عمارتن جو شھر ڀريا
ھاڻوڪي ڀريا شھر لاءِ ڪن محققن جو خيال آھي ته اھو 1775 ڌاري وجود ۾ آيو ـ موجوده شھر جي تاريخ به ٻڌائي ٿي ته ھن وستيءَ ۾ خوشحال گھراڻا آباد ھئا جن جي اڏيل عمارتن جي ڪري ڀريا کي ”عمارتن جو شھر“ ڪوٺيو ويندو ھوـ نوان جتوئيءَ جي رھواسي مرحوم پروفيسر خاصخيلي جمال الدين مومن جي ڪتاب ”ساھتيءَ جا سرواڻ“ ۾ شامل ديوان ڪوڙيمل چندنمل کلناڻيءَ بابت ھڪ مضمون ۾، جيڪو 1927 ۾ ڪنھن لکيو ھو، ٻڌايو ويو آھي ته ”ڀريا کي عمارتن جو شھر ليکيو ويندو ھو ۽ سڄي ساھتي پرڳڻي ۾ برک سمجھيو ويندو ھو ـ“
ننڍپڻ ۾ ڳوٺ وڃڻ ٿيندو ھو ته گھڻوڪري ھڪ محل جھڙي عمارت ڀرسان لنگھڻ ٿيندو ھو جنھن لاءِ ٻڌايو ويندو ھو ته اھا عمارت ٽھلرام جي آھي ـ ٿلھو متارو ٽھلرام ورھاڱي وقت ھڪدم ھندستان لڏي ڪونه ويو ھو پر گھڻو پوءِ اسان جي سانڀر ۾ ھتان ھليو ويو ـ ڪيترائي ورھيه پوءِ جڏھن اھو محل اسان جي پاڙي جي ئي ھڪ شخص ورتو ته مونکي اھو محل گھمڻ جو موقعو مليو ۽ مان ان عمارت جي اڏاوت ۽ ڪاٺ جو ڪم ٿيل ڏسي دنگ رھجي ويو ھئس ـ عمارت ۾ سڄو ساڳ جو قيمتي ڪاٺ استعمال ٿيل ھو جنھن کي وڏن اگھن تي خريد ڪرڻ لاءِ ڪراچيءَ جا واپاري اچي پھتا ھئا ـ ھاڻ جڏھن مان ڀريا شھر جي تاريخي عمارتن جي اڀياس ۽ تصويرن لاءِ ڳوٺ پھتس ته ان تاريخي محل جي جاءِ تي ھڪ جديد طرز جي وڏي عمارت تعمير ٿي چُڪي ھئي ـ ظاھر ۾ ته اھڙي جديد عمارت جي اڏاوت ڀريا شھر جي ترقيءَ ۾ شمار ٿيندي پر حقيقت ۾ اھو ساھتي شھر جي اثاثن ميسارجڻ جو عمل ھو جنھن تي وڏو افسوس ٿيو ـ مونکي پنھنجي شاعر دوست مظفر چانڊئي جي ڳالھه ياد آئي جنھن تازو ئي ھڪ ڪچھريءَ ۾ ٻڌايو ھو ته انگلينڊ جي شھر گلاسگو ۾ لوڪل گورنمينٽ جو قانون لاڳو آھي ته ڪنھن به پراڻي عمارت جي اندران ته مرمت ۽ رنگ روپ ڪرائي ان کي بدلائي سگھجي ٿو پر ٻاھران عمارت جو اڏاوتي ڏيک تبديل ناھي ڪرڻو ته جيئن تاريخي شھر جي فنِ تعمير کي ساڳي حالت ۾ قائم رکي سگھجي ـ پر اسان وٽ ان جي اُبتڙ ٿئي ٿو ڇو ته ھتي نه قانون آھي ۽ نه پنھنجي اثاثن کي محفوظ رکڻ جو ڪو احساس ـ
انھيءَ محل جھڙي عمارت جي سامھون ئي گھٽيءَ جي ٻئي پاسي ھڪ پراڻي عمارت جا کنڊر اڃان موجود آھن جتي ورھاڱي کان اڳ سنڌي ھندن جي وھانءَ جي موقعن تي ڄڃ اچي گڏ ٿيندي ھئي ۽ رڌ پچاءَ ۽ کائڻ پيئڻ جو انتظام ھوندو ھو بلڪل ايئن جيئن اڄوڪي زماني ۾ شادي ھالن ۾ ٿئي ٿوـ ان عمارت ڏانھن گھٽي شاھي بازار مان ھيٺ لھي ٿي ـ (شادي ھال واري عمارت جو تفصيلي نقشو سُر سنگيت واري باب ۾ چِٽيل آھي) ـ شادي ھال واري گھٽيءَ ۾ ٻيون به کوڙ عمارتون کنڊرن جي شڪل ۾ موجود آھن ـ
