سنڌي ساھت جو ابو: راءِ بھادر ديوان ڪوڙو مل چندن مل کلناڻي
ويب سائيٽن تي هندستان جي سنڌي اسڪالرن جي ڏنل معلومات توڙي ڀيرومل مھرچند آڏواڻيءَ جي ڪتاب ”سنڌ جي ھندن جي تاريخ“ مطابق کلناڻي برادري اصل ۾ روهڙيءَ ويجهو اروڙ ۾ آباد هئي ۽ جڏهن عرب جارح سنڌ تي ڪاهه ڪندي ان علائقي ۾ پهتا ته کلناڻي برادري اروڙ ڇڏي محفوظ هنڌن ڏانهن لڏي وئي ـ ايئن ئي ڪوڙي مل جا وڏا ساهتيه پرڳڻي ۾ نوشهري فيروز جي شهر ڀريا ۾ اچي آباد ٿيا هوندا ـ
ڀريا ۾ ھندو جاتين مان ھڪڙا ھئا عامل ۽ ٻيا ھئا ڀائيبند ـ ڀائيبندن جا وري ٻه مکيه گھراڻا ھوندا ھئا جن مان ھڪ کلناڻي ۽ ٻيو ماکيجاڻي گھراڻو ھو ـ کلناڻين جون به وري ٽي شاخون ھيون جن ۾ آڌاڻي، پاڌاڻي ۽ چنچالاڻي شامل آھن ـ چنچالاڻي برادريءَ جو مُکي ھو ڀائي چنچلداس جنھن کي ليلارام نالي ھڪ پُٽ ھو ۽ تنھن جا وري ٽي پُٽ ھئا _ سيٺ پڳاڙو مل، ڀائي تُلسيداس ۽ ننڍي ۾ ننڍو پٽ ڀائي چندن مل ـ جڏھن 5 آڪٽوبر 1844 تي چندن مل جي گھر ۾ ھڪ ڇوڪر جنم ورتو ته سندس نالو رکيو ويو پريتم، پر جيئن ته ان کان اڳ چندن مل جو ڪوبه اولاد حياتي نه ماڻي سگھندو رھيو، تنھنڪري وھمي عورتن پٽ ڄمڻ جي خوشيءَ ۾ مصري ۽ پتاشا ورھائڻ بدران اوڙي پاڙي ۾ ڪارا مرچ ورھائڻ سان گڏ ٻار کي به ڪوڙو سڏڻ شروع ڪيو ـ جيئن ته انھن ڏينھن ۾ عورتون مردن کي نالي سان نه سڏينديون ھيون تنھنڪري پريتم کي به ھنن انھيءَ نالي سان سڏڻ بدران ديوان ڪسارو (ڪوڙو) سڏڻ شروع ڪيو ۽ ايئن پريتم سڄي ڄمار ننڍن توڙي وڏڙن لاءِ ڪوڙو مل بڻجي ويو ۽ ھُو پنھنجي لاءِ به انھيءَ نالي کي اھميت ڏئي عملي زندگيءَ ۾ نالي جي معنى جي اُبتڙ پيار محبت، نياز نئڙت ۽ علم جو پيغام پکيڙيندو رھيو ـ
ڪوڙو مل پنھنجي ٻاراڻي وھيءَ کان وٺي سادگي پسند ھو ـ ڪپڙي لٽي کان وٺي کاڌي پيتي تائين ھر ڳالھه ۾ ھن سادگي اختيار ڪئي ـ کيس لکڻ پڙھڻ سان وڏو چاھه ھو ۽ اھو شوق کيس ڀر واري ڳوٺ دريا خان جلباڻيءَ ۾ آخوند سليمان جي مڪتب تائين ساڙيندڙ ڪاڙھي توڙي ڄمائيندڙ ٿڌ ۾ پيرين پنڌ وٺي ويندو ھو ڇو ته تن ڏينھن ۾ ڀرين ۾ تعليم جي سھولت ڪانه ھئي ـ روزانو ھُو مانيءَ ٽُڪر ٻڌي کڻي ويندو ھو ۽ وري سانجھيءَ جو گھر موٽي اچي ماني کائيندو ھو ـ ڪوڙو مل 1849 کان 1855 تائين ڇھه ورھيه آخوند سليمان وٽ پڙھيو