٻرڙي سيوھاڻيءَ به سندس ڪتاب ”ذاتين جي انسائيڪلوپيڊيا“ ۾ مٿي ڄاڻايل ڪتابن جي مدد سان بحث ڪيو آھي ـ سندس چوڻ موجب سمه ۽ سومرا اصل ۾ پاڻ ۾ سئوٽ آھن ـ ھڪ ٻيو ليکڪ سھيل ظھير لاري پنھنجي انگريزي ڪتاب ”اَ ھسٽري آف سنڌ“ ۾ مٿي بيان ڪيل ڳالھين جا حوالا ڏيڻ بعد ھڪ واڌارو ڪندي لکي ٿو ته ابنِ بطوطه جڏھن سنڌ ۾ آيو ته ھُو سمن ۽ سومرن ۾ فرق نه ڪري سگھيو ـ ابنِ بطوطه جو خيال آھي ته اھي محمد بن قاسم جي لشڪر سان گڏ آيا ۽ شام ملڪ جا ھئڻ ڪري شامي سڏيا ويا جن مان ڦري سمه سڏجڻ ۾ آيا ـ بھرحال سھيل ظھير لاري ڪجھه وڌيڪ حوالا ڏيندي چوي ٿو ته سمه قبيلي جا ماڻھو 325 قبل مسيح ۾ به سنڌو نديءَ جي ڪنارن تي آباد ھئا جڏھن سڪندر اعظم سنڌ ۾ آيو ھو ـ سڪندر اعظم جي ڪن تاريخ نويسن ”سمبُو“ جو ذڪر ڪيو آھي جيڪو اصل ۾ سمو ٿي سگھي ٿو ـ ان بحث جي روشنيءَ ۾ چئي سگھجي ٿو ته سھته، لاکا، لُھاڻا، راڄپر ۽ ٻيون سماٽ ذاتيون قديم زماني کان ھن خطي ۾ آباد آھن ۽ سندن عربن جي نسل توڙي عربن جي زماني ۾ آيل سھته سنگھ سان ڪو واسطو ڪونھي ۽ اھڙي طرح ساھتي پرڳڻو سھتا برادريءَ جي ڪري سڏجڻ جو به ڪو تاريخي ثبوت نٿو ملي ـ سنڌ جي ھڪ ڪاموري مرحوم محمد صلاح الدين قريشيءَ، جنھن مختلف عھدن تي رھندي سنڌ حڪومت ۾ سيڪريٽريءَ جي عھدي تان رٽائرمينٽ ورتي، وڏي تحقيق کانپوءِ ھڪ ڪتاب ”سنڌ _ اَ ٽائيم ڪئپسُول آف ھيريٽيج“ لکيو، جنھن ۾ سندس خيال آھي ته برھمڻ چچ گھراڻي کان اڳ سنڌ ۾ ساھي (ساھسي) گھراڻي جو راڄ ھو، ۽ ڪنڊياري ۽ نوشھري جا تعلقا اڳي توڙي اڄ به ساھتي سڏجن ٿا ۽ سھته قبيلو، جنھن ۾ ڍوڊا، جھنڊير ۽ ونڊير شامل آھن، ان گھراڻي پٺيان سڏجن ٿا ـ ھُو لکي ٿو ته اھو علائقو ”شاھو لُھاڻي جو پرڳڻو“ سڏبو ھو، جنھن جي حدن ۾ شھدادپور، جھول ۽ کپرو شھر به اچي ٿي ويا ۽ ان جو حدون امرڪوٽ تائين ھليون ٿي ويون ـ (ٽالپرن جي زماني جي سنڌ جي ھڪ نقشي موجب مير شير محمد ٽالپر جي ميرپور خاص واري صاحبيءَ جون حدون نوشھري فيروز سان ملنديون ھيون) ـ جيئن ته اھي قبيلا راجا ڏاھر جا به وفادار ھيا، تنھنڪري انھن مان ڪي ڏاھري به سڏجن ٿا ـ انھن سماٽ قبيلن مان سندن