ڀريا، سُر ۽ سنگيت
بزرگن کان مليل ڄاڻ موجب ڀرين جا ديوان توڙي عام ماڻھو سنگيت جا نه رُڳو شوقين ھئا پر راڳ جي علم کان واقف به ھوندا ھئا ـ اھي ھر شادي وِھانءَ ۽ ٻين خوشين جي موقعن تي شغل ڪرڻ جا شوقين ھوندا ھئا ـ ڪڏھن اھي شرنائي نوازن کي گھرائيندا ته ڪڏھن تر جي توڙي ٻين شھرن ۽ علائقن مان گَوَين، راڳين ۽ ڀڳتن کي ڳائڻ جي ڪوٺ ڏيندا ھئا ـ اھڙن گَوَين ۾ استاد الھه ڏنو نوناري، استاد بَيبو خان، استاد عاشق علي خان، استاد وڏو عاشق علي خان، جمالو خان، پنڊت پڊورڌن، استاد چاند خان، سورج خان، ڪنور ڀڳت، ماسٽر چندر ۽ ٻيا وڏا ڪلاڪار شامل ھئا جن ڀرين ۾ اچي سنگيت جون محفلون رچايون ـ ڀڳتن ۾ ڀڳت ڪنور رام ۽ ماسٽر چندر سندن پھرين ترجيح ھئا ـ ماسٽر چندر جي ته ڀيڻ به ڀرين ۾ پرڻيل ھئي، جنھنڪري سندس ھتي اچڻ وڃڻ ھوندو ھو ـ ماسٽر چندر جي پُٽ گوپ جي نياڻي ادي آرتيءَ تازو ھندستان ۾ فيس بُڪ تي رابطو ٿيڻ تي اھڙي ڳالھه ڪئي ـ
انھن پروگرامن لاءِ ڀرين ۾ جيڪي آستان ھئا، تِن مان ھڪ شھر جي اُتر ۾ ڇيڙي تي پنھون مل جو ٿلھو ھو جنھن جي ڀر ۾ ڪنڊياري وڃڻ لاءِ ٽانگا اسٽينڊ ھوندو ھو جتان ڀرپاسي وارن ڳوٺن جا ماڻھو ٽانگن تي ايندا ويندا ھئا ـ اھڙو ٻيو ٿاڪ شھر جي وچ ۾ شاھي بازار جي ويجھو پوسٽ آفيس جي سامھون (موجوده راجپوت پاڙي ۾) ڀائي ھريرام جي مندر وارو ميدان ھو، جتي ڌرمي ڏڻن تي ڀڳتيون ۽ ڀڄن ٿيندا ھئا ـ ٽيون مشھور ٿاڪ ڪنھيا لال جي گھر جي سامھون (موجوده عمرالدين راجپوت ڀاڄيءَ واري جي گھر جي سامھون پوسٽ آفيس واري گھٽي) ھوندو ھو جتي ان پاڙي جا ماڻھو خوشين جي موقعي تي اھڙا شغل ڪرائيندا ھئا ـ چوٿون ٿاڪ گھڻو اھم ھو جيڪو وڏن اجتماعن لاءِ مشھور ھو ـ سيد پريل شاھه جي قبرستان کان پوءِ ڀرين جي شاھي بازار سان ملندڙ گھٽيءَ ڏانھن ويندي ڀرين جي معروف شخصيت ٽھلرام (حشو ڪيولراماڻيءَ جو والد نه) جي گھر واري خوبصورت عمارت جي سامھون ستر اسي کن فُٽ پري ھڪ ٻي تاريخي شاندار عمارت ھئي جنھن کي شادي ھال طور استعمال ڪيو ويندو ھو ـ ان پڪ سِرائين عمارت جي وچ ۾ ھڪ سئو فُٽ ڊگھو ۽ چاليھه فُٽ ويڪرو ميدان ھوندو ھو ـ عمارت جي چوڌاري پڪو اُوچو ڪوٽ ڏنل ۽ ان ۾ داخل ٿيڻ لاءِ وڏو ڪاٺ جو اُڪريل ڏھه فُٽ ويڪروصدر دروازو ھوندو ھو ـ ڪوٽ جي اندر مُکيه عمارت ھئي جنھن جي مٿين طبقن تي وڃڻ لاءِ اُلھندي پاسي کان ڏاڪڻيون ھيون ـ عمارت جي ھال ۾ داخل ٿيڻ لاءِ به پھرين ھڪ اڱڻ ھو جنھن کي وڏو جعفرائون در ۽ ٻن پاسن کان دريون ھيون ـ ھال ۾ گھڙڻ سان