ـ ھُو اُتي جيڪو ڪجھه پڙھندو ھو، اُھي سبق وري گھر اچي رات جو دير تائين ورجائيندو ھو ۽ اڪثر ٻاھر گھٽيءَ ۾ ميونسپلٽيءَ جي شمعدان ھيٺان ويھي پيو پڙھندو رھندو ھو ـ ديوان پنھنجي استاد جي وڏي عزت ڪندو ۽ ان جي ھر فرمائش پوري ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو ھو ـ جيڪڏھن مائٽ ان فرمائش کي پورو نه ڪري سگھندا ھئس ته ديوان ڪاوڙجي رُسي وڙھي گھر ڇڏي اوڙي پاڙي ۾ ڪنھن گھر ۾ وڃي ويھي رھندو ھو ـ جڏھن نوشھري فيروز جي پھرين اسسٽنٽ ڪليڪٽر جيمس صاحب 1855 ۾ ڀريا ۾ پھريون سرڪاري اسڪول قائم ڪيو ته ڪوڙي مل اُتي داخلا ورتي ـ ان وقت کيس ڪجھه فارسي ڪتاب ۽ تعليم کاتي جي منشي ننديرام سيوھاڻيءَ جا پراڻي ادب جا ٽي چار سنڌي ڪتاب پڙھڻ جو موقعو مليو ـ ھن سنڌي ٻوليءَ جا ڪي مشھور ڪتاب ”مختصر ڌرتي نروار“ ۽ ”حڪايت الحسيني“ به پنھنجي طور پڙھي ورتا ـ ڪوڙومل تمام تيز ۽ ھوشيار ٻار ھو تنھنڪري ھن سنڌيءَ سان گڏ فارسي ٻولي به سکي ورتي جنھن تي کيس چڱي مھارت حاصل ٿي وئي ھئي ـ ھندستان ۾ رھندڙ سنڌين جي ھڪ ويب سائيٽ “سنڌي شان” تي ھڪ ليکڪ پي ڊي ڄيٺواڻيءَ جي رکيل مضمون “سنڌ جو ھڪ عظيم جھونو انسان” موجب ڪوڙي مل جي مھارت جي ڪري سنڌ جي ايڊيوڪيشن انسپيڪٽر کيس ماھوار 25 رپيا اسڪالرشپ ڏيڻ سان گڏ ”ڇوڪراڻو ٽرانسليٽر“ به مقرر ڪري ڇڏيو ـ ڄيٺواڻي لکي ٿو ته چوڏھن ورھين جي عمر ۾ ھن ڀرين کان حيدرآباد تائين 120 ميل اڪيلي سِر اُٺ تي سفر ڪيو ۽ واٽ تي ڏھه ٻارھن پڙاءَ ڪندو اُتي پھتو ته جيئن انگريزي ٻولي سکي سگھي جو تن ڏينھن ۾ ڪوٽڙي ۽ روھڙيءَ وچ ۾ ريلوي اڃان شروع نه ٿي ھئي ـ ان کانپوءِ سيڪنڊري تعليم پڙھڻ لاءِ ھُو ڪراچيءَ ويو ـ ديوان ڪوڙي مل جي لاڏاڻي کانپوءِسندس نالي تي ٺاھيل “ڪوڙو مل سنڌي ساھتيه منڊل” جي ڇپرايل ڪتابڙي “سنڌي سونھارا” ۾ ديوان ڪوڙي مل تي ڇپيل مضمون جو ليکڪ چرنداس ٺاڪرداس گرسھاڻي لکي ٿو ته انھيءَ وقت سڄيءَ سنڌ جو ھڪڙو ئي ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر ھوندو ھو ۽ ڪراچيءَ ۾ تڏھن پھريون نارمل اسڪول کُليو ھو جتي سنڌي علم کي سُڌارڻ ۽ اُستادن کي سکيا جو ڪم ٿيندو ھو ـ اھو ئي ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر گشت تي نڪرندو ھو ۽ لائق شاگردن کي ھمٿائيندو ھو ـ ڀرين جي منزل تي ھن صرف ٽي ڇوڪرا چونڊيا ھئا جن مان ھڪ ھو ڪوڙو مل ـ ھن مضمون ۾ توڙيا 16 ڊسمبر 1945 تي ورسيءَ جي موقعي تي ساڳئي ساھتي منڊل پاران ڇپرايل “سرڳواسي راءِ بھادر ديوان ڪوڙي مل چندن مل جا مختصر جيون چرتر” جي نالي سان ٽھلرام آسودو مل وڪيل جي ڪتابڙي ۾ ديوان ڪوڙي مل جو حيدرآباد وڃي پڙھڻ جو ذڪر نٿو ملي جنھن جو مطلب ته ھُو ڀرين مان سڌو ڪراچيءَ پڙھڻ ويو ھو جتي نارمل اسڪول ۾ شاگردن کي ماھوار ڏھه رُپيا اسڪالرشپ ملندي ھئي ـ سال 1987 ۾ جمال الدين مومن جي ڇپرايل ڪتاب ”ساھتيءَ جا سرواڻ“ ۾ ھن 1927 ۾ ڪنھن شخص جو لکيل ھڪ مضمون شامل ڪيو آھي جنھن ۾ پڻ ٻڌايو ويو آھي ته جيئن ته چندن مل پوري پُني ڀڳت وارو ھو تنھنڪري ھن ضروري ڄاتو ته سندس پُٽ دال روٽي جلد ڪمائي سگھي ته چڱو ۽ انھيءَ ڪري پنھنجي پٽ کي پڙھائيءَ کان اُٿاري نوشھري فيروز ۾ مختيارڪاريءَ اڳيان عريضين لکڻ جي ڪم تي ويھاريائينس پر جيئن ته اُتي ڪا گھڻي ڪمائي ڪانه ھئي تنھنڪري ٻه چار ڏينھن ڪم ڪرڻ کانپوءِ ڪمائي نه ڏسي ڪوڙو مل واپس ڀريا ھليو آيو ـ اھو ئي وقت ھو جڏھن ايڊيوڪيشن انسپيڪٽر کيس ڪراچيءَ ۾ تعليم لاءِ چونڊيو ـ مضمون ۾ لکيل آھي ته ڪوڙو مل ڏھه ٻارھن منزلن کانپوءِ وڃي ڪراچيءَ پھتو جتي سندس والد چندن مل به ڌنڌو ڌاڙي ڪندو ھو ۽ چندن مل جو وڏو ڀاءُ پيسو مل به دلالي (بروڪر) جو ڪم ڪندو ھو ـ ڪوڙو مل به وٽن وڃي رھيو ھو ـ
ڪراچيءَ جي نارمل اسڪول ۾ سنڌيءَ سان گڏ ٻه چار انگريزي ڪتاب به پڙھائيندا ھئا ـ ديوان ڪوڙو مل ذھين ته شروع کان ھو سو انگريزيءَ ۾ به ڀَڙ ٿي ويو ـ ان زماني ۾ مئٽرڪ جو امتحان ڏيڻ لاءِ شاگردن کي بمبئيءَ وڃڻو پوندو ھو ـ ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر گولڊ سمٿ نارمل اسڪول جي شاگردن مان ھن تي اچي بيٺو ۽ چيائينس ته بمبئي وڃي مئٽرڪيوليشن ڪرڻ لاءِ تيار ٿيءُ ـ ان وقت بمبئيءَ لاءِ ويھه رُپيا ماھوار اسڪالرشپ ملندي ھئي ـ منجھس انڪار واري فطرت ته ھئي ڪانه، سو ھُو ھڪدم تيار ٿي ويو ـ سال 1862 ۾ پھريان چار ڇوڪرا مئٽرڪ جو امتحان ڏيڻ لاءَ ڪراچيءَ مان اسٽيمر ذريعي بمبئيءَ روانا ٿيا جن ۾ ڪوڙو مل به شامل ھو ـ ان مرحلي تي خبر پوي ٿي ته ديوان ڪوڙي مل جو ھڪ ڀاءُ به ھوندو ھو ـ ٽھلرام آسودو مل لکي ٿو ته ”پيءُ ۽ ڀاءُ کان موڪلائي ڪوڙو مل بمبئيءَ ۾ اچي اسڪول ۾ داخل ٿي مئٽرڪ امتحان لاءِ تياري ڪرڻ لڳو“ ـ ساڳي ڳالھه چرنداس ٺاڪرداس به پنھنجي ليک ۾ ٻڌائي آھي ـ