چڱا مڙس ڄام سڏائن ٿا جيڪي ان علائقي ۾ اڄ به آباد آھن ـ ڪن تاريخي حوالن سان ليکڪ ٻڌائي ٿو ته عربن کان ھزار ورھيه اڳ ”ھِنايان“ نالي ٻُڌ فرقي جو ھڪ مُکي ”سماٽيا“ نالي سان ھو، ۽ ٿي سگھي ٿو ته سمه قبيلو انھيءَ جي نالي پٺيان سڏبو ھجي ـ صلاح الدين صاحب جي تحقيق موجب انگريزن 1850 ۾ ساھتيءَ بابت ھڪ رپورٽ تيار ڪئي ھئي جنھن جا نقشا کيس روينيو رڪارڊ مان مليا ھئا ـ
ايڇ ٽي لئمبرڪ پنھنجي ڪتاب ”ھسٽري آف سنڌ“ ۾ چچنامي ۽ ٻين حوالن سان ھيٺ ڄاڻايل ڪي سِٽون لکيون آھن، جن کي پڙھڻ کانپوءِ سمن ۽ سھتن جي عربي نسل توڙي سھته سنگھه واري ٿيوريءَ جي ڪابه اھميت نٿي رھي ـ لئمبرڪ لکي ٿو:”چيو وڃي ٿو ته محمد بن قاسم لُھاڻا قبيلي جي جاٽن بابت پُڇا ڪئي جنھن تي کيس ٻڌايو ويو ته اھي ڏاڍا ظالم آھن ۽ حاڪمن جا سدائين نافرمان رھيا آھن ۽ شاھراھن تي ڌاڙن ھڻڻ جي عادت اٿن ـ اھو ٻڌڻ تي عرب جنرل انھن لاءِ ساڳين سخت ۽ توھين آميز سزائن جو حڪم ڏنو جيڪي راءِ چچ انھن کي اڳي ڏنيون ھيون ـ محمد بن قاسم کي اھو به ٻڌايو ويو ته راءِ چچ سمه ۽ لاکا قبيلن لاءِ به ساڳيون لُھاڻن واريون سزائون مقرر ڪيون ھيون پر عرب جنرل سمن ۽ سھته قبيلي جي ماڻھن سان ڪجھه بھتر نموني پيش آيو ـ“ ھُو لکي ٿو ته سھتا انھيءَ علائقي ۾ آباد آھن، جيڪو ھاڻي سندن نالي پٺيان (ساھتي) سڏيو وڃي ٿو ـ لئمبرڪ لکي ٿو ته سنڌ ۾ رھندڙ سھتا، جن مان ڪي ھندو ته ڪي مسلمان آھن، تِن کي انھن سھتن جا پونئير سمجھڻ گھرجي جن جو ذڪر چچنامي ۾ ٿيل آھي ـ
سھتا برادريءَ ۽ ساھتي پرڳڻي بابت بحث جي پڇاڙيءَ ۾ ايڇ ٽي سورلي جي مٿي ڄاڻايل گزيٽيئر مان ھڪ پئراگراف ھتي ڏيڻ سان ڳالھه اڃان وڌيڪ واضح ٿي ويندي ـ صفحي نمبر 257 تي سورلي لکي ٿو: ”ھندو واپارين جي ھڪ ٻي ذات آھي سھته، جنھن لاءِ ھن گزيٽيئر جي 1901 واري ايڊيشن ۾ ڄاڻايو ويو آھي ته اھا سمه قبيلي جي شاخ آھي جنھن مذھب مٽائي مسلمان ٿيڻ جي مزاحمت ڪئي ھئي ـ سمجھيو وڃي ٿو ته سھته، جيڪي پنھنجي راجپوت نسل ھجڻ جي دعوى ڪن ٿا، مٿن نوشھري فيروز تعلقي جي ھڪ ڳوٺ ”ساھتي“ جي ڪري اھو نالو پيو ھجي، جتي اھي اڳي آباد ھئا ـ اھي واپاري به آھن