اندر اولھه ۽ اوڀر پاسي آمھون سامھون ڪمرا ھئا جن مان اُلھندي پاسي ڪمرن ۾ مردن کي ويھاريو ويندو ھو ـ اُڀرندي پاسي ٻن ڪمرن ۾ شادي ھال جو انتظام ھلائيندڙ مئنيجر، رڌ پچاءَ ۽ ماني ٽِڪي کارائيندڙ ڪارڪن ويھندا ھئا ـ مئنيجر جي ڪمري کي ھڪ دري ٻاھرين پاسي ھئي جتان ماڻھو ھال جي بُڪنگ ڪرائيندا ھئا ـ مئنيجر جي ڪمري مان اندران ئي در عمارت جي ٻئي حصي ۾ ويندو ھو جنھن ۾ کاڌي پيتي جو سامان ۽ ديڳيون رکيل ھوندا ھئا جڏھن ته ٿانوَن رکڻ لاءِ ڪٻٽ ھوندا ھئا ـ اتي ئي بورچي به رھندا ھئا ـ بورچيخاني جو در وري سيڌي سامان واري ڪمري مان اوڀر پاسي کلندو ھو جتي رڌ پچاءَ لاءَ ننڍا وڏا چُلھا ٺھيل ھوندا ھئا ـ
ھال جي اندر ٻه _ ڇَتَي وانگر چوڌاري ڪاٺ جي ڪٽھڙي واري گئلري ھوندي ھئي جتان عورتون، ڇوڪريون ۽ ٻار پيا مٿين ڪمرن ۾ ايندا ويندا ھئا ـ ھال جي ڏاکڻي ڀِت جي پٺيان به ھيٺ مٿي وڏا صفحا ھوندا ھئا ـ ھيٺئين صفحي ۾ مرد ماڻھو ۽ شرناءِ ۽ ساز آواز وارا ويٺا واڄو ڪندا ھئا ـ ڏکڻ پاسي ئي ٿورو اڳڻ به ھو جنھن مان اولھه پاسي کُلندڙ در به ھوندو ھو جتي ڀائي ھريرام جي انبن، زيتونن، تُوت ۽ ڦاروَن جي باغ لاءِ کوھه تي ڏاندن سان نار ھلندو ھو ۽ ان ھنڌ ئي ڏکڻ پاسي مردن ۽ عورتن لاءِ الڳ الڳ وھنجڻ جون جايون ۽ حاجت لاءِ ليٽرين ٺھيل ھوندا ھئا ـ اھو ڀرين جي ست نارن مان ھڪ ھو جتان عام ماڻھو به پاڻي ڀريندا ھئاـ
مٿئين طبقي تي اوڀر پاسي ھوادار درين وارا کوڙ ڪمرا ٺھيل ھئا جن مان ھر ھڪ جي آڏو اسٽُول تي پاڻيءَ جو مَٽُ، گلاس ۽ پاڻي ڪڍڻ لاءِ کونجي رکيل ھوندي ھئي ـ ھر ٻن ڪلاڪن کانپوءِ يا ضرورت آھر مٽن ۾ پاڻي ڀريو ويندو ھو جنھن لاءِ به ماڻھو مقرر ھئا جيڪي ڪانواٺيءَ تي ڏول ڀري ايندا ھئا ـ عورتون تيار ٿي لاڏ ڪوڏ سان چرچن ڀوڳن جي گونج ۾ ھال ۾ گڏ ٿينديون ھيون ۽ دُھل يا ٿالھن جي ٿاپ تي لوڪ گيت ۽ لاڏا ڳائينديون ھيون ـ ايئن ھتان جي ڀڳتين ۽ شادين ۾ سُر ۽ سنگيت، شرناءِ جي گونج ۽ ڇيرين جي ڇمڪن سان سڄي ڀريا پئي وڄندي ھئي ـ سموري عمارت تيل جي ڏيئن سان روشن ھوندي ھئي ـ
ڀريا جو بزرگ استاد سيد فتح علي شاھه پنھنجي والد سيد علي محمد شاھه جون ٻڌايل ساروڻيون ياد ڪندي چوي ٿو ته جِيوڻي ٻائي به ڀرين ۾ سُر وکيري ماڻھن تي سحر طاري ڪري ڇڏيندي ھئي ـ شھر جي اُتر واري پاسي پنھون مل جي ٿلھي تي ھن الھ ڏني نوناريءَ جو راڳ به ٻُڌو ھو جنھن سان طبلي تي سنگت ڀرين جو مشھور طبله نواز ۽ راڳ جو ڄاڻو استاد پريل ميراڻي ڪندو ھو ـ ڪنڊياري جا سيٺيا ته وڪٽوريا بگين ۾ چڙھي راڳ رنگ ۽ ڀڳتين ٻڌڻ لاءِ ايندا ھئا ـ ھن وقت انھيءَ تاريخي ماڳ تي مرحوم صادق ميمڻ جي پونئيرن جو ڀانڊو ۽ ڪجھه رھائشي جايون ٺھيل آھن ـ
