ھتان جي ھليا ويا: ورھاڱي کان اڳ جون شخصيتون
انھن شخصيتن جي گھراڻن جي ڀريا ۾ آباد ٿيڻ يا سندن گھراڻن جي نُکن جا به الڳ داستان آھن ـ ڪاڪي ڀيرومل مھرچند آڏواڻيءَ پنھنجي ڪتاب ”سنڌ جي ھندن جي تاريخ“ ۾ ان موضوع تي گھڻو ڪجھه لکيو آھي ـ ڀريا، جنھن کي پيار ۽ پاٻوھه منجھان ”ڀرين“ سڏيو ويندو ھو، اُتي آباد ھندوجا نُک وارن کلناڻين (کلڻاڻي) بابت سندس چوڻ آھي ته اھي اصل ۾ اروڙونسي (اروڙ جا رھواسي) ۽ سرائي آھن ـ اھي اروڙ مان لڏي ڀريا ۾ آباد ٿيا جتان وري واپار سانگي ڪراچيءَ اچي ويا ـ ڀائي کلڻ مل (کلڻداس) مينگھراج جي پٺيان اھا آڪھه کلڻاڻي سڏجي ٿي ـ ڀائي کلڻ مل کي ٻه پُٽ ڏيونداس ۽ مولچند ھئا ـ ڀائي ڏيونداس کي ٽي پُٽ سکرامداس، ڄيٺانند ۽ فتح چند ھئا ـ ڀائي فتح چند ڪراچيءَ ۾ وڏو واپاري ھوندو ھو ـ ڪراچيءَ جي انجنيئرنگ ڪاليج (اين اِي ڊي) ۾ فتح چند کلڻاڻي ھال ۽ ڪراچيءَ جي شھر ۾ ڏيارام کلڻاڻي ھال ۽ لائبريريءَ لاءِ ھن ڪُٽنب ئي پئسا ڏنا ھئا ـ فتح چند جو پُٽ وشنداس وڏو واپاري ھو ۽ ٺاري مل جو پُٽ موٽامل زميندار ھو ـ ڀرين جي کلڻاڻي آڪھه مان راءِ بھادر ديوان ڪوڙومل چندن مل ھڪ وڏو سنڌي عالم ٿي گذريو آھي ـ (سندس باري ۾ الڳ تفصيلي مضمون ڏنل آھي) ـ
ديوان منوھرداس، ديوان ڪوڙي مل چندن مل جو فرزند ھو جيڪو پنھنجي والد وانگر سنڌي ٻوليءَ جو وڏو عالم ۽ اديب ھو ـ ھن سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪيترائي ڪتاب، ڪھاڻيون ۽ ناول لکيا پر انھن جو ڪو تفصيل نٿو ملي (نوابشاھه سچل ڪاليج جي ليڪچرار محمود ڏاھريءَ ديوان ڪوڙي مل تي پي ايڇ ڊي ٿيسز لکي آھي، جنھن ڪنھن ويب سائيٽ تي لکيو آھي ته منوھر جو ھڪ ڪتاب ”ساھڪ پُشپا“ آھي جڏھن ته سندس پنھنجي آتم ڪٿا به لکيل آھي) ـ ھُو ورھاڱي بعد ڀارت لڏي ويو ھو ـ منوھر جي پھرين گھر واري امبرت ديوي عرف امبي کلناڻي ھئي جنھن مان کيس اولاد ٿيو پر اڳتي ھلي سندن طلاق ٿي وئي ـ امبرت ديويءَ مان کيس جيڪو اولاد ٿيو تن مان ھڪ نرنجن کلناڻيءَ جو جنم 27 نومبر 1922 تي سکر ۾ ٿيو ھو ـ نرنجن تمام ذھين ھو جنھن 1947 ۾ پنجويھه ورھين جي ننڍي عمر ۾ بمبئي يونيورسٽيءَ مان پي ايڇ ڊي ڪري ورتي ھئي ـ ان کانپوءِ ھن پوسٽ ڊاڪٽورل ريسرچ يئل Yale يونيورسٽيءَ مان ڪئي ـ نرنجن جي شادي چِترا عرف شانتا ڌيءَ ھاسارام تولاڻيءَ سان ٿي جنھن مان سندس وڏي پُٽ جو نالو آھي رَوي کلناڻي، جيڪو سُنيتا سان پرڻيو ۽ ان مان رَشي ۽ ڪانيڪا پيدا ٿيس ـ نرنجن کلناڻيءَ جي ننڍي پُٽ جو نالو آھي وِجَي کلناڻي ـ
ورھاڱي کانپوءِ نرنجن دھلي يونيورسٽيءَ جي ھندو ڪاليج ۾ ليچرار مقرر ٿيو پر پوءِ 1951 ۾ ھُو پرڏيھي وزارت جي نوڪريءَ ۾ ھليو ويو جتي ترقي ڪري ھسٽاريڪل ڊويزن جي ڊائريڪٽر جي عھدي تي پھتو ۽ اُتي سال 1980 تائين رھيو ـ ھُو لاطيني آمريڪا، سِقم، نيپال ۽ ڀوٽان جي معاملن جو ماھر ھو ـ سن 1968 ۾ پيرو، چلي ۽ اڪئڊور ويو جتي انساني حقن پابت گڏيل قومن جي فيلوشپ ڪيائين ـ سن 1972 ۾ لنڊن ۾ گڏيل قومن جي جاگرافي ڪانفرنس ۾ انڊيا جي نمائندگي ڪيائين ـ سن 1983 ۾ دھليءَ ۾ ٿيل غيرجانبدار ملڪن جي سربراھه ڪانفرنس سان واڳيل رھيو ـ رٽائرمينٽ کانپوءِ به نرنجن انڊيا جي مرڪز ۽ رياستن جي معاملن واري ڪميشن ۾ خدمتون ڏيندو رھيو ـ سن 1990 ۾ ھُن وزيٽنگ پروفيسر طور ماسڪو جو دورو ڪيو ـ ھُو بين الاقوامي اخبارن جي لاءِءِ لکندو ھو ۽ ناليوارو تاريخ نويس، اسڪالر، پيشه ور ليکڪ ۽ قومي توڙي عالمي معاملن جو تجزيه نگار ھو ـ سن 1952 ۾ کيس فُلبرائٽ فيلوشپ ملي، 1953 ۾ راڻي ايليزبيٿ جي تاجپوشيءَ ۾ شريڪ ٿيو ۽ يئل يونيورسٽيءَ ۾ به ايوارڊ حاصل ڪيائين ـ سندس ڪتابن جي فھرست ھن ريت آھي:
1. The Punjab under the Lawrence
2. British power in the Punjab, 1839-1858
3. Glimpses of Hindu America: Story of India’s Relations with Latin America
4. Four diamonds of Anand Bhavan: Motilal Nehru, Jawaharlal Nehru, Indira Gandhi and Rajiv Gandhi a perceptive analysis of Indian political experience from 1929 to 1987