ته زمينداري به ڪن ٿا ۽ سرڪاري نوڪرين ۾ به آھن ـ انھن مان اڪثر ڌرمي لحاظ کان ويشنو آھن ـ اھي ٻين ذاتين مان ته ڇوڪرين سان پرڻو ڪن ٿا پر پنھنجون نياڻيون ٻين ذاتين ۾ نٿا ڏين ـ اھي گوشت، مڇي ۽ شراب نٿا واپرائن ۽ سندن ريتون رسمون لُھاڻن سان ملن ٿيون ـ“ سورلي 1901 جي گزيٽيئر جي حوالي سان ”ساھتي“ کي ڳوٺ ڄاڻايو آھي، اھو ٿي سگھي ٿو ساھتي پرڳڻو ئي ھجي ۽ جيڪڏھن ان ٿيوريءَ کي بنياد بنائجي ته پوءِ اھو گمان ڪري سگھجي ٿو ته سھتا برادريءَ تي نالو ساھتي پرڳڻي جي ڪري پيو ھوندو ـ انھيءَ موضوع تي بحث لاءِ وري به ميدان کليل آھي ۽ محقق ان تي تحقيق ڪري ڪو نتيجو ڪڍن ته بھتر آھي ـ
ڪلھوڙن جي صاحبيءَ ۾ ساھتي پرڳڻو ٻن حصن ۾ ورھايل ھو ـ ھڪ ڪنڊيارو پرڳڻو ۽ ٻيو نوشھرو پرڳڻو ـ ساھتي پرڳڻو اڳوڻي نوابشاھه ضلعي جي ڪنڊيارَي، نوشھرو فيروز ۽ مورو تعلقن تي مشتمل ھو جنھن ۾ ٺارُوشاھه، مٺياڻي، ڀريا، درٻيلي ۽ ھالاڻيءَ سميت 52 ننڍڙا شھر ۽ ڳوٺ شامل ھئا ـ انھن 52 شھرن ۽ ڳوٺن جا نالا ھن ريت آھن: تعلقو نوشھرو فيروز: ڀريا، ڀرياروڊ، پڊعيدن، درياخان جلباڻي، چانھين، گھيڙگجُو،کاھي، مولھڻ، ٺاروشاھه، ڀورٽي، سخي دادواھه، دليپوٽه، ٺٽ ھوتچند، اَبجي، مٺياڻي، ابڙان، ڪلھوڙا، ڦُل، چِيھو، درياخان مري ۽ نوشھروفيروز ـ تعلقو ڪنڊيارو: خانواھڻ، ھالاڻي، بھلاڻي، محبت ديرو جتوئي، ڪوٽڙي ڪبير، ڪنڊيارو، درٻيلو، بگوديرو، مَڃُٺ، محرابپور، لاکاروڊ ۽ ڪمال ديرو ـ تعلقو مورو: سِيھڙ، ڏيپارجا، ملڪ، چنيجا، نوان جتوئي، پرڻ، مناھي، سڌوجا، مورو، گچيرو، شاھپور، دولتپور، سونھيرو، مکنڊ، ساوڙي، پٻجو، سن، ٺُل مير رُڪڻ ۽ ڪٻيري ـ
انھيءَ کان به اڳ 1555 ۾ اھو درٻيلو پرڳڻو سڏبو ھو، جنھن جو ھيڊڪوارٽر ڊڀريو شھر ھو ـ انگريزن جي زماني ۾ اھو سمورو ساھتي پرڳڻو نوابشاھه ضلعي جو حصو ھو ـ نوابشاھه کي ضلعي جو درجو انگريزن جي زماني ۾ 1912 ۾ مليو ھو جنھن کي 1903 ۾ تعلقي نصرت جو نالو ڏنل ھو جڏھن ته 1989 جي آخر ڌاري نومبر مھيني ۾ نوابشاھه ضلعي کي ٻن حصن ۾ ورھائي نوشھري فيروز جي نالي سان نئون ضلعو ٺاھيو ويو جنھن ۾ اڳوڻا ٽي تعلقا نوشھرو فيروز، مورو ۽ ڪنڊيارو شامل ڪري ڀريا جو درجو وڌائي تعلقي جي حيثيت ڏني وئي ـ ايئن تعلقن جو تعداد چار ٿي ويو پر 2005 ۾ محرابپور کي به تعلقي جو درجو ڏئي ان ۾ شامل ڪيو ويو ـ ضلعي ھيڊڪوارٽر نوشھري فيروز ۾ رکيو ويو ـ ھن ضلعي ۾ جيڪي ننڍا شھر ۽ ڳوٺ اچن ٿا تن ۾ اُتر ۾ محرابپور ۽ ھالاڻيءَ کان وٺي ڏکڻ ۾ موري تائين ۽ اولھه ۾ درٻيلي ۽ ٺاروشاھه کان وٺي اوڀر ۾ ڀريا روڊ ۽ پڊعيدن تائين سمورا علائقا شامل آھن ـ انھيءَ حساب سان قديم زماني جي ساھتي پرڳڻي جون حدون ٿوري گھڻي فرق سان اھي ئي آھن جيڪي اڄ نوشھري فيروز ضلعي جون آھن ـ نوشھري فيروز ضلعي جون حدون اُتر ۾ خيرپور ضلعي سان، اولھه ۾ دادو ۽ لاڙڪاڻي ضلعن سان، ڏکڻ ۾ نوابشاھه ضلعي سان ۽ اوڀر ۾ سانگھڙ ضلعي سان ملن ٿيون ـ
سرڪاري انگ اکرن موجب نوشھري فيروز ضلعي جي ايراضي ٽي ھزار ۽ ستاويھه (3027) چورس ڪلوميٽر آھي ۽ سال 2017 جي آدمشماريءَ موجب ضلعي جي ڪل آبادي سورھن لک، ٻارھن ھزار، ٽي سئو ٽيھتر (1.612373 ملين) آھي جنھن موجب ھڪ چورس ڪلوميٽر ايراضيءَ ۾ 532 ماڻھو آباد آھن ـ سال 1972 ۾ ھتان جي آبادي ڪل 6 لک، 85 ھزار، 829 ھئي ـ موجوده آباديءَ ۾ مردن جو تعداد 8 لک، 32 ھزار، 569 ۽ عورتن جو تعداد 7 لک، 79 ھزار، 747 آھي ـ اڪثريتي آبادي جيڪا مجموعي طور 12 لک، 32 ھزار، 571 آھي، ٻھراڙين ۾ رھي ٿي جڏھن ته شھري آباديءَ جو ڪُل انگ 3 لک، 79 ھزار، 802 آھي ـ نوشھري فيروز ضلعي جي تعلقي ڀريا جي ڪل آبادي ٽن لکن کان ٿورو وڌيڪ آھي جڏھن ته ڀريا ٽائون ڪميٽيءَ جي حدن ۾ ايندڙ علائقن ۾ 17 ھزار، 827 آدم رھي ٿو ۽ ڀريا شھر جي آبادي 14 ھزار، 81 آھي جنھن ۾ 2017 کانپوءِ ھيل تائين ڪجھه واڌارو ٿيو ھوندو ـ ضلعي جي آباديءَ ۾ ھندو برادريءَ جو تناسب فقط 1.3 (ھڪ ڀاڱي ٽي) سيڪڙو آھي ـ
سرڪاري انگ اکرن موجب نوشھري فيروز ضلعي ۾ پڙھيل ماڻھن جي شرح 55 سيڪڙو آھي ـ ھتي سنڌي، اردو، پشتو، بلوچي، براھوي، پنجابي ۽ سرائڪي ٻوليون ڳالھايون وڃن ٿيون ۽ اھي سمورا قبيلا ۽ برادريون آباد آھن جيڪي سنڌ جي ٻين علائقن ۾ موجود آھن ـ مجموعي طور 88 سيڪڙو سنڌي ٻولي ڳالھائي وڃي ٿي جڏھن ته اردو ڳالھائيندڙن جي شرح 5.7 ۽ پنجابي ڳالھائيندڙن جي شرح 4.4 سيڪڙو آھي ـ