انھيءَ زماني ۾ ئي ميمڻ پاڙي ۾ ٺاروشاھه واري دڳ تي ڪي سي اڪئڊمي اسڪول جي اوڀر ۾ حاجي نيڪ محمد ميمڻ جي اوطاق جي اُڀرندي ڀِت سان لڳ ھڪ ڊراما ھال به تعمير ٿيو ھو جتي ناٽڪ ۽ سنگيت جون محفلون ٿينديون ھيون ـ ان ڊراما ھال ۾ ورھاڱي کانپوءِ به 1960 واري ڏھاڪي تائين ڊراما پيش ٿيندا رھيا جن ۾ ڳائڻن کي به سنگيت جي محفل لاءِ گھرايو ويندو ھو ـ
ورھاڱي کانپوءِ جون ڳالھيون
ھندستان جي ورھاڱي کانپوءِ ڀرين مان لڏپلاڻ ٿي ته شھر جون رونقون ئي موڪلائي ويون ـ مٿي ڄاڻايل سمورا ٿاڪ ويران ٿي ويا ۽ نه اھي ڀڳت رھيا ۽ نه ڀڳتيون ـ پر پوءِ ڪجھه گھراڻا اھڙا به ھئا جن شادين مُرادين تي راڳ ويراڳ جو سلسلو شروع ڪيو ـ اھڙن گھراڻن ۾ جوڻيجا، ڪلھوڙا، شاھه ۽ ڪي ميمڻ گھراڻا شامل ھئا ـ ڀرين ۾ مسلمان گھراڻن جي ڪِن شادين ۾ ڪڏھن ڪڏھن ناچڻين کي به گھرايو ويندو ھو ته ڪن مسخرن کي به چرچا ڀوڳ ٻڌائي ڪجھه ڪمائڻ جو موقعو ملي ويندو ھو ـ اھڙي ھڪ اڌ شادي لونگ شاھه جي مزار سامھون موجوده مدرسي واري ھنڌ به ٿي ھئي جتي ڪنھن زماني ۾ (اُڻويھين صديءَ ۾) ڀرين جو پھريون اسڪول قائم ٿيو ۽ بعد ۾ اُتي سرڪاري اسپتال کولي وئي ھئي ـ ان عمارت جي چوديواريءَ اندر وڏو کُليل ميدان ھوندو ھو، جتي ميمڻ پاڙي وارن جي شادين جا ڪي پروگرام ٿيا ھئا ـ
ڀرين جي مسلمانن جي ھڪ ٻي روايت ھئي عيد جي نماز کانپوءِ سماع ھڻڻ ـ ڀرين ۾ سموري شھر جا ماڻھو گڏ ٿي ھڪ ئي ھنڌ عيد نماز پڙھندا ھئا جنھن کانپوءِ سيد، ميمڻ ۽ ڪجھه ٻين برادرين جا ماڻھو ميمڻ پاڙي جي مسجد وٽ گڏ ٿي سماع ھڻندا ھئا ۽ ان کانپوءِ ٽڙي پکڙجي پنھنجي گھرن ڏانھن ويندا ھئا ـ سماع جي روايت 1960 واري ڏھاڪي جي پڇاڙيءَ ۾ ختم ٿي وئي ـ
ڀرين ۾ سنگيت محفلن کي جيئارڻ ۾ سيد فتح علي شاھه جو به وڏو ڪردار رھيو آھي جيڪو پاڻ به موسيقي ۽ راڳ جو ڄاڻو آھي ـ پاڻ ننڍي ھوندي کان ريڊيو تي ڪلاسيڪي، نيم ڪلاسيڪي ۽ غزل گيت ٻڌڻ جو شوقين ھو جنھنڪري شھر جي ئي ھڪ درزي استاد شھباز عليءَ سان سندس ڪچھريون شروع ٿيون جيڪو راڳ جي ڪجھه ڄاڻ رکندو ھو ـ راڳ لاءِ فتح علي شاھه جي تانگھه کيس ان وقت جي مشھور شھنائي نواز استاد گلاب خان نوشھرائيءَ وٽ وٺي وئي جنھن کان ھن ڪافي ڄاڻ ورتي ھئي ـ اھو شرنائي نواز ڀرين ۾ گھڻو مقبول ھو ۽ اڪثر خوشين جي موقعي تي کيس گھرايو ويندو ھو ـ شرنائي