بازار جي مُھڙ واري حصي ۾ رھائشي گھر آھن جتي ورھاڱي کان اڳ جي ھڪ عمارت حشو ڪيولراماڻيءَ جو گھر ھو جنھن تي اسان ننڍپڻ ۾ حشوءَ جي نالي جي ماربل جي پليٽ به لڳل ڏٺي ھئي پر ھاڻ اھا عمارت ئي غائب آھي ـ حشوءَ جو گھر ميمڻ پاڙي واري مسيت جي سامھون بازار ڏانھن ويندڙ گھٽيءَ ۾ گھڙڻ سان ٿورڙو ئي اڳتي کاٻي پاسي ھوندو ھو ـ
ھن ڪتاب جي تياريءَ لاءِ قديم عمارتن جو جائزو وٺڻ خاطر ڀرين جا چڪر ھڻندو رھيو آھيان ـ اھي عمارتون ننڍپڻ ۾ به ڏٺل ھيون پر ھاڻ انھن کي ٻيءَ نظر سان ڏسڻو ھو ـ ھڪ ڀيري مان سوڙھي ٿي ويل ۽ پراڻن دڪانن واري گدلاڻ سان ڀريل بازار وٺي ھلندو ويس جيڪا ننڍي ھوندي ڪُشادي لڳندي ھئي ـ بازار ۾ ڪي پراڻيون جايون اڃان موجود ھيون جن کي تالا لڳل ھئا ـ ايئن ٿي لڳو ته 1947 ۾ اتي رھندڙن جي لڏپلاڻ کانپوءِ اڄ تائين انھن گھرن جا تالا ئي ڪونه کُليا آھن ـ چيو وڃي ٿو ته بازار جي ٻنھي پاسي ماڙيون ھونديون ھيون جن جون دريون بازار واري پاسي به کُلنديون ھيون ـ مان انھن ڪجھه بچي ويل پراڻين عمارتن جون تصويرون ٺاھيندو سڌو وڃي انھيءَ گھر وٽ پھتس جنھن تي واڌومل پي ڪيولراماڻيءَ جي نالي واري ماربل جي تختي اڃان تائين لڳل آھي ـ اھو گھر اوڀر پنجاب مان لڏي آيل ڪنھن شخص کي مليل ھو جنھن کان منھنجي ھڪ مائٽ عبدالرشيد ميمڻ خريد ڪيو ھو ۽ منھنجي گذارش تي ھن انھيءَ تختيءَ کي جيئن جو تيئن رھڻ ڏنو ھو ـ اھو گھر 1937 ۾ تعمير ٿيل ھو ـ واڌو مل نوڪري ته انڊين ريلوي ۾ ڪندو ھو پر وڏو دانشور ۽ ڪتابن جو ليکڪ ھو ـ ڀريا جي ڪوڙو مل چندن مل اڪئڊمي اسڪول جي بورڊ جو ميمبر به ھو ۽ اڪثر ريلوي جي سيلون ۾ ڀريا روڊ تي اچي لھندو ھو ـ ڀريا جي ھڪ جھوني استاد ۽ دانشور سائين فتح علي شاھه جي چوڻ موجب ورھاڱي وارين حالتن شايد واڌو مل جي ذھن کي سخت متاثر ڪيو ھو ۽ ھُو گھر ٻاھران پنھنجي خيالن ۾ گُم ويٺو ھوندو ھو ـ انھيءَ گھر جي پٺيان ھڪ گھٽيءَ ۾ واڌو مل جو ھڪ ٻيو گھر به ھو جتي ڪرنال مان آيل چوڌري اختر ولد چوڌري ياسين رھي ٿو ـ ان گھر جو ٻاھريون ڏيک اصل حالت ۾ آھي جڏھن ته اندر ساڳ جي ڪاٺ جي درن ۽ درين توڙي انھيءَ وقت جي رنگين شيشن کي به ساڳي حالت ۾ رھڻ ڏنو ويو آھي ـ ”اسان کي پراڻي فرنيچر جي واپارين ھڪ ھڪ در جي قيمت سٺ ھزار آڇي پر اسان انڪار ڪيو ڇوته چوڌري ياسين کي ھن تاريخي عمارت جي اھميت جو احساس ھو،“ چوڌري اختر سڄو گھر مونکي گھمائيندي چيو ـ