ضلعي ۾ سرڪاري تعليمي ادارن کانسواءِ وڏي تعداد ۾ خانگي تعليمي ادارا به قائم آھن ـ سرڪاري پرائمري اسڪولن جو تعداد 2300 جي ويجھو آھي جڏھن ته 140 مڊل اسڪول، 56 ھاءِ اسڪول، 18 ھائر سيڪنڊري اسڪول، ڇوڪرن جا ڇھه ۽ ڇوڪرين جا ٻه ڪاليج قائم آھن ـ نوشھري فيروز شھر ۾ بحريه ۽ آءِ بي اي (انسٽيٽيوٽ آف بزنيس ايڊمنسٽريشن) سکر جا ڪاليج به قائم آھن ـ ٽي مونو ٽيڪنيڪل انسٽيٽيوٽ، ٻه ووڪيشنل انسٽيٽيوٽ، ڇوڪرين جا ٻه ووڪيشنل انسٽيٽيوٽ، خانگي شعبي ۾ ھڪ لاڪاليج ۽ ٻيا تعليمي ادارا به ڪم ڪري رھيا آھن ـ ڪجھ ورھين کان ھتي شھيد بينظير ڀٽو يونيورسٽي نوابشاھه جي ڪئمپس به قائم ٿيل آھي جتي انفارميشن ٽيڪنالاجيءَ جي تعليم تي ڌيان ڏنو پيو وڃي ـ
ضلعي ۾ ڪا به ٽيچنگ اسپتال ڪانھي ۽ صرف پنج تعلقي اسپتالون آھن جڏھن ته ضلعي ھيڊڪوارٽر ۾ قائم تعلقي اسپتال کي به جديد سھولتون مليل ناھن ـ رورل ھيلٿ سينٽرن جو انگ 12، ٽي بي ڪلنڪس جو انگ 70، بنيادي صحت مرڪزن جو تعداد 45، وٽرنري سينٽرن جو تعداد 52 ۽ وٽرنري اسپتال صرف ھڪ آھي ـ
ھن ضلعي ۾ ڪوبه ھوائي اڏو ڪونھي جڏھن ته مين ريلوي لائين اوڀر ۾ ڪجھه شھرن وٽان لنگھي ٿي ـ انگريزن جي وڇايل لوپ لائين 1990 کان بند ھجڻ جي ڪري ضلعي جي اندروني علائقن ۾ ريلوي سروس ڪانھي جيڪا اڳي سمورن علائقن کي محرابپور تائين ڳنڍيو بيٺي ھئي ـ ضلعي ۾ پڪن رستن جي ڊيگھ 1300 ڪلوميٽرن کان ڪجھه وڌيڪ آھي جڏھن ته ٻه سئو کن ڪلوميٽر ڪچا رستا آھن ـ سرڪاري ۽ خانگي ٽپال سرشتي توڙي انٽرنيٽ ۽ موبائل ۽ لينڊلائين ٽيليفون جي سھولت به ميسر آھي ـ
ضلعي جي معيشت جو دارومدار ننڍين صنعتن، واپار، ماھيگيري ۽ زراعت تي آھي ـ ھتان جي موسم گرم آھي ۽ ساليانو سراسري طور ھڪ سئو ملي ميٽر برسات وسي ٿي ـ آبپاشيءَ جا ٻه اھم وسيلا روھڙي ڪئنال ۽ نصرت ڪئنال آھن جيڪي دائمي وھن ٿا ۽ زراعت جو سمورو دارومدار انھن تي آھي ـ ھونئن نولکي واھه نوشھري فيروز ضلعي جو سڀ کان پُراڻو واھه آھي جيڪو ڪلھوڙن جي راڄ کان به اڳ ھن خطي کي سيراب ڪندو ھو ـ ضلعي جون زمينون تمام زرخيز آھن جن ۾ ھر قسم جا فصل ۽ ميوا ٿين ٿا ـ اولھه ۾ سنڌو درياھه وھڻ ڪري ھتي ٻيلا به آھن جن ۾ مٺياڻي، ڀورٽي، ڀونئر، محبت ديرو، ڪمال ديرو ۽ دليپوٽا وارا ٻيلا شامل آھن جتي ٻٻر، ڪنڊي، تمر، لئي، ٽالھي ۽ ٻيا وڻ جام ٿين ٿا ـ