نواز کيس ايترو ته تيار ڪيو جو راڳ بابت سوال ٺاھي، نوٽيشن لکرائي حيدرآباد ريڊيو جي سالياني سالگرھه جي موقعي تي آيل استاد ڳائڻن سان بحث مباحثي لاءِ ويندو ھو ـ حيدرآباد ۾ ئي انھن موقعن تي سندس ملاقات ۽ بحث استاد امانت علي خان ۽ استاد فتح علي خان به ٿيا ـ ساڻن بحث جو ھڪ قصو ھُو ھن ريت ٻڌائي ٿو:”مون شرنائي نواز استاد وارو پنو آڏو رکي پڇيو ته راڳ مڌڪونس نالو ھڪ پر شڪليون (نوٽيشن) ٽي ڇو اٿس؟ لاھور اسٽيشن تان جيڪو توھان ڳايو، ان جي نوٽيشن ھڪڙي، ڪلھه رات حيدرآباد ريڊيو تان جيڪو ڳايو تنھن جي نوٽيشن ٻي پر ھندستان ۾ دھلي ريڊيو تان پنڊت پٽ ورڌن وري ٽين شڪل ۾ ڳايو ـ پر ٻنھي خان صاحبن ڪو مطمئن ڪندڙ جواب ڪونه ڏنو ـ“
اڳتي ھلي سيد فتح علي شاھه رمضان ۽ حج وارين عيدن تي به ڀرين ۾ راڳين کي گھرائڻ شروع ڪيو ـ ڪجھه پروگرام وڏيري جبل ميمڻ جي سھڪار سان مڪان تي ڪرايائين جتي استاد گلاب خان، استاد شھباز علي، عبدالله مڱڻھار، محمد حسين مڱڻھار، مرحوم بچل شاھه، وڏيرو علي نواز ميمڻ ۽ ٻيا شريڪ ٿيندا ھئا ـ بعد ۾ سيد فتح علي شاھه درگاھه لونگ شاھه تي پنھنجي بيٺڪ ٺاھي وڏن راڳين کي گھرائڻ شروع ڪيو ـ لونگ شاھه واري درگاھه تي جن راڳين پنھنجا سُر وکيريا تن ۾ مشھور ڳائڻو استاد خورشيد خان نورپور وارو، خورشيد علي خان ڪوئٽا وارو، استاد منظور علي خان، سندس ڀائٽيا حميد علي خان ۽ فتح علي خان، قمبر وارو استاد احمد علي، سندس پُٽ محرم علي ۽ اشرف علي، روھڙيءَ واري ڳائڻي بيگم فقيرياڻي، ھولو ڀڳت، حميرا راڄپر ۽ محرابپور وارو امداد علي سومرو شامل آھن ـ
سيد فتح علي شاھه تي اڳتي ھلي ڪجھه وڌيڪ صوفياڻو رنگ چڙھيو ته ھن فقير سلطان علي گوھر شر مينگھو فقير وارن جي صحبت اختيار ڪئي جن ۾ چپڙي ۽ يڪتاري تي ڳائيندڙ خادم فقير سومرو ۽ رحمت الله سولنگي شامل ھئا ـ اھي ٻيڙين جا ٻاڌا ھئا پر صوفياڻي رنگ ۾ ايترو رڱيل ھئا جو اوچتو چپڙيون ۽ يڪتارو کڻي شروع ٿي ويندا ھئا ـ اھي روز رات جو راڳ جي محفل به ڪندا ھئا جتي ھڪ ٻيو ٻاڌو محمود فقير گھڙولي پورو ڪندي پاڻ به پورو ٿي سھڪڻ شروع ڪندو ھو ـ سچل سائينءَ جي گھڙولي سڄي ڳائي سھڪي پوندو ھو پر راڳ کان منھن ڪونه موڙيندو ھو ـ درگاھه تي فتح علي شاھه جو مرشد فقير علي گوھر ولد فولاد فقير به ايندو ھو ته وڏي چوٽ واري ٻوليءَ جو ويراڳ ٿيندو ھو جنھن ۾ عنايت فقير، قمبر علي، حسين بخش ۽ نانڪ جي ملڪ جا ڀٽي، ڀورل غلام حسين ڪوري، موٽڻ شاھه، جمشيد فقير، عيسى راڄپر نوشھرائي سڄي رات پيا ڳائيندا ھئا ـ مھدي سرڪار جا طالب به سونھري ڳوٺ مان لڏي اچي ڀريا ۾ آباد ٿيا جن ۾ نوڪر علي ۽ مست منظور علي سُريلا ڳائڻا ھئا ـ انھن جي خاندان مان ھن وقت خادم علي، ماجد علي ۽ حامد علي فقير ملاح آھن جن کي ھتان جا ماڻھو مجلسن ۾ گھرائڻ ڪونه وساريندا آھن ـ
