واپار، صنعت، زراعت ۽ آبپاشي
ھتان جي واپار ۾ وڏو حصو زرعي جنسن يعني اناج، تازن ميوون ۽ ڀاڄين جو آھي ـ ڀرين ۽ آسپاس وڏي ايراضيءَ ۾ ڪڻڪ جو فصل ٿئي ٿو ۽ ھر سال ايتري اُپت ٿئي ٿي جو تعلقي مان وفاقي حڪومت جو ادارو پاڪستان ايگريڪلچر سپلائيز ڪارپوريشن (پاسڪو) ٻه لک ٽن ۽ سنڌ حڪومت جو خوراڪ کاتو اڍائي لک ٽن ڪڻڪ خريد ڪري ٿو ـ انھيءَ کانسواءِ ڪپھه جو فصل به ٿئي ٿو ـ ھتي دالِي شھر جي نالي ڦٽين جي ھڪ جنس جو ٻج پوکيو وڃي ٿو جنھن جي في ايڪڙ اُپت ھائبرڊ ٻجن کان به وڌيڪ آھي پر انھيءَ ۾ ڌاڳو ٺاھڻ وارو تناسب گھٽ آھي ـ ڀريا روڊ واري علائقي ۾ وري ڪمند جام ٿئي ٿو جنھنڪري اُتي ڪمند مان ڳُڙ ٺاھڻ واري صنعت زور آھي ـ ڀريا روڊ ۾ ھر سال سيپٽمبر کان فبروريءَ تائين ڳُڙ جون پنج ڇھه پِڙيون لڳنديون آھن ـ ھتان جو ڳُڙ ۽ مُستي ايران، افغانستان ۽ انڊيا تائين وڃن ٿا ـ ڳُڙ جي صنعت جي ڪري ھتي مقامي طور اھڙي مشينري به تيار ٿئي ٿي جيڪا ڊيزل جنريٽر ذريعي ھلائي ڳُڙ جي ٻورين کي ھڪ ھنڌان ٻئي ھنڌ پھچائي ٿي ـ
ڀرين ۽ ڀرپاسي جي زراعت ۽ زرعي ڪاروبار ۾ ڀاڄين جو به مُکيه حصو آھي ـ ھتي ٽماٽا، واڱڻ، ڀينڊيون ۽ ٻيون سموريون ڀاڄيون اُپايون وڃن ٿيون پر انھن ۾ خاص طور واڱڻ، ڀينڊيون ۽ ڪَدُو ذڪر جوڳيون ڀاڄيون آھن جيڪي ملڪ جي مختلف شھرن ڏانھن موڪليون وڃن ٿيون ـ ڀريا جي اُتر ۾ ٿوري پنڌ تي داليءَ واري علائقي ۾ اعلى قسم جون ڀينڊيون ٿين ٿيون جتان روزانو اُھي وڏي تعداد ۾ ٽرڪن ۾ ڀري حيدرآباد توڙي ٻين شھرن ڏانھن موڪليون وڃن ٿيون ـ واڱڻ به اعلى معيار جا ٿين ٿا جن جو وزن ھڪ ڪلوتائين به ھوندو آھي ـ اھڙي طرح ڪَدُوءَ جو واپار خيبر پختونستان تائين ٿئي ٿو ـ
ڀرين جي اولھه ۾ ٺاروشاھه جو علائقو وري مينديءَ جي ڪري مشھور آھي جتي پنجاھه کن ميندي پيھڻ جا ڪارخانا آھن ـ ٺاروشاھه جي مينديءَ جو روانگي واپار به ٿئي ٿو ـ ٺاروشاھه نارنگين، موسمين ۽ گريپ فروٽ جي باغن ڪارڻ به مشھور آھي جنھن جو ذڪر ھندستان لڏي ويل برک اديب سرڳواسي گوبند مالھيءَ به پنھنجي آتم ڪھاڻيءَ ۾ ڪيو آھي ـ ٺاروشاھه جو سمورو ڪاروبار 1990 ڌاري ريل گاڏين جي بند ٿيڻ کانپوءِ ڀرين رستي ٿئي ٿو جتي باءِ پاس وٽ گُڊس ٽرانسپورٽ وارن جا اڏا قائم آھن ـ اھڙا اڏا ڀرين شھر جي وچ مان لنگھندڙ قومي شاھراھه تي به آھن ـ ماسٽر چندر جھڙي ڪلاڪار ۽ سنڌيءَ جي ڪن ٻين وڏن اديبن ۽ شاعرن جي جنم ڀومي ٺاروشاھه ۾ انبن جا باغ به جام آھن ـ