پراڻي زماني کان ساھتي پرڳڻو وڻج واپار جو مرڪز ھوـ ھتان جا ميوا، مٺايون ۽ ھٿ جو ھنر مشھور ھئا ـ جھونا ماڻھو ٺاروشاھه جون موسميون، ليما، بافتي جو ڪپڙو، ڀريا جا پيڙا، ڪنڊياري جا ڀڳڙا، نوشھري فيروز جا انگوڇا ۽ ٻيون ڪيتريون ئي ھٿ جون ٺھيل شيون ۽ آڏاڻي تي ٺھيل ڪپڙو اڄ به ياد ڪن ٿا ـ ڀريا جا پيڙا فرمائشن تي لنڊن تائين تحفي طور موڪليا ويندا ھئا ـ قومي شاھراھه تي سفر ڪندڙن کي انھن علائقن مان لنگھندي رستي جي ڀر ۾ باغ ۽ ھٿن ۾ موسم جي حساب سان زيتون، مالٽا ۽ ٻيو ميوو کڻي ڪيترائي ڳوٺاڻا نوجوان وڪرو ڪندي نظر ايندا ـ ساھتي پرڳڻو تعليم جي لحاظ کان به مشھور ھو ڇو ته ڀريا ۾ اڻويھين صديءَ جي آخر ڌاري 1886 ۾ ڇوڪرن جي تعليم لاءِ ڪوڙو مل چندن مل کلناڻيءَ پاران اسڪول قائم ڪيو ويو ـ نياڻين جي تعليم لاءِ درسگاھه جو ان وقت بنياد وڌو ويو جڏھن نياڻين جي تعليم جو ڪو تصور ڪونه ھو ـ اھڙي طرح سُتت ئي درٻيلي جي سيد الھندي شاھه نوشھري فيروز ۾ مدرسا ھاءِ اسڪول جو بنياد وڌو ـ انھيءَ ئي اسڪول مان شمس العلماءَ عمر بن محمد دائود پوٽي به تعليم حاصل ڪئي ـ لافاني ڪلاڪار ماسٽر چندر جي جنم ڀومي ٺاروشاھه ۾ اينگلو ورناڪيولر اسڪول نوابشاھه ضلعي جي لوڪل بورڊ پاران 1895 ۾ قائم ڪيو ويو جنھن جو درجو وڌائي 1924 ۾ ھاءِ اسڪول ڪيو ويو ـ ھندو پئنچائت 1946 ۾ اتي انٽرميڊئيٽ ڪاليج به قائم ڪرڻ واري ھئي جڏھن ته 1924 ۾ ئي اتي نياڻين لاءِ مڊل اسڪول قائم ڪيو ويو ھو ـ لوڪل بورڊ ھاءِ اسڪول جي ميدان تي ڪرڪيٽ ۽ ٻيون رانديون کيڏيون وينديون ھيون ـ موسمين ۽ ليمن جي باغن ۾ گھيريل ٺاروشاھه شھر اندر ڀائي گوڌورام جي ٽڪاڻي تي ماسٽر چندر جون محفلون ٿينديون ھيون ۽ ساھتي پرڳڻي جا ٻيا ڀڳت به اچي گڏبا ھئا ـ ٺاروشاھه جي شاھي بازار سموري ڍڪيل ھوندي ھئي ـ شھر ۾ ھڪ سرڪاري اسپتال به قائم ھئي جڏھن ته 1944 ۾ ٺاروشاھه کي بجلي به