5. Emergence of New Russia: Panoramic Survey of Russian History
6. Panorama of modern Indus Valley
7. New dimensions of Indian foreign policy: Prime Minister Narasimha Rao’s Era X-rayed
8. Socio-political dimensions of modern India
9. The denuclearization of South Asia
10. India’s political and economic policies towards her neighbours
11. India 1990: 1991 to 2001 AD
12. Panorama of Indian diplomacy: From Mauryan epoch to post-Nehru era
13. Iron Lady of Indian Politics: Indira Gandhi in the Balanced Perspective
14. India's Road to Independence
15. Realities of Indian foreign policy
نرنجن کلناڻي جو ديھانت 14 ڊسمبر 2012 تي ٿيو ـ سندس ھڪ ڀاءُ اشوڪ لاس اينجلس ۾ رھندو ھو جنھن جي شادي رينو کلناڻيءَ سان ٿي جنھن مان کيس ٻه پُٽ ماڌو عرف مارڪ Mark ۽ ڪيٿ Keith کلناڻي آھن ـ
ديوان ڪوڙي مل جو ھڪ پوٽو ديوان فتح سنگھ به ڀرين جو مشھور عالم ۽ اديب ھو ـ فتح سنگھ انگريزي ۽ سنڌي ٻولين جو ماھر ھو ۽ ڪوڙو مل چندن مل (ڪي سِي) اڪئڊمي ڀريا ۾ بنا پگھار اُستاد ھو ـ وڏي ڏاڙھي رکائيندو ھو ۽ سِک ڌرم جو پيروڪار ھو ـ فتح سنگھ چوندو ھو ته ڪوڙو مل چندن مل اڪئڊميءَ جو درجو اُتر اولھه برٽش انڊيا ۾ ڪراچيءَ واري اين جي وي اسڪول کانپوءِ ٻئي نمبر تي آھي ـ ساھتيءَ سان تعلق رکندڙ واپڊا جي ھڪ رٽائرڊ آفيسر محترم سڪندر لاڙڪ جو چوڻ آھي ته فتح سنگھه جو ھڪ گھر ٺاروشاھه ۾ به ھوندو ھو، جنھن جي عمارت ھن 1970 واري ڏھاڪي ۾ ڏٺي ھئي ـ اھا عمارت اسٽيشن ڏانھن ويندڙ رستي تي ھئي جنھن تي ”فتح سنگھ“ نالو به لکيل ھو ـ
مٿي ديوان ڪوڙيمل جي پڙپوٽي وِجي ولد نرنجن کلناڻيءَ جو ذڪر ڪيو ويو آھي جيڪو اليڪٽريڪل انجنيئر آھي ۽ دھليءَ ۾ رھي ٿو ـ وِجي جو جنم 21 جنوري 1959 تي ٿيو ـ ھُو پنھنجو ڪمپيوٽر ھارڊويئر جو بزنيس ڪري ٿو ـ وِجي کلناڻيءَ 1985 ۾ شادي ڪئي ۽ کيس 1998 ۾ نياڻي ڄائي جنھن جو نالو ديويا آھي ـ
ڪوڙيمل جي پھرين گھر واري ٺاروشاھه جي ھئي، جنھن جي وفات کانپوءِ ھُو سکر مان پرڻيو ھو ـ ديوان ڪوڙيمل جو ھڪ پڙپوٽو يا تڙپوٽو سنيل کلناڻي انگلينڊ جي يونيورسٽيءَ ۾ پروفيسر ۽ ڪجھه جڳ مشھور ڪتابن جو ليکڪ آھي، جنھن جو ذڪر انڊين انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ جي ھڪ ڊائريڪٽر لکمي کلاڻيءَ ھن ڪتاب جي ليکڪ کي موڪليل ھڪ اِي ميل ۾ ڪيو ھو، پر جڏھن ٻه ٽي سال اڳ وِجي کلناڻيءَ سان واٽس ايپ تي رابطو ڪري حال احوال ورتو ويو ته ھن سنيل کلناڻيءَ کي سندن گھراڻي جو مڃڻ کان انڪار ڪندي چيو ته سنيل مشھور ماڻھو آھي پر اھو ديوان ڪوڙيمل جي اولاد مان ڪونھي ـ انٽرنيٽ تي سنيل کلناڻيءَ بابت ڪافي تفصيل ملن ٿا پر سندس والد جو نالو ۽ ديوان ڪوڙيمل جي گھراڻي جو ھجڻ بابت ان ۾ ڪو ذڪر ناھي ـ سنيل ڪِنگز ڪاليج لنڊن جي انڊيا انسٽيٽيوٽ ۾ ڊائريڪٽر ۽ سياسيات جو پروفيسر آھي ۽ ڪيترن ئي ڪتابن جو ليکڪ آھي ۽ کيس ھندستان جي سياست ۽ تاريخ جو ماھر ڄاتو وڃي ٿو ـ سن 1997 ۾ ڇپيل ڪتاب ”دي آئيڊيا آف انڊيا“ The Idea of India تمام گھڻو مشھور ٿيو ـ سنيل بي بي سي ريڊيو (BBC Radio 4) جي ھڪ سيريز Incarnations – India in 50 Lives جو به پيش ڪندڙ ھو ۽ سندس اھا سيريز پوءِ سن 2016 ۾ ڪتابي شڪل ۾ به ڇپي ـ کيس سن 2010 ۾ برلن پرائيز فيلو جو اعزاز به مليو جڏھن ته سن 2005 ۾ ڀارتي حڪومت کيس ”پرواسي ڀارتيه سمن“ ايوارڊ ڏنو ھو ـ سنيل جو جنم ته دھليءَ ۾ ٿيو ھو پر سندس باقي زندگي آفريڪا، يورپ ۽ ايشيا جي مختلف ملڪن ۾ گذري ـ ھن ٽرنٽي ھال ڪئمبرج ۾ پھرين پوزيشن حاصل ڪئي ۽ لنڊن جي ڪنگز ڪاليج مان پي ايڇ ڊي ڪئي ھئي ـ ھُو جان ھاپڪنس يونيورسٽيءَ جي اسڪول آف ايڊوانسڊ انٽرنيشنل اسٽڊيز جو پروفيسر به رھيو ته سائوٿ ايشيا اسٽڊيز جي ڊائريڪٽر جو عھدو به ماڻيائين ـ سندس وني Katherine Boo به ھڪ ليکڪه آھي ـ سنيل ھيٺ ڄاڻايل ٻن ٻين ڪتابن جو به ليکڪ آھي:
Arguing revolution: the intellectual left in postwar France (1993); Civil society: history and possibilities (2001).
انھن ڪتابن کانسواءِ ٻين ڪجھه ڪتابن ۾ به سندس مضمون ڇپيل آھن ـ
کلناڻي آڪھه مان ورھاڱي کان اڳ وارين شخصيتن ۾ گيھي مل جنجي مل کلناڻي به شامل ھوجنھن 1893 ۾ ڀريا ۾ جنم ورتو ـ ٺاروشاھه ۾ 1933 ۾ جنم وٺندڙ ڀَڳوَن ڀاڳچنداڻيءَ پنھنجي ڪتاب Promoters & Preservers of Sindhyat ۾ لکيو آھي ته گيھي مل بنيادي طور استاد ھو، جنھن اڳتي ھلي 1935 ۾ ڪراچيءَ ۾ ھڪ ھاءِ اسڪول کوليو ـ ورھاڱي سبب جڏھن ھُو ممبئيءَ لڏي ويو ته اُتي سينٽرل ريلوي اسٽيشن جي ويجھو مسواڙ جي جاءِ ۾ نومبر 1947 ۾ ساڳئي نالي سان اسڪول شروع ڪيائين ڇو ته پناھگير ڪئمپن ۾ رھندڙ سنڌي ٻارن کي ٽرين ۾ سفر ڪري اسڪول اچڻ سولو ٿي لڳو ـ ٿوري عرصي اندر ئي 1948 ۾ ساڳئي اسڪول جي ٻي شاخ دادر ريلوي اسٽيشن ٻاھران مسواڙي جاءِ ۾ کوليائين ـ سندس اسڪولن بھترين نتيجا ڏيڻ شروع ڪيا ته ھن ڪي جَي کلناڻي ٽرسٽ به قائم ڪئي ۽ اسڪولن جون پنھنجون عمارتون قائم ڪيون ـ ھڪ ٻيو اسڪول ھن ساڌو واسواڻيءَ جي نالي ۾ قائم ڪيو ـ گيھي مل نھايت سادو پر اصول پسند انسان ھو ۽ سندس ڌيان شاگردن جي اخلاقي ڪردار جي تعمير تي رھندو ھو ـ پنھنجي اصولن جي ڪري ڀارت ۾ لاڳو ايمرجنسيءَ دوران ھُو 26 جُون 1975 کان 22 جنوري 1977 تائين 19 مھينا جيل ڀوڳي آيو ـ ڊسمبر 1977 ۾ ئي ھن لاڏاڻو ڪيو ـ
ڀرين جي ڪيولراماڻين جو به وڏو نالو آھي ـ ڪيولراماڻين بابت ڪاڪو ڀيرومل لکي ٿو ته ميرن جي صاحبيءَ وقت ديوان عيدن مل ھنڱوراڻيءَ ھاڻوڪو پڊعيدن ڳوٺ ٻڌايو ته ڪي ڀڳت ٺاروشاھه مان لڏي اتي وڃي رھيا ـ انھن ڀڳتن ۾ ھڪ مھا پُرش پيدا ٿيو جنھن جو نالو سوائي ڪيولرام ھو جيڪو سڄي عمر جتي ستي ٿي رھيو ـ ڀرين ۾ جيڪي ڪيولراماڻي آھن، سي انھيءَ سوائي ڪيولرام جي نالي پٺيان سڏجن ٿا، جيتوڻيڪ اھي سندس چيلي جو اولاد آھن ـ ڪاڪي ڀيرومل جي ٻڌايل ان تاريخ موجب حشمت راءِ عرف حشو ڪيولراماڻي توڙي ڀريا جي ٻين ڪيولراماڻين جي نُک پڊعيدن جي ڀڳت سان وڃي ملي ٿي ـ (حشوءَ بابت الڳ تفصيلي مضمون ڏنل آھي) ـ ھُو وري ھڪ ھنڌ ٻي ڳالھه لکي ٿو: ”ڪلھوڙن جي صاحبيءَ ۾ ڪي ھندو، جيڪي سورج ونسي گھراڻي جا کتري راجپوت ھئا، سي پنھنجي ستگرن سوائي صاحبن سان گڏ جيسلمير کان سنڌ آيا ـ سندن اڳواڻ سوائي لالو جسراج ھو، جنھن جي نالي پٺيان ڪوٽ لالُو اسٽيشن (پڊعيدن وجھو) سڏجي ٿي ـ ڀريا جا ڪيولراماڻي سوائي صاحب جي ڀاءُ ڀائي ڪيولرام جو اولاد آھن ۽ ڀائيءَ جي آڪھه وارا سڏجن ٿا ـ“
حشو ڪيولراماڻيءَ کانسواءِ ڀريا جي ھڪ ٻي شخصيت واڌومل پي ڪيولراماڻيءَ جي ھئي جيڪو نه رُڳو انڊين ريلوي جو وڏو آفيسر ھو پر علم ادب ۾ به اھم ڪردار ادا ڪندو رھيو ـ واڌومل ڀرين جي ڪوڙومل چندن مل اڪئڊمي ھاءِ اسڪول جي انتظامي بورڊ جو ميمبر به ھو ۽ ڪي ڪتاب به لکيا ھئائين، جن جا نالا معلوم نه ٿي سگھيا آھن ـ ڀرين ۾ سندس گھر اڃا موجود آھي جنھن تي سندس نالي وارو ماربل جو پٿر اڃا لڳل آھي جنھن تي 1937 جو سن لکيل آھي ـ ڪيولراماڻين مان ئي ھڪ آسودومل ڪيولراماڻي ڪوڙومل اڪئڊمي اسڪول جو ھيڊماستر به رھي