ھڪ ڪاٿي موجب ڀرين جي ڀرپاسي ۾ انبن جا 30 کان 35 باغ ۽ زيتونن جا 40 کان 50 باغ آھن ـ انبن جون تمام ڀليون جنسون ھتي ٿين ٿيون ۽ زيتونن جون ته ڪي اھڙيون به جنسون آھن جن جي ميٺاڄ ۽ سواد سان ڪو مقابلو ئي ناھي جڏھن ته بھترين معيار جا سوادي ڪيلا به ٿين ٿا جيڪي ٻاھرين ملڪن ۾ به وڪرو ڪيا وڃن ٿا ـ ڪيلن جي باغن جو تعداد به پنجاھيءَ جي ويجھو آھي ـ ھتي ڀرين ۾ لِيمن جا باغ گھٽ پر ڀريا روڊ ۽ ڀرپاسي ۾ وڌيڪ تعداد ۾ آھن ـ
ڀرين، ڀريا روڊ ۽ ڀرپاسي ۾ ڪڻڪ جي بھترين فصل ٿيڻ جي ڪري انھيءَ سان لاڳاپيل صنعت به موجود آھي ـ رُڳو ڀريا روڊ ۾ بُھَه جا ويھه ڪارخانا آھن جنھنڪري اُتي بُھَه جون ڳٺڙيون ٺاھڻ وارين مشينن جو به وڏو مارڪيٽ موجود آھي ـ ھتان نه رُڳو ملڪ جي مختلف علائقن کي بُھُه موڪليو وڃي ٿو پر عرب ۽ ٻين ملڪن ڏانھن بُھَه جو روانگي واپار به ٿئي ٿو ڇو ته بُھُه چوپائي مال جي چاري طور استعمال ٿئي ٿو ـ زرعي علائقو ھجڻ ڪري ڀريا روڊ ۾ زراعت لاءِ استعمال ٿيندڙ ھر قسم جي مشينريءَ جو مارڪيٽ آھي جتان ٿريشر ۽ ٻي مشينريءَ جي خريداريءَ لاءِ ٻين ڀرپاسي وارن علائقن مان به خريدار ايندا آھن ـ زرعي مشينريءَ جي دستيابي ۽ استعمال سبب ڀريا روڊ ۾ مڪينڪ، ويلڊر ۽ ٻيا فني ڪاريگر جام آھن ـ
ڀرين توڙي ڀريا روڊ جي ٻي اھم معاشي سرگرمي چوپائي مال جو ڪاروبار آھي ـ ھن سموري علائقي جا مالوند دريا خان جلباڻي ۽ ڀريا روڊ ۾ ھر ھفتي لڳندڙ وڏين مال پِڙين ۾ چوپايو مال کڻي پھچن ٿا جتي پنجاب ۽ ٻين صوبن جا واپاري به مال خريدڻ ايندا آھن ـ اھڙي طرح ڀريا روڊ اليڪٽرنڪ سامان جو به وڏو مارڪيٽ آھي جتي ان سان لاڳاپيل ڪاريگر به موجود ھوندا آھن ـ ڀريا روڊ جي ڪاروباري اھميت ڪراچيءَ کان پنجاب ۽ ملڪ جي ٻين علائقن ڏي ويندڙ مُکيه ريلوي لائين تي ھجڻ جي ڪري آھي جڏھن ته ڀرين شھر جي اھميت قومي شاھراھه تي ھجڻ سبب آھي جنھن سان ھيءُ تاريخي ۽ اھم علائقو سڄي ملڪ سان ڳنڍيل آھي ـ ھن شاھراھه تان روزانو سوين ٽرڪون ۽ بسون ڀريا وٽان لنگھي ڪراچيءَ تائين توڙي ٻين صوبن ڏانھن وڃن ٿيون ـ