مھيا ڪئي وئي ـ ٺاروشاھه ۾ ريلوي اسٽيشن جو به بنياد 1922 ۾ پيو ھو ـ ٺاروشاھه شھر لاءِ چيو وڃي ٿو ته 1792 ڌاري قائم ٿيو جڏھن ڀريا ۽ ٺاروشاھه جي وچ ۾ قائم قديم وسندي ڪوٽ بھادر ۾ رھندڙن وچ ۾ ڦوٽ پئي جنھن کانپوءِ ٺاروشاھه نالي سيد ڪوٽ بھادر ڇڏي ھتي اچي آباد ٿيو ۽ ھيءُ شھر سندس نالي پٺيان سڏجڻ لڳو ـ
درٻيلو يا ڊڀريو به ساھتي پرڳڻي ۾ اھم حيثيت رکندڙ علائقو رھيو آھي ـ مٿي ٻڌايو ويو آھي ته درٻيلو پرڳڻي جو نالو ھو ۽ ڊڀريو درٻيلي پرڳڻي جو شھر ھو ـ سال 1555 جي ھڪ نقشي ۾ درٻيلي کي پرڳڻي طور ڏيکاريو ويو آھي ـ اھو ئي درٻيلو آھي جيڪو ساھتي پرڳڻي جو ڪنھن زماني ۾ مرڪز ھو ته شير شاھه سوريءَ ھٿان ڀاڄ کائي مغل بادشاھه ھمايون به اتي اچي پڙاءُ ڪيو ھو ـ سنڌ تي انگريزن جي قبضي کان به گھڻو اڳ انگريز واپاري يا سندن گماشتا درٻيلي کان وٺي ڀريا تائين ٿيندڙ پيداوار جي خريداريءَ لاءِ ايندا رھندا ھئا ـ ھالاڻيءَ وارو علائقو ته سنڌ جي تاريخ ۾ نمايان حيثيت رکي ٿو جو 1783 ۾ ھتي ٽالپرن ۽ ڪلھوڙن جي جنگ لڳي جنھن ۾ ميان عبدالنبي ڪلھوڙي شڪست کاڌي ۽ سنڌ تي ٽالپرن جو راڄ شروع ٿيو ـ
قومي شاھراھه پراڻن وقتن کان ساھتي پرڳڻي جو ھڪ قدرتي لنگھ رھيو آھي جتان ڪيترائي جارح ايندا ويندا رھيا آھن ـ چيو وڃي ٿو ته محمد بن قاسم به اھو ئي رستو اختيار ڪيو ھو ۽ نوشھري فيروز واري علائقي ۾ (ان وقت نوشھري وارو موجوده شھر ڪونه ھو) پڙاءَ ڪندو اڳتي وڌيو ھو جنھنڪري ان علائقي ۾ خيرپور جيان کجين جا باغ به جام آھن ـ ھتي احمد شاھه ابداليءَ به پڙاءُ ڪيو ته ايران جي نادرشاھه به لشڪرڪشي ڪئي ۽ جنرل چارلس نيپئر ته حيدرآباد ڏانھن ڪاھه ڪندي فبروري 1843 ۾ لشڪر وٺي ھڪ ھفتي تائين ٽڪيو پيو ھو ـ محقق لکن ٿا ته موجوده نوشھري فيروز جو بنياد 1681 ۾ ڪلھوڙا حڪمرانن جي ھڪ سپھه سالار فقير فيروز ويراڙ وڌو ھو جنھن ساھتي پرڳڻو فتح ڪري ان علائقي کي پنھنجو ھيڊڪوارٽر ٺاھيو ـ انگريزن ته نوشھري ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر به مقرر ڪيو ھو ۽ سندس سب ڊويزن جي حد سڪرنڊ تائين ھوندي ھئي ـ