سيد فتح علي شاھه ھرسال لونگ شاھه جي درگاھه تي جشنِ مولودِ ڪعبه ملھائڻ جو انتظام ڪندو آھي، جنھن ۾ پڻ راڳ ويراڳ ٿيندو آھي ـ ھن درگاھ تي ھڪ لائبريريءَ سان گڏ ميوزڪ اڪئڊمي به کولي آھي جتي عامر سومرو، حامد ملاح ۽ اعجاز شاھه راڳ جي علم ۽ لئه ڪاريءَ جي سکيا وٺي ماھر ٿيا آھن ـ اعجاز علي شاھه جو نانو سيد حاجن شاھه وقت جو مقبول عالم ۽ مولودائي ھوندو ھو ۽ سدائين مھري اُٺن تي سوار ٿي دعوتن تي ويندو ھو ـ اعجاز علي شاھه پاڻ به ھر سال جشنِ عباس علمدار جي آمد تي لاڙڪاڻي مان استاد معشوق علي، ذاڪر علي ۽ شرنايا، ۽ محمد حيات محرابپور واري، استاد حافظ ۽ ٻين کي گھرائيندو آھي ـ ان کانسواءِ سائين موٽيل شاھه جي ٻارھي تي به راڳ ويراڳ ٿئي ٿو ـ سندس فرزند اڪبر شاھه به باجو رکي پاڻ راڳ سکي ۽ سيکاري ٿو ـ ڀرين شھر جي اُتر اوڀر ۾ درگاھه پاڪ فقيرجو ٻارھو به ٿيندو آھي جتي مشھور راڳي استاد انور حسين وسطڙو، جلال چانڊيو،نجف علي وسطڙو، الھه رکيو ڪليري ۽ ٻيا فنڪار راڳ ويراڳ ۾ اڪثر حصو وٺندا رھيا آھن ـ لونگ شاھه واري درگاھه تي قائم سنگيت سکيا گھر ۾ گھڻو ڪري ھر ڇنڇر ۽ آچر تي راڳ رنگ جون محفلون ٿينديون آھن جن ۾ نئين شاعريءَ جون نيون ڌُنون به تخليق ڪيون وينديون آھن ـ ڀرين جي ھڪ شاعر محمد ابراھيم سومري جي شاعري ۽ سندس ٺاھيل ڌُنن تي محرابپور مان امداد فقير اچي ڳائيندو آھي ۽ طبلي تي سنگت استاد غلام محمد شيخ ڪندو آھي ـ سيد فتح علي شاھه پاڻ به گھڙو وڄائڻ جو ماھر آھي ۽ ڪلاڪارن سان ساٿ ڏيندو آھي ـ
ڀريا ۾ مرحوم سيد نور محمد شاھه جي مزار تي ھرسال شاھه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي عرس کانپوءِ ڀٽائيءَ جي درگاھه جا فقير اچي راڳ رنگ ڪندا آھن ڇو ته سيد نورمحمد شاھه پنھنجي حياتيءَ ۾ فقيري رنگ ۾ اچي ويو ھو ۽ پنھنجي ڀريا واري پارڪ تان روزانو ڪار ۾ تازا گلاب ڀٽائيءَ جي درگاھه تي موڪلڻ شروع ڪيا ھئائين ـ ڀٽائيءَ جي درگاھه جا ڪي فقير به وٽس اچي رھندا ھئا ـ
شھر اندر توڙي ٻاھر ڪي ٻيون درگاھون به آھن جن ۾ موٽيل شاھه، عيسن شاھه، ڪُنڍو شاھه، پاڪ فقير ۽ شاھه ستار جون درگاھون شامل آھن ـ انھن مان ڪن تي ڪڏھن ڪڏھن صوفياڻي سنگيت جون محفلون ٿينديون آھن ـ