ڀرين جي آسپاس ڏھن کان پندرھن مڇيءَ جا فارم به آھن جتان نه رُڳو مڇيءَ جي مقامي کپت جي ضرورت پوري ٿئي ٿي پر اھا ٻين علائقن ڏانھن به موڪلي وڃي ٿي ـ مڇيءَ جا فارم گھڻو ڪري اھڙين زمينن تي قائم ٿيل آھن جيڪي سِم جي ڪري زراعت لاءِ استعمال جوڳيون نه آھن ـ مڇيءَ جي انھن تلائن ۾ بِھَ به ٿيندا آھن جنھن کي سنڌ جي منفرد ۽ لذيذ ڀاڄيءَ طور ڄاتو وڃي ٿو ـ
ڀرين ۽ ڀرپاسي جي علائقن ۾ اڳي کير، مکڻ ۽ ديسي ڪڪڙيون جام ھونديون ھيون جيڪي ماڻھو نه رُڳو پنھنجي گھريلو کپت لاءِ رکندا ھئا پر مقامي ھوٽلن توڙي اوڙي پاڙي ۾ وڪرو به ڪندا ھئا ـ ھاڻي مالوند گھڻو ڪري سمورو کير مختلف ڪمپنين کي ۽ ڪجھه ھوٽلن کي وڪرو ڪن ٿا جڏھن ته ديسي ڪڪڙين پالڻ بدران سمورو زور فارمي ڪڪڙين تي آھي ـ
زراعت لاءِ آبپاشي سرشتو اھميت رکي ٿو ـ پراڻي زماني ۾ ته سنڌو درياھه ڀرين جي ڀرسان ئي وھندو ھو ۽ انھيءَ مان نڪرندڙ واھن ذريعي ھيءُ پرڳڻو سيراب ٿيندو ھو ـ سنڌ تي ڪلھوڙن جي صاحبيءَ ۾ ڪي نوان واھه به کوٽيا ويا جن ۾ نصرت ڪئنال به شامل آھي ـ سنڌ جي ھڪ وڏي محقق ايم ايڇ پنھور موجب ڪلھوڙن جي صاحبيءَ ۾ نورمحمد ڪلھوڙي جي زماني ۾ نصرت چانڊئي اھو ڪئنال کوٽايو ھو ـ اھو واھه گنگام ڍنڍ مان گُل شاھه واري علائقي مان ڪڍيو ويو ھو ـ سنڌو درياھه تڏھن ھن علائقي مان وھندو ھو ـ جڏھن درياھ ۾ ٻوڏ ايندي ھئي ته پاڻي ان ڪئنال ۾ وھي پوندو ھو جنھن کي سدا واھه به سڏيو ويندو ھو ـ سرڪاري دستاويزن ۾ ممڪن آھي ته نصرت ڪئنال لکيل ھجي پر عام طور اھو سدا واھه سڏيو ويندو رھيو آھي ـ ويھين صديءَ ۾ (1932 ۾) جڏھن انگريزن سکر بئراج تعمير ڪيو ۽ انھيءَ مان ڪڍيل روھڙي ڪئنال ھن علائقي مان گذاريو ويو ته ساھتي پرڳڻي جي زراعت جو سمورو دارومدار انھيءَ تي ٿي ويو ـ ڪِن جھونن موجب روھڙي ڪئنال کي شروع ۾ ”سنڌ آباد واھه“ سڏيو ويو ھو ـ روھڙي ڪئنال مان