چُڪو ھو ـ حشو ڪيولراماڻيءَ جو فرزند گُل ڪيولراماڻي، جنھن جو جنم ڀارت ۾ ٿيو، وڏي عرصي کان جرمنيءَ ۾ آباد آھي ۽ اُتان جو مشھور پينٽر ۽ اينيميشن آرٽسٽ آھي ـ گلُ ترقي پسند سوچ جو مالڪ آھي ـ ھندستان جي مختلف علائقن ۾ ڪيولراماڻي آڪھه جا ڪيترائي ماڻھو آھن جيڪي وڏا واپاري ادارا ھلائن ٿا ۽ جيڪڏھن ڪاڪي ڀيرومل موجب ڪيولراماڻي سڀ ڀرين جا ئي ھئا، ته پوءِ چئي سگھجي ٿو ته موجوده وقت ھندستان ۾ ويٺل اھي ڪيولراماڻي ڀرين جي ڪيولراماڻين جو ئي اولاد آھن ـ
ادب جي دنيا ۾ اِندر ڪيولراماڻيءَ جو به نالو اچي ٿو جيڪو ڀريا جو رھواسي ھو جنھن ڀارت لڏي وڃڻ کانپوءِ اُتي بھترين ڊراما نويس طور نالو ڪمايو ـ سندس ڊراما ”ضرورت آھي جوءِ جي“، .ڍونگ ئي ڍونگ“، ”وڏا ماڻھو“ ۽ ”وِڌوا“ مشھور آھن ـ
مٿي ذڪر ڪيل ڀَڳوَن ڀاڳچنداڻيءَ پنھنجي ڪتاب ۾ ڀريا ۾ 2 آڪٽوبر 1884 تي جنم وٺندڙ رامچند ايم ڪيولراماڻيءَ جو به ڄاڻايو آھي جنھن سِول انجنيئرنگ ۾ بيچلرس جي ڊگري وٺي ٽپال ۽ ٽيليگراف کاتي ۾ نوڪري ڪئي پر رٽائرمينٽ کانپوءِ 1938 ۾ ڪراچيءَ ۾ سيتارام پرڪاش ھائر سيڪنڊري اسڪول قائم ڪيائين ـ ورھاڱي سبب کيس به وطن ڇڏڻو پيو ۽ ممبئيءَ وڃي نومبر 1947 ۾ ساڳئي نالي سان مسواڙ جي جاءِ ۾ اسڪول شروع ڪيائين ـ ٿوري وقت اندر ئي سُٺا نتيجا ملڻ تي اسڪول جي پنھنجي عمارت قائم ڪري ورتائين ـ کيس پبلڪ رليشنس تي مھارت ھئي جنھنڪري تعليم جي واڌاري لاءِ گھڻو ڪم ڪري سگھيو ـ رامچند بھترين ايڊمنسٽريٽر ھو ـ ھن رٽائرمينٽ کانپوءِ پنھنجي سموري پينشن غريب ۽ ضرورتمند ٻارن لاءِ وقف ڪري ڇڏي ھئي ـ سال 1965 ۾ سندس لاڏاڻي بعد سندس پوٽي پرڪاش اسڪول سنڀالي ورتو ـ
ھڱوراڻين بابت ڪاڪو ڀيرومل لکي ٿو ته ھڱوراڻي ديوان ھڱوري مل جو اولاد آھن جيڪو پاڻ ديوان سُکانند جو پُٽ ھو ـ ديوان سُکانند ديوان کيئي مل جو پُٽ ھو ـ کيئي مل جيسلمير جي راجا سان اختلافن سبب سُکانند ۽ سندس ٻارن کي سنڌ موڪلي ڏنو ھو ـ ديوان ھڱوري مل جي ڀاءُ ديوان رنگومل کي ٽي پُٽ ھئا جن مان ديوان عيدن مل پنھنجي نالي پُٺيان پنھنجي ناٺيءَ لاءِ پڊعيدن ڳوٺ ٻڌايو ـ عيدن مل جي ٽن پُٽن مان ديوان کيمچند جي نسل وارن ڀرين ۾ گھر ٺاھيا ۽ کيمچند جي پوٽي ديوان تخت مل جي نالي پٺيان پاڻ کي تختاڻي سڏائڻ شروع ڪيو پر پوءِ ويھين صديءَ جي شروع کان پاڻ کي ھڱوراڻي سڏائڻ لڳا ـ
ڀريا ۾ ”ڄيٺڙا“ نِک جا نوتاڻي به رھندا ھئا ـ ڪاڪو ڀيرومل لکي ٿو ته نوتاڻين جو وڏو ڏاڏو ديوان جھامنداس ھو جنھن کي ٽي پُٽ ھئا ـ نوتاڻين جا وڏا ميرن جي صاحبيءَ ۾ سندن ”انباردار“ ھئا ۽ ميرن کي زميندار جيڪو اناج ڏن طور ڏيندا ھئا، اُھو سنڀاليندا ھئا ـ ميرن کي ان جو حساب ڪتاب ڏيڻ لاءِ نوتاڻين جا وڏا حيدرآباد ويندا رھندا ھئا جتي سري گھاٽ پويان ديوان گدومل جي گھر واري گھٽيءَ سامھون سندن پنھنجي جاءِ به اڏايل ھئي ـ انھيءَ خاندان مان ھڪ ديوان نوتنداس ھو جنھن جو ھڪ پُٽ ديوان ھيرانند نوتنداس زميندار سال 1885 ڌاري ڀرين جي ميونسپلٽيءَ جو ميمبر ۽ پئنچائت جو مُکيه ماڻھو ھو ـ کانئس پوءِ سندس ننڍو ڀاءُ ديوان کيمچند (ديوان نوتنداس جو چوٿون نمبر پُٽ) ساھتيءُ ۾ برک ھو ـ ديوان کيمچند اڪثر واھن جي کاٽين ۽ ٻيلن جا ٺيڪا کڻندو ھو پر پوءِ اھي ڇڏي ڀرين ۾ پنھنجي ٻني سنڀالڻ لڳو ـ ھُو ڀرين جي سينيٽري ڪميٽي توڙي انگريزي اسڪول جي مئنيجنگ ڪميٽيءَ جو ميمبر به ھو ۽ علمي توڙي پئنچائتي سرگرمين ۾ بھرو وٺندو ھو ـ سندس ديھانت سال 1903 ۾ ٿيو ـ