انھيءَ ساڳئي پاڙي ۾، جيڪو موجوده وقت وارڊ نمبر ست ۽ راجپوت پاڙو سڏجي ٿو، ٿورو اڳتي انگريزن جي زماني جي پوسٽ آفيس جي عمارت اڃان قائم آھي ـ انھيءَ جي ڀرسان گھٽيءَ ۾ ھڪ حويليءَ جھڙي عمارت جو محرابدار در ڏسي اسان اندر ويندڙ ھڪ ھمراھه کي روڪي گھر ڏيکارڻ جي گذارش ڪئي ـ ڦٽل گھر جا آثار ٻڌائن پيا ته ڪنھن تمام خوشحال ۽ باذوق ماڻھوءَ وڏي چاھه سان اھو گھر ٺھرايو ھوندو پر اندر گھڙڻ شرط گندگي، ڀتين تي ٿڦيل ڇيڻا ۽ ورانڊي توڙي ڪمرن ۾ ٻڌل ٻڪريون ۽ ٻيا ڍور ڍڳا ڏسي افسوس وڪوڙي ويو ۽ دل کي تڪليف پھتي ـ
ساڳئي پاڙي ۾ پنھون مل جي ماڙيءَ نالي وڏي عمارت موجود ھئي جنھن ۾ اصل ۾ ست حويليون ھيون ۽ ھر حويليءَ مٿان ماڙي ھجڻ ڪري ست ماڙيون پري کان ڏسڻ ۾ اينديون ھيون ـ پنھون مل جا ست ٻار ھئا جن مان ھر ھڪ لاءِ الڳ ماڙي ٺھرائي ھئائين ـ ھر حويليءَ ۾ اڱڻ، ورانڊو، وڏو صفحو، اندر ٻه ڪوٺيون، ھر صفحي ۾ ٻه _ ڇتا ۽ ڪوٺيون، ھر صفحي مان مٿي ماڙيءَ تي وڃڻ لاءِ ڏاڪڻ جنھن کي ٻاھر اڱڻ ۾ به در، مٿي ماڙيءَ تي به ڪمرا، اڱڻ، وھنجڻ جاءِ ۽ ڪاڪوس ھوندا ھئا ـ ورھاڱي کانپوءِ اھي حويليون به ھندستان مان آيلن کي مليون ـ مونکي دوستن محمد اسلم راجپوت سان ملايو جيڪو ڀريا جي مشھور سڱر بوندي ٺاھڻ واري محمد شريف (مرحوم) جو پٽ ھو ـ ”بابا ٽن سالن جو ھو ته پنھنجي والد محمد ديوان سان آيو ھو،“ اسلم راجپوت اسان کي سندس حصي واري حويلي گھمائيندي ٻڌايو ـ سندس چوڻ ھو ته ان حويليءَ ڀرسان کوھه به ھو جڏھن ته ھن عمارت توڙي ٻين سمورين وڏين عمارتن جي ھيٺان تھ خانا ھوندا ھئا ـ ”ڪجھه ورھيه اڳ ھڪ تمام پيرسن عورت پنھنجي مڙس ۽ پوٽي پوٽِيءَ سان گڏ ھندستان مان آئي ھئي ـ ھن پنھنجو نالو دادي لِيلا ٻڌايو ھو ۽ سندس چوڻ ھو ته اھو گھر سندس والد جو ھو ۽ ھن پنھنجي حياتيءَ جا سورھن ورھيه اتي گذاريا ھئا جڏھن سندس شادي ٿي وئي ـ دادي لِيلا لٽجي ويل کوھه واري ھنڌ اشارو ڪندي چيو ھو ته اتي نار به لڳل ھو جتي ھوءَ ۽ ٻيا ٻار راند روند ڪندا ھئا،“ اسلم ٻڌايو ـ