ڪنڊياري وٽان ريگيوليٽر ذريعي نصرت ڪئنال کي پاڻي ڏنو وڃي ٿو جنھن مان وري سانگي شاخ، ڍِينگو شاخ، پنھواري شاخ ۽ چانھين شاخ نڪرن ٿيون جيڪي ڀريا روڊ ۽ ڀرپاسي جي زمينن کي سيراب ڪن ٿيون ـ چانھين شاخ تي وري ھڪ ٻيو ريگيوليٽر لڳل آھي جتان ٻي شاخ نڪري ٿي ـ چانھين شاخ تي نالو ھڪ تاريخي شھر چانھين منومل جي حوالي سان پيل آھي جيڪو ھندو سنڌين جو وسندڙ شھر ھو جتي اڄ به ھڪ مندر جا کنڊر موجود آھن جنھن ۾ مال جا واڙا ٺھي ويا آھن ـ اڃان به اڳتي گَجُو (گھيڙ گجُو) شاخ آھي جڏھن ته ڀرين واري پاسي روھڙي ڪئنال جي اولھه ۾ ڀريا ڊسٽري علائقي کي سيراب ڪري ٿي جنھن مان به مختلف ھنڌن تان شاخون نڪرن ٿيون ـ ٻين شاخن ۾ ظفر شاھه شاخ، سرھل ھڪ ۽ سرھل ٻه شاخ شامل آھن ـ
انگريزن جي زماني ۾ 1876 ۾ ايڇ ڊبليو ھِيوز جي ڇپيل گزيٽيئر موجب ڀرين جي بازار ۾ ھڪ سئو دُڪان ھوندا ھئا پر ھاڻي اھا بازار ذري گھٽ ڦِٽي وئي آھي ۽ ڪاروباري مرڪز شھر مان لنگھندڙ قومي شاھراھه واري علائقي ۾ ٺھي ويو آھي جتي سَوين دُڪان قائم آھن ـ ڀرين جي مُکيه چونڪ تي بيھي نظر ڪبي ته اُتر ۾ ڪنڊياري ۽ ڏکڻ ۾ نوشھري فيروز ڏانھن ويندڙ شاھراھه توڙي اوڀر ۾ ڀريا روڊ ۽ اولھه ۾ ٺاروشاھه ويندڙ رستي تي دُڪانن جون قطارون نظر اينديون جتي ھر وقت خريدار ڳاھٽ ھوندا ـ ايئن ئي پراڻي تاج محل (بند پيل) سئنيما جي آڏو واري گھٽيءَ توڙي ان ۾ پوندڙ ٻين گھٽين ۾ به دُڪانن جون قطارون آھن ـ پراڻي شاھي بازار ڏانھن ويندڙ گھٽين توڙي مختلف پاڙن ۾ الڳ دُڪان قائم آھن ـ پراڻي بازار ۽ مُکيه ڪاروباري مرڪز وارن علائقن ۾ ھوٽلون به جام آھن ـ
ڪاروباري سرگرمين جي ڪري ھتي بئنڪون به قائم آھن جن ۾ جَي ايس (جميل صديقي JS) بئنڪ، مسلم ڪمرشل بئنڪ، نيشنل بئنڪ آف پاڪستان ۽ زرعي ترقياتي بئنڪ جون شاخون شامل آھن ـ اڳي ھتي الائيڊ بئنڪ، حبيب بئنڪ ۽ يونائيٽيڊ بئنڪ جون شاخون به ھيون جيڪي بند ٿي ويون ـ ڪنھن زماني ۾ شھر جي مُکيه ڪاروباري مرڪز وٽ سيدن جو پيٽرول پمپ به ھوندو ھو جيڪو بند ٿي ويو ۽ انھيءَ جي جاءِ تي شاپنگ سينٽر ٺھي ويو ـ