ديوان کيمچند کانپوءِ سندس فرزند پھلاج راءِ سڄي ساھتيءَ ۾ ناميارو ھو ـ ڀريا ۾ ئي جنم وٺندڙ پھلاج راءِ انجنيئرنگ جو امتحان پاس ڪري انجنيئري کاتي ۾ نوڪري شروع ڪئي جتي سب اوورسيئر کان وٺي چڙھندو سب انجنيئر ۽ پوءِ آنرري اسسٽنٽ انجنيئر ٿيو ـ ان وقت اھڙو عھدو وڏو اعزاز ليکيو ويندو ھو ـ سندس قابليت ۽ ايمانداريءَ جي ڪري سرڪار کيس راءِ بھادر جو لقب ڏنو ھو ـ پنھنجي نوڪريءَ جو ڳچ عرصو شاھه بندر طرف گذاريائين ـ پنھنجي ايامڪاريءَ ۾ ھن ڪيترن ئي بيروزگار نوجوانن کي نوڪري وٺي ڏيڻ ۾ مدد ڪئي ـ ڪراچيءَ ۾ به پنھنجون جايون ھيس پر پوءِ به رٽائرمينٽ وٺي ڀرين ۾ وڃي رھيو ـ علم ۽ پنگتي سُڌاري جو ڪوڏيو ھو ۽ ارادو ھئس ته پينشن وٺڻ کانپوءِ ڪجھه ديس جي سيوا ڪجي پر اڃا پينشن ئي ڪونه مليس ته اپريل 1916 ۾ گذاري ويو ـ ڀرين ۾ ھن ھڪ کوھه کوٽرائي گھڻن ئي ماڻھن لاءِ پاڻيءَ جو سُک ڪيو ھو ـ سندس اولاد ۾ ھڪ نياڻي ۽ چار پُٽ ھئا جن مان ھڪ پُٽ پرمانند مُنڍ ۾ سرڪاري نوڪري ڪئي پر پوءِ زميندار ٿي رھيو ـ ٻيو پُٽ قيمتراءِ جنھن جو جنم 1897 ۾ ٿيو، جاتيءَ ۾ زمينداري ڪرڻ لڳو ۽ اُتي ئي لوڪلبورڊ ۽ اسڪول بورڊ جو ميمبر به ٿي رھيو ـ سال 1930 ۾ ڀائر جُدا ٿيا ته کيس ورھاست ۾ ڀرين جون زمينون مليون جنھنڪري 1931 کان ڳوٺ ۾ اچي رھيو ـ ھو 1947 ڌاري ڀرين جي سينيٽري ڪاميٽيءَ جو چيئرمن ھو ۽ ڀرين جي اسڪول جو به ھڪ مکيه بانيڪار ھو ـ سندس فرزند لوڪومل بي اي ڪئي ۽ سنڌيءَ ۾ ڪتابن لکڻ جو وڏو چاھه ھئس ـ
پھلاج راءِ جو ٽيون پُٽ ديوان ساڌورام ايم بي بي ايس ڪرڻ بعد ڪراچيءَ ۾ ڊاڪٽري ڪرڻ لڳو ۽ سِگھو ئي پوءِ انگلينڊ مان ڪي ڊگريون وٺي موٽي آيو ته کيس نوابشاھه م ھيلٿ آفيسر ڪري رکيو ويو ـ چوٿون پُٽ ديوان گاگنداس انگريزي پنج درجا پڙھي سرڪاري نوڪريءَ ۾ گھڙيو ۽ پوءِ زمينداري ڪرڻ لڳو ـ ھن پوءِ ھڪ ٻئي سيٺ اجومل ليلارام سان گڏجي ڪاروبار به شروع ڪيو ـ
ٽيڪم مٽائيءَ جي ڪتاب ”سچ جي ڳولا“ ۾ به نوتاڻي خاندان جي ھڪ خاتون دادي تُلسي ڪي نوتاڻيءَ جو ذڪر ٿيل آھي ـ ڪويتا پبليڪيشن حيدرآباد جي ڇپرايل ان ڪتاب ۾ ٽيڪم لکي ٿو ته دادي تُلسيءَ 1937 ۾ ڀريا ۾ جنم ورتو پر ورھاڱي سبب پنھنجي وڏڙن سان اچي بڙوده ۾ رھائش اختيار ڪئي ـ داديءَ تعليمي ميدان ۾ پاڻ ملھايو ـ ھوءَ وديالا گرلز ھاءِ اسڪول بڙوده جي ھيڊ مسٽريس ۽ اسڪول جي بورڊ آف ڊائريڪٽرس جي ميمبر به رھي ـ ھندواسي اخبار ۾ ليک به لکندي رھي آھي جيڪي اُتان جي سنڌي ادبي ۽ تعليمي حلقن ۾ گھڻو پسند ڪيا ويا ـ ھوءَ سنڌي ڇوڪرين ۽ خاص طور غريب نياڻين جي گھڻي سار سنڀال لھندي رھندي ھئي جنھن لاءِ ھن ھڪ خاص فنڊ به قائم ڪيو ھو ـ نياڻين جي تعليم واري عظيم مقصد ۾ مصروف رھڻ ڪري ھن سڄي عمر شادي به نه ڪئي ۽ وڏي ڄمار جي باوجود سرگرم رھي ٿي ـ