ڀرين جي اديب ۽ محقق محمد ابراھيم سومري ٻڌايو ته دادي لِيلا پنھنجي مُڙس سان گڏ نوشھري ۾ ھڪ شخص جي دعوت ۾ آئي ھئي جتان پوءِ ساڻس گڏ ڀريا آئي ۽ بعد ۾ ڪنڊياري به وئي جتي پڻ سندن گھر ھوندو ھو ـ شھدادڪوٽ واسڻ وينا شرنگي، جيڪا ڏھاڪن کان دھليءَ ۾ رھي ٿي ۽ آل انڊيا ريڊيو تي سينئر براڊڪاسٽر ھئي، تنھن واٽس ايپ تي ٻڌايو ته دادي لِيلا ۽ سندس گھروارو سترام مامتاڻيءَ جو ڪجھه ورھيه اڳ ديھانت ٿي چُڪو آھي ـ ٻئي دھليءَ ۾ رھندا ھئا ـ
چيو وڃي ٿو ته بازار جي آسپاس ئي ڪنھن ھنڌ باليووڊ جي ماضيءَ جي مشھور اداڪارا شيلا راماڻيءَ جو به گھر ھو ـ
پوسٽ آفيس جي سامھون واري علائقي ۾ ٻائي ھريرام جو مندر ھوندو ھو جنھن کي ڊاھي ھڪ امير شخص پنھنجو وڏو بنگلو ٺھرائي ڇڏيو آھي ـ پوسٽ آفيس جي ڀرسان ئي اولھه ۾ ويندڙ گھٽيءَ ۾ ديوان ڪوڙيمل چندن مل جو گھر ۽ اوطاق ھوندا ھئا، جن کانپوءِ گھٽيءَ جي پوڇڙ تي ھڪ ننڍو مندر ھوندو ھو ـ ھندو سنڌين جي عمارتن جو ڄار ميمڻ پاڙي تائين پکڙيل ھو جن مان ڪيتريون عمارتون اڄ به موجود آھن ۽ ھن شھر جي ماضيءَ جي عروج جون امين آھن ـ
اھڙي طرح سيدن واري پاڙي ۾ موجوده وقت ڦٽل پارڪ واري ھنڌ اڳي جيڪا قديم عمارت ھئي اتي ورھاڱي کان اڳ ڪنيا پاٺ شالا ھو جتي ڇوڪرين کي ھنري تعليم ڏني ويندي ھئي ـ ورھاڱي کانپوءِ ان عمارت ۾ سرڪاري اسپتال شروع ڪئي وئي ھئي ـ اسپتال واري عمارت جي سامھون ئي ھندن جون ٻيون پڪيون جايون ھيون جيڪي ھندستان مان آيلن کي الاٽ ٿيون ـ ڀريا ۾ اھڙيون کوڙ عمارتون ھيون جن مان ڪي زبون حالت ۾ موجود آھن ته اڪثر پنھنجو وجود وڃائي ويٺيون آھن ـ فنِ تعمير جوھڪ اعلى قسم جو نمونو ڊراما ھال به ايئن ئي ميسارجي چڪو آھي جڏھن ته ڪوڙو مل چندن مل اڪئڊمي جي ايڪڙن ۾ پکڙيل اسڪول جي عمارت 1967 کانپوءِ رھائشي عمارت ۾ بدلجي پنھنجي اصل شڪل ڪنھن حد تائين وڃائي ويٺي پر چڱي ڳالھه ھيءَ آھي ته ڀريا روڊ واري دڳ تي قائم سيدن جي پارڪ، جيڪا سيد فتح علي شاھه موجب ورھاڱي کان اڳ ھندن جو لال باغ ھو ۽ جتي شھر جا ماڻھو رانديون به کيڏندا ھئا، ان کي سيد نور محمد شاھه مرحوم خريد ڪري قائم رکيو ۽ وري سندس فرزند سيد مُراد علي شاھه ايم پي اي اڄ تائين سنڀاليو پيو اچي ـ پارڪ جي بلڪل سامھون ڏکڻ ۾ وسيع ايراضيءَ اندر اِريگيشن بنگلي جي عمارت زبون حالت ۾ موجود آھي جنھن جي تعمير 1928 ۾ ٿي ھئي ـ عمارت جو مُکيه حصو آفيسرن جي رھائش لاءَ ھو جڏھن ته ملازمن جي رھائش ۽ گاڏيون بيھارڻ لاءِ طنبيلو الڳ ٺھيل ھو ـ
اڄ ڀرين ۾ ڪيترائي جديد طرزِ تعمير وارا بنگلا تعمير ٿيل آھن پر ھيءُ شھر ھاڻي عمارتن جو شھر نٿو ڪوٺجي ـ