شھر جي وچ ۾ بازار ڏانھن ويندڙ گھٽيءَ ۾ اٽي پيھڻ جو ڪارخانو ھوندو ھو جيڪو ڊيزل تي ھلندو ھو ـ ھاڻي اھو ڪارخانو ته بند ٿي ويو پر اٽڪل ڇھه ٻيا اٽي پيھڻ جا ڪارخانا قائم آھن ـ ٺاروشاھه ويندڙ دڳ تي توڙي ڪن ٻين ھنڌن تي آرا مشينون به لڳل آھن ـ اڄ کان ڪجھه ڏھاڪا اڳ مقامي زميندار عطا محمد ميمڻ داليءَ مان آرا مشين تي ڪاٺ ڪپرائي ڀرين ۾ پنھنجي اوطاق تي ٽماٽن ۽ ٻين ڀاڄين ۽ فروٽ جي پئڪنگ لاءِ کوکا ٺھرائيندو ھو ـ کوکا ٺاھڻ لاءِ پاڙي جا بيروزگار نوجوان ڪم سان لڳل ھوندا ھئا ـ
ڀرين ۾ ڪنڊياري واري دڳ تي برف جو ڪارخانو قائم آھي ـ اھو برف جو ڪارخانو سيد نور محمد شاھه 1956 ۾ نوشھري فيروز جي ڊاڪٽر عبدالخالق ميمڻ کان خريد ڪري ھتي ھڻايو ھو ـ تِن ڏينھن ۾ برف ٽڪي سير وڪامندي ھئي ـ برف ٺاھڻ جا پلانٽ پراڻا ٿي وڃڻ ڪري سيد مراد علي شاھه ٻه سال اڳ (2016 ۾) ساڳي عمارت ۾ ڏيڍ ڪروڙ رُپين جي خرچ سان ٻه نوان پلانٽ ھڻايا آھن ـ سندن ئي ھڪ ڪاٽن جِننگ فيڪٽري ڀريا روڊ واري رستي تي ڳوٺ دريا خان جلباڻيءَ جي پريان ۽ ٻي جننگ فيڪٽري ڀريا روڊ ۾ آھي ـ
ڀرين جي وچ شھر مان ته پيٽرول پمپ ختم ٿي ويو پر قومي شاھراھه تي ڪنڊياري توڙي نوشھري فيروز ڏانھن ويندڙ رستي تي وڏا نوان پيٽرول پمپ قائم ٿي چُڪا آھن جن سان گڏ ريسٽورنٽون به آھن جنھنڪري اُتي ھر ايندڙ ويندڙ بسن، ٽرڪن ۽ ڪارُن جي بيھڻ، چانھه پاڻي ۽ ماني کائڻ جو ڏينھن رات انتظام آھي ـ ھاڻ ته نوشھري واري رستي تي ڀرين کان ھڪ ڪلوميٽر کن پري پيٽرول پمپ سان گڏ ايئرڪنڊيشنڊ ريسٽورنٽ به کُلي آھي ـ ان جي ويجھو ئي نئين گِرڊ اسٽيشن جو ڪم مڪمل ٿي چُڪو آھي ۽ انھيءَ جي سامھون ئي ڀرين جي سيدن جي ھڪ پيٽرول پمپ ۽ ريسٽورنٽ جو ڪم ھلي رھيو آھي ـ
ڀرين ۾ ورھاڱي کان گھڻو اڳ سيد نورمحمد شاھه مرحوم ھوزريءَ جو ڪارخانو به ھڻايو ھو جيڪو پوءِ 1942 ڌاري ٻي مھاڀاري جنگ وقت خام مال ملڻ ۾ ڏکيائيءَ سبب بند ٿي ويو ھو ـ ان ڪارخاني ۾ امپورٽ ٿيل مشينري لڳل ھئي ـ ھتي ٽوال، گنجيون، جوراب ۽ سُئيٽر تيار ٿيندا ھئا ـ ڀرين توڙي تعلقي جي ٻين شھرن ۾ روايتي ڊکڻن ۽ لوھارن جا دُڪان به آھن، پر مشينري ۽ فرنيچر جو مرڪز ڀريا روڊ ۾ آھي ـ