بمبئيءَ ۾ رھڻ دوران کين سادگيءَ سان رھڻو پيو ۽ ماني به پاڻ پچائڻي پوندي ھئي ـ سادگي اختيار ڪري ڪوڙو مل ويھه رُپين مان به ڪجھه نه ڪجھه بچائي وٺندو ھو ـ جلد ئي سندن ھڪ ساٿي ديوان ڏيارام ڄيٺمل بيمار ٿي پيو ۽ امتحان ڏيڻ کانسواءِ بمبئي ڇڏي موٽي آيو ـ باقي ٽن ڄڻن مان فقط ديوان چُوھڙ مل پنجابي پاس ٿيو ۽ ٻه ڄڻا ديوان نَوَل راءِ شونقورام ۽ ڪوڙو مل امتحان ۾ ناڪام ٿي موٽي آيا ـ سفر جي سختين کان بيزار ديوان ڪوڙي مل وري امتحان لاءِ وڃڻ جو ارادو لاھي ڇڏيو ۽ وڌيڪ پڙھائي به ڇڏي ڏنائين ـ
جيئن ته ڪوڙو مل ھوشيار ۽ ذھين ھو تنھنڪري کيس ڪراچيءَ ۾ ڪمشنر آفيس ۾ 30 رپيا ماھوار پگھار تي ڪلارڪي ملي وئي ـ واندڪائيءَ جي وقت ھو پھرين، ٻئين ۽ ٽئين درجي وارن شاگردن لاءِ سنڌيءَ ۾ جيوميٽري به ترجمو ڪندو رھيو ـ سال 1866 ۾ جڏھن سندس اھي ڪتاب ڇپجي پڌرا ٿيا ته انھن کي اسڪولن ۾ ٻارن لاءِ درسي ڪتابن طور شامل ڪيو ويو ـ اھو ئي زمانو ھو جڏھن ٺاروشاھه مان سندس پرڻو ٿيو ـ جلد ئي راءِ صاحب نارائڻ جڳناٿ ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر ٿي آيو جنھن سان بمبئي ۾ به سندس ملاقات ٿي ھئي ـ ھن ڪوڙي مل جي صلاحيتن کي ڏسي کيس تعليم کاتي ۾ آڻي حيدرآباد جي نارمل اسڪول ۾ اسسٽنٽ ٽيچر مقرر ڪيو ـ ٽھلرام موجب لوئر سنڌ جي سھولت لاءِ ڪراچيءَ وارو نارمل اسڪول حيدرآباد کڄي آيو ھو ـ سُتت ئي وري کيس شڪارپور جي اينگلوورنيڪيولر اسڪول ۾ ھيڊ ماستر جو عھدو ڏنو ويو ـ انھيءَ وقت سندس عمر فقط 24 ورھيه ھئي ـ ھُو اُتي پنھنجي ٻارن ٻچن سان خوش رھڻ لڳو پر وري کيس سکر جي نئين کوليل نارمل اسڪول ۾ ھيڊ ماستر ڪري موڪليو ويو ـ ان وقت ھن پنھنجا ٻار ٻچا ڳوٺ موڪلي اڪيلو اتي رھڻ شروع ڪيو ـ ان وقت سندس پگھار سوا سئو رُپيا ھئي جيڪا ان زماني جي حساب سان تمام وڏي پگھار ھئي ـ ھُو جڏھن ٻارن کي ڳوٺ ڇڏڻ آيو ته آخوند سليمان به ملڻ آيس جنھن جو مڪتب اسڪول کلڻ سبب ڦِٽي چُڪو ھو ۽ پاڻ بيروزگار ھو ـ استاد جي اچڻ جو ٻُڌي ديوان ڪوڙو مل پاڻ بازار ۾ وڃي پيرين پئي کيس مليو ۽ اوطاق تي وٺي آيو جتي سندس خاطر مدارت ڪرڻ سان گڏ ڪجھه روڪ رقم به ڏنائينس ۽ پوءِ به ھر مھيني سندس مالي مدد ڪندو رھيو ـ ديوان صاحب اھڙي طرح ٻين محتاجن جي به لڪ ڇُپ ۾ مالي سھائتا ڪندو رھندو ھو ـ