ڀريا شھر، جنھن لاءِ ھندستان لڏي ويل سنڌي پاڻ کي ڀرين جو سڏائيندي فخر محسوس ڪندا آھن، تاريخ ۾ بھراور ۽ ڪجھه ٻين نالن سان به سڏيو ويو، جنھن تي ھن ڪتاب ۾ الڳ بحث ڪيل آھي ۽ ساھتي پرڳڻي جا ڪجھه وڌيڪ تفصيل به ڏنل آھن ـ
ساھتي پرڳڻي جي اتھاس جي ھيءَ بلڪل مختصر جھلڪ آھي ـ سنڌ جي ھن وچولي علائقي کي ساھت جو سمنڊ چئجي ته وڌاءُ نه ٿيندو ڇو ته نه رڳو ماضيءَ ۾ ھتي ناليوارا وڏا اديب ۽ تعليمي ماھر جنم وٺي چُڪا آھن پر اڄ به وڏي تعداد ۾ اديب، شاعر، سياستدان، ڪامورا ساھتي پرڳڻي سان تعلق رکن ٿا ـ جسٽس محمد بچل ميمڻ، جسٽس حفيظ ميمڻ، سيد الھندو شاھه، سيد محمد علي شاھه سيد ظفر علي شاھه (درٻيلو)، حميد سنڌي ۽ ٻين ناليوارن ماڻھن جي لسٽ لکڻ ويھبو ته وڏو ڪتاب تيار ٿي ويندو ۽ وري ساھتي پرڳڻي جي تاريخ تي ته ڪيئي ڪتاب ٺھي ويندا ـ سورھيه بادشاھه شھيد پير صبغت الله شاھه جو 1943 ۾ حيدرآباد ۾ ڪيس وڙھندڙ وڪيل ڏيئل مل به نوشھري فيروز جو ھو ـ سنڌ جو ھڪ وڏو وزير قاضي فضل الله (8 مئي 1950 کان 24 مارچ 1951) به اصل نوشھري فيروز جو ھو جيڪو ھتان لڏي وڃي لاڙڪاڻي ۾ آباد ٿي وڪالت ڪرڻ لڳو ھو ـ
ساھتي پرڳڻي سان پيار ڪندڙ ان جي تاريخ کي سھيڙڻ واري ڪم ۾ جنبيل آھن ۽ کوڙ علمي ۽ ادبي ڪتاب ڇپرائي چُڪا آھن ـ ڪجھه ورھيه اڳ نوشھري فيروز ضلعي جي تاريخ تي سيمينار ڪوٺائي اُتي پڙھيل سمورن مقالن کي توڙي مورو شھر واري علائقي بابت سيمينار جي مقالن کي سھيڙي اسلم عباسي ٻه وڏا ڪتاب ڇپرائي چڪو آھي ـ ايئن ئي ٺاروشاھه جو بشير ھيسباڻي بينڪ جي نوڪريءَ تان رٽائر ٿي ساھتي پرڳڻي جي شخصيتن ۽ تاريخ تي ڪتابن کي سھيڙي رھيو آھي ـ ھڪ شاندار ڪم نوشھري فيروز جو اڳوڻو ڊسٽرڪٽ ڪوآرڊينيشن آفيسر سيد ذوالفقار شاھه ڪري ويو جنھن ڊسٽرڪٽ گورنمينٽ جي ذريعي مومن بُلو کان تحقيق ڪرائي ھڪ وڏو دستاويز تيار ڪرائي نوشھري فيروز ضلعي يا ايئن چئجي ته ساھتي پرڳڻي جي تاريخ کي تصويري شڪل ۾ محفوظ ڪري ڇڏيو ـ ھن ڪتاب ۾ ساھتي پرڳڻي جي تاريخي ماڳن مڪانن جون تصويرون شامل آھن ـ ھن انھيءَ سان گڏ ساڳئي ڪم کي ٽن ٻولين ۾ دستاويزي فلم جي شڪل ۾ به تيار ڪرائي ورتو جيڪا سي ڊيز جي شڪل ۾ موجود آھي ـ