ڀرين ۾ ”پھوجا“ نُک وارا جھانگياڻي به رھندا ھئا جيڪي پڻ اروڙونسي آھن ـ اھي اروڙ تي عربن جي حملي وقت پنجاب ھليا ويا، جتان وري جيسلمير ويا ۽ پوءِ ھڱوراڻين سان واپس سنڌ ۾ اچي پھريائين ڀريا ۾ آباد ٿيا ۽ پوءِ شايد منشي آوترام ملڪاڻيءَ سان گڏجي حيدرآباد آيا جتي ملڪاڻي گھٽيءَ ويجھو چنديراماڻي گھٽيءَ ۾ سندن گھر ھو ـ ھن آڪھه مان به نالي وارا ماڻھو پيدا ٿيا جن ۾ راءِ بھادر ديوان پريمچند آوتراءِ، فتحچند آسودومل ائڊووڪيٽ جنرل ۽ ٻيا شامل آھن ـ
ماکيجا نُک وارا ايسراڻي به اروڙونسي ھئا جتي مُغل بادشاھه اورنگزيب جي زماني ۾ آيا ۽ پوءِ ڀرين ۾ اچي آباد ٿيا ھئا جتان وري حيدرآباد، خيرپور ۽ لاڙڪاڻي ۾ آباد ٿيا ـ
ڀرين جي ڪجھه ٻين اديبن جا تفصيل ھن ريت آھن :
اُتم ديارام ھنڱوراڻي: ھن 12 جُون 1923 تي ڀريا ۾ جنم ورتو ـ ھُو سنڌي ۽ انگريزي ٻولين جو وڏو ماھر ھو ـ سنڌيءَ ۾ ٽيھارو ورھيه کن ڊراما لکندو رھيو ـ سندس ڊراما سنڌي ٻولي ۽ ادب جا شاھڪار چيا وڃن ٿا ـ ورھاڱي جي نتيجي ۾ ڀريا مان لڏڻ کانپوءِ ھُو ڀارت جي شھر احمدآباد ۾ وڃي آباد ٿيو ـ سندس ڊرامن ۾ قاتل ڪير، چورن مٿان مور ۽ رھجي وياسين ڪنوارا مشھور آھن ـ
ديوان چرنداس ٺاڪرداس گُرسھاڻي : ھُو 24 جُون 1905 تي ڀريا ۾ ڄائو ۽ اڳتي ھلي سنڌي ٻولي ۽ ادب جي وڏي خدمت ڪيائين ـ ھن ڪيترائي سنڌي مضمون، ڪھاڻيون، ناول ۽ سوانح لکيا ـ ھن ستر ورھين تائين سنڌي ادب جي خدمت ڪئي ـ ورھاڱي کان اڳ ھن ”ديوان ڪوڙو مل سنڌي ساھتيه منڊل“ جو به بنياد رکيو ۽ انھيءَ اداري طرفان ڪيترائي معياري ڪتاب ڇاپيا ـ ورھاڱي جي نتيجي ۾ ڀارت لڏي ويو ۽ ممبئيءَ جي باندرا علائقي ۾ وڃي آباد ٿيو ـ ھن پندرھن کن ڪتاب لکيا جن ۾ ”سنڌي ساھتيه جو ابو _ ديوان ڪوڙومل چندن مل“ (1927 ۽ 1962) ، ”جِيون مُڪت ڀڳت واڌُو رام“ (1923 ۽ 1966)، ”نانڪ نرڪاري“ ((1969)، ”شِري راڌا ۽ شِري ڪرشن جا پريم آلاپ“ (1971)، ”يوگ وششٽ“ (1979)، ”سُندر سوکڙي“ (1953) ۽ ٻيا ڪيترائي ڪتاب شامل آھن ـ
شِري تلوڪچند گوپالداس : سندس جنم 11 مارچ 1894 تي ڀريا ۾ ٿيو ـ خلقِ خُدا جي خدمت جي جذبي ھيٺ سرڪاري نوڪري ڇڏي ڏنائين ـ نوابشاھه مان ھفتيوار ”ھند سماچار“ اخبار به ڪڍيائين ـ ورھاڱي کانپوءِ اجمير مان روزاني اخبار ”ھندو“ شروع ڪيائين جنھن ۾ وڏي بي ڊپائيءَ سان لکندو ھو ـ سماجي ڪمن لاءِ پنچائت جو به بنياد وڌائين جنھن جي ٽڪيٽ تي ھُو نه رُڳو ميونسپل ميمبر پر پوءِ اسيمبلي ميمبر به چونڊيو ـ
لوڪ نوتاڻي : ھن 31 آگسٽ 1920 تي جنم ورتو ـ سنڌي ٻوليءَ جي وڏي خدمت ڪيائين ـ کيس ڪھاڻي لکڻ تي وڏو عبور حاصل ھو ـ ھن 35 ورھين کان به وڌيڪ سنڌي ادب جي خدمت ڪئي ـ ورھاڱي سبب ڀريا مان لڏي ھندستان جي شھر بڙوده ۾ وڃي آباد ٿيو ـ سندس ڇپيل ڪتابن ۾ ”ماڻھو ڇا چوندا“، ”بُوندون“، ”سنڌ جا درويش“، ”شراب جي بوتل“ ۽ ”سچ جي کوجنا“ شامل آھن ـ