سندس صلاحيتن کي ڏسندي اڳتي ھلي کيس سنڌي ٽرانسليٽر مقرر ڪيو ويو جنھن دوران ھن درسي ڪتاب تيار ڪيا ۽ 1874 کان 1876 تائين چوٿين، پنجين، ڇھين ۽ ستين درجي وارن لاءِ ٻيا ڪيترائي ڪتاب ترتيب ڏنا جن کي پڻ درسي ڪتابن ۾ شامل ڪيو ويو جيڪي ويھين صديءَ جي پھرين ڏھاڪي تائين به پڙھايا ويندا ھئا ـ
ديوان ڪوڙي مل جي سخت پورھئي ۽ پاڻ ارپڻ واري جذبي کي ڏسي انگريز سرڪار حيدرآباد جي ڪليڪٽر جي ھٿ ھيٺ اڍائي سئو روپيا پگھار تي ايڪسٽرا اسسٽنٽ ڪليڪٽر مقرر ڪري مٿس سٽي سروي ۽ انڪم ٽئڪس جي تپاس جو ٻوجھه وڌو جيڪو پڻ ھن خير خوبيءَ سان مڪمل ڪيو ـ ان دوران ھن روينيو ۽ جڊيشل امتحان به پاس ڪري ورتا ھئا جنھنڪري کيس سٽي مئجسٽريٽ جي چارج به ڏني وئي ۽ ان حيثيت ۾ سندس پھرين پوسٽنگ شڪارپور ۾ ۽ پوءِ حيدرآباد ۾ ٿي ـ سندس عدل ۽ انصاف، اڻ ڌُرئي ۽ ايمانداريءَ واري عمل ۽ ايمانداريءَ جي نتيجي ۾ کيس ڊپٽي ڪليڪٽر مقرر ڪيو ويو جنھن عھدي تي ھو ست سال فائز رھيو ۽ روھڙي ۽ ھالا ڊويزنن ۾ ڪم ڪندو رھيو پر جيئن ته ڪوڙو مل نه خوشامدي ھو ۽ نه ئي ڪنھن جو اجايو پاسو وٺندو ھو، تنھنڪري کيس روينيو کاتي مان وري واپس تعليم کاتي ۾ موڪليو ويو ۽ سرڪار جي سينٽرل ڊپو شعبي ۾ ڪسٽوڊين ۽ ٽرانسليٽر جون ذميواريون ڏنيون ويون ـ اھو سڀ ڪجھه تڏھوڪي ڪمشنر آرڪسن جي زماني ۾ ڪوڙي مل جي ايمانداري ۽ اڻ ڌُرئي ڪردار کان ناخوش ٿي سزا طور ڪيو ويو ـ
ان دور ۾ ڪوڙي مل جي گھر واري لاڏاڻو ڪري وئي تنھنڪري ڊپوءَ جي چارج وٺڻ کان ھڪدم پوءِ ھو ٽن مھينن جي موڪل تي واپس ڀريا ھليو ويو ۽ سکر مان ٻيو پرڻو ڪيائين ـ جڏھن ضبط يا رد ڪيل ملڪيتن وارو کاتو، جنھن کي عام طور کُٽل کاتو سڏيو ويندو ھو، قائم ٿيو ته ڪوڙي مل کي ان ۾ اسسٽنٽ مئنيجر ڪري رکيو ويو ۽ پنھنجي اھليت جي آڌار ٿوري وقت ۾ ئي ترقي ڪري مئنيجر ٿيو ـ کانئس سينئر آفيسر کيس پنھنجو ماتحت نه پر دوست سمجھندا ھئا ـ جڏھن انگريز سرڪار انڊين سِول سروس جي ھڪ آفيسر کي کاتي جو مئنيجر مقرر ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ته ان وقت جي ھڪ ايڊيوڪيشن