سُندر مُجرم : سنڌي شاعريءَ جو اھم نالو سُندر مينگھراج جڳواڻي ”مُجرم“ 5 جنوري 1925 تي ڀريا ۾ ڄائو ـ سُندر ڪيترائي شعر ۽ ڪھاڻيون تخليق ڪيا جن مان ڪافي اسڪولي نصاب ۾ به شامل رھيا ـ ھُو ”سنجي“، ”ڦُلواڙي“ ۽ ”گلشن“ نالي رسالن جو ايڊيٽر به رھي چُڪو ـ ڀريا ڇڏي ھن احمد آباد ۾ وڃي وڻ وسايا ـ سُندر جي شعري مجموعن ۾ ”نيڻ وھايو نير“ (1976) ۽ ”ڪليون ۽ گُل“ (1978) شامل آھن ـ
ڪشنچند خوبچنداڻي : ڀريا ڄائو ڪشنچند ايسرداس خوبچنداڻي شاعر، ڪھاڻيڪار ۽ مضمون نگار ھو ـ سندس درسي نوعيت جا ڪيترائي ڪتاب لکيل آھن ـ ھن ناٽڪ به لکيا ته ھدايتڪاري به ڪيائين ـ ”جھرمر“ رسالي جو ايڊيٽر به رھيو ته تعليم سان به ناتو نڀايائين ـ سندس خدمتن عيوض کيس ڪيترائي انعام به مليا ـ پھرين جنوري 1934 تي جنم وٺندڙ ڪشنچند ورھاڱي بعد احمد آباد ۾ وڃي آباد ٿيو ـ سندس ھڪ ناول ڇپيل ملي ٿو جنھن جو نالو آھي ”سُجاتا“ (1963) ـ
سُندر اڳناڻي : ھن سنڌي اديب پھرين آڪٽوبر 1936 تي ڀريا ۾ جنم ورتو ـ ڀارت ۾ ھن فري لانس ليکڪ طور لکڻ شروع ڪيو ـ سُندر اڳناڻي اکل ڀارت سنڌي ٻولي ۽ ساھت سڀا ممبئيءَ جو صدر به رھيو جڏھن ته ھُو ساھتي اڪئڊمي دھليءَ جو ميمبر ۽ راجسٿان سنڌي اڪئڊميءَ جو چيئرمن رھيو ـ کيس بھترين پلي رائيٽ ايوارڊ ۽ پروفيسر منگھارام ملڪاڻي ايوارڊ جو اعزاز به حاصل آھي ـ سندس ڪتابن ۾ ڪھاڻين جا مجموعا ”ننگا پٿر“ ۽ ”پاڻيءَ جا رشتا“، ڊرامن جو ڪتاب ”پاڇا“ ۽ ڪارٽونن جا ٻه ڪتاب ”ٻيو پاسو“ ۽ ”رَھنڊون“ شامل آھن ـ کيس انڊيا جي مشھور ڪارٽونسٽ ھجڻ جو اعزاز حاصل رھيو ـ ھن چار ڊراما به لکيا جن ۾ ”اشتھاري شادي“، ”نَوَ گرھه“، ”مفت جو مال“ ۽ ”اگني سنسڪار“ شامل آھن ـ سندس ناٽڪ ”اشتھاري شادي“ تمام گھڻو مشھور ھو جنھن کي ڪلڪتي ۾ 1964 ۾ ٿيل آل انڊيا سنڌي ناٽڪ فيسٽيول ۾ ٻيو نمبر انعام مليو ھو ـ ھن مجموعي طور 375 سنڌي ڪھاڻيون لکيون ـ کيس ڪيترائي ايوارڊ به مليا جن ۾ ”پاڻيءَ جا رشتا“ ڪتاب تي انڊيا جي تعليم واري وزارت جو ايوارڊ به شامل آھي ـ کيس آمريڪا، فرانس، روس، آفريڪا، برطانيا ۽ يورپ جي ٻين ملڪن جي دوري جو به اعزاز حاصل رھيو ـ ڀريا مان لڏپلاڻ کانپوءِ سندن گھراڻو جئپور، راجسٿان ۾ وڃي آباد ٿيو ـ سندس ئي آڪھه مان ڪنھيا اڳناڻي به سنڌي ادب ۾ نالو ڪڍيو ۽ ايوارڊ ماڻيائين ـ ھُو ورھاڱي کان اڳ نوابشاھه ۾ رھندو ھو ـ
لڇمڻ اُڌارام ڀنڀاڻي : ھن 17 نومبر 1938 تي جنم ورتو ـ ڀارت جي سنڌين جي ھڪ ويب سائيٽ The Sindhu World واضح طور ته نه لکيو آھي ته ڀنڀاڻيءَ جو جنم ڀريا ۾ ٿيو، پر لکيو ويو آھي ڀنڀاڻي ۽ سندر اڳناڻيءَ جو جنم ساڳئي علائقي ۾ ٿيو ـ ڀنڀاڻي ليکڪ ۽ صحافي ھو ـ ڀارت ۾ ھو جئپور مان نڪرندڙ رسالي ”سُھڻي“ جو شريڪ ايڊيٽر، سنڌي ساھت سورڀ رسالي جو چيف ايڊيٽر، اندرا ڌنوش ۽ رھاڻ رسالن جو ايڊيٽر ٿي رھيو ـ ھن 30 اسٽيج ڊرامن ۽ 25 ريڊيو ۽ ٽي وي ڊرامن ۾ ڪم ڪيو ـ ھن اکل ڀارت سنڌي ٻولي ۽ ساھت سڀا جي جنرل سيڪريٽري ۽ راجسٿان سنڌي اڪئڊميءَ جي ميمبر طور به خدمتون انجام ڏنيون ـ سندس ڪتابن ۾ ”انبوھه کان ٻاھر“ (1986)، ”سُڏڪن ڀريو پلاند“ (1988)، ”ممتا جو موت“ (1995)، ”جھاز جو پنڇي“ (2004)، ڪھاڻين جو مجموعو ”سپنا ۽ سُڏڪا“ (1964)، ناٽڪ ”ممي موٽي آءُ“ (1985)، ”اڍائي اکر پريم جا“ (2000)، مزاحيا مضمون ”راڳ کٽراڳ“ (1993) ۽ ٻارن جو ادب ”روشنيءَ جو رٿ“ (1994) شامل آھن ـ سندس ادبي خدمتن تي کيس راجسٿان سنڌي اڪئڊميءَ جا ٻه ايوارڊ ۽ ڀارتي حڪومت جا ٻه ايوارڊ مليا ھئا ـ
مِھيرواڻ مامتاڻي : سال 1935 ۾ نومبر جي 2 تاريخ تي ڀريا ۾ جنم وٺندڙ مِھيرواڻ کي 12 ورھين جي عمر ۾ مائٽن سان گڏ پنھنجا اباڻا پڊ ڇڏي ڀارت وڃي دھليءَ جي پناھگير ڪئمپ ۾ رھڻو پيو ـ پناھگير ڪئمپ ۾ بيماريءَ جي حالت ۾ ھُو اسڪول نه وڃي سگھيو پر پينسل ۽ پنو کڻي اُبتا سُبتا ليڪا ڪڍندو رھيو ۽ اھو ئي وقت کيس مستقبل جي ھڪ آرٽسٽ طور تيار ڪندو رھيو ـ اڳتي ھلي ھن گذرسفر لاءِ ننڍيون ننڍيون نوڪريون شروع ڪيون ۽ بي اي ڪرڻ کانپوءِ دھليءَ جي انجنيئرنگ ڪاليج جي فائين آرٽ شعبي ۾ شام جي ڪلاسن ۾ داخلا وٺي 1962 ۾ ڊپلوما ڪري ورتائين ـ خوشقسمتيءَ سان سندس صلاحيتن کي مڃتا ملي ۽ 1966 ۾ کيس جرمنيءَ جي اسڪالرشپ حاصل ٿي ته ھڪدم اوڏانھن ھليو ويو جتي ميونخ ۾ رھائش اختيار ڪيائين ـ جرمنيءَ ۾ ھن پنھنجي محنت ۽ صلاحيتن سان پينٽر، گرافڪ ۽ ملٽي ميڊيا آرٽسٽ طور پاڻ مڃرايو ـ اُتي ئي ھن منڊالا ڊانس به شروع ڪئي جنھن ۾ ماسڪ پائي ناچ ڪيو ويندو آھي ـ يُوٽيوب تي سندس اھڙين ڊانسن جون وڊيو موجود آھن ـ جرمنيءَ ۾ ھن اينيميٽيڊ فلمون به ٺاھڻ شروع ڪيون ـ پنھنجي انھن شعبن جي موضوع تي ھن ڪيترائي آرٽيڪل ۽ ڪتاب لکيا ـ سندس مضمون جرمنيءَ جي ناميارن رسالن ۾ ڇپيا ـ کيس 30 کان وڌيڪ ايوارڊ ملڻ جو اعزاز حاصل آھي ـ
دادي لِيلا مامتاڻي: ڀرين ۾ دادي ليلا مامتاڻيءَ جي وڏن جون ماڙيون ھونديون ھيون ـ سندس ننڍپڻ ڀرين ۾ گذريو ۽ پوءِ ڪنڊياري ۾ سترام مامتاڻيءَ سان شادي ٿي ويس ـ ورھاڱي جي نتيجي ۾ کين به لڏڻو پيو ـ دادي ليلا نه رُڳو ليکڪه ۽ شاعره پر سُٺي گائڪه ۽ ڪلاسيڪل ڊانسر به ھئي ـ ھوءَ مثبت سوچ رکندڙ ۽ ھر پيڙھيءَ جي ماڻھن سان رِلي مِلي وڃڻ واري عورت ھئي ۽ سماجي ڀلائيءَ جي ڪمن ۾ سرگرميءَ سان حصو وٺندي ھئي ـ سندس گھروارو سترام مامتاڻي ٽريڊ يونين اڳواڻ ھو ۽ ڀارتي جنتا پارٽيءَ سان تعلق ھيس ـ ٻئي زال مڙس ڪجھه ورھيه اڳ ديھانت ڪري چُڪا آھن ـ ھندستان جي ھڪ خبر ايجنسي يُو اين آءِ موجب دادي ليلا سال 2016 ۾ وفات ڪري وئي ـ ڪجھه ٻين ذريعن موجب سترام مامتاڻي انڊين ريلوي مان رٽائر ٿيو ـ ٿي سگھي ٿو ته ھُو ريلوي ٽريڊ يونين جو اڳواڻ ھجي ـ
ڀرين ۾ ڪي ديوان 1965 ۽ 1971 وارين جنگين تائين موجود رھيا، جن مان ھڪ ٽھلرام ۽ ٻيو ڄيٺو ھئا ـ ٽھلرام (حشو ڪيولراماڻيءَ جو والد نه) زميندار ھو ـ ٿُلھو متارو شخص ھو پر ڳوٺ جي ماڻھن سان گھڻو اُٿڻ ويھڻ ھئس ـ جيٺو نوجوان وڪيل ھو ۽ ڪي سي اڪئڊميءَ ۾ ئي پڙھيو ھو ۽ رضاڪاراڻي طور اُتي پڙھائيندو به ھو ـ