انسپيڪٽر مسٽر جيڪب ديوان ڪوڙي مل جي صلاح سان حيدرآباد ۾ مرد استادن لاءِ ٽريننگ ڪاليج قائم ڪيو ۽ ديوان ڪوڙي مل کي انھيءَ جو پھريون پرنسيپال مقرر ڪيو ـ ھن تعليم کاتي جي پنجويھه ورھيه خدمت ڪئي ـ سال 1886 ۾ ھن سرڪار جي مدد سان ڀريا ۾ اسڪول قائم ڪيو جيڪو سندس لاڏاڻي کانپوءِ ڪوڙو مل چندن مل اڪئڊميءَ جي نالي سان مشھور ٿيو ـ
ٽھلرام آسودومل لکي ٿو ته پھريائين سال 1865 ۾ ديوان صاحب جي ڪوشش سان ڀرين جو ورنيڪيولر اسڪول ائنگلو ورنيڪيلر اسڪول جي درجي تي آندو ويو ـ
ديوان صاحب پنھنجي کيسي مان پئسا ۽ پنھنجو وقت ڏئي نياڻين جي تعليم لاءِ ڀرين ۾ ”ڪنيا پاٺشالا“ برپا ڪئي جنھن ۾ سنڌي ۽ گُرمکي سيکارڻ سان گڏ سبڻ، ڀرت ۽ بدني ورزش تي به ڌيان ڏنو ويندو ھو ـ ڪنيا پاٺشالا جي عمارت به ديوان صاحب جي ڪوششن سان مڪمل ٿي ـ
ديوان صاحب کي نياڻين جي تعليم جو اُونو شروع کان ئي ھو پر جڏھن ھُو نارمل اسڪول سکر جو ھيڊماستر ٿي آيو ته ان وقت ھن نياڻين جي تعليم لاءِ گھڻيون ڪوششون ورتيون جنھن تي پراڻي سوچ جا ھندو جاتيءَ وارا مٿس گھڻو ڪاوڙيا ـ ديوان صاحب ھمت نه ھاري ۽ پنجاب جي ھڪ ودوان پنڊت کي پاڻ سان ملائي ھڪڙو ڪتاب لکڻ شروع ڪيائين جنھن ۾ پنڊت جا ويدن ۽ سمرتين جي حوالن سان ٻڌايل شلوڪ شامل ڪيائين جن ۾ نارين جي تعليم لاءِ زور ڀريل ھو ۽ تعليم کي نارين جو حق ڄاڻايل ھو ـ اھو ڪتاب 1882 ۾ ”پڪو پھه“ نالي سان ڇپيو ـ
حيدرآباد ۾ ٽريننگ ڪاليج جي پرنسيپال طور خدمتون سرانجام ڏيندي ديوان ڪوڙي مل صحت ۽ ٻين شعبن ۾ به سماجي ڀلائيءَ وارا ڪم ڪيا ـ جڏھن 1897 ۾ پھريون ڀيرو وبا پکڙي ته ھن حيدرآباد ۾ پلئگ آفيسر Plague Officer طور ڪم ڪيو ۽ پاڻ ارپڻ واري جذبي ھيٺ ڏينھن رات ڪم ڪري بيمار ماڻھن جي خدمت ڪئي ۽ پنھنجي صحت جي به پرواھه نه ڪئي ـ آڪٽوبر 1899 ۾ ھو رٽائر ٿيو ۽ وبا واري زماني ۾ سندس خدمتن جي مڃتا طور سرڪار کيس راءِ بھادر جو لقب ۽ 1160 ايڪڙ زرعي زمين عطا ڪئي جيڪا سانگھڙ ضلعي ۾ موجوده ڄام نواز خان تعلقي ۾ ھئي ـ سندس رٽائرمينٽ کانپوءِ به انگريز سرڪار سندس صلاحيتن مان فائدو وٺڻ لاءِ کيس انگريز آفيسرن جي مدد لاءِ ديسي ٻولين جي حوالي سان اگزئمنر ڪري رکيو ـ ھو ڪيترائي ورھيه تعليم کاتي جي درسي ڪتابن واري ڪميٽيءَ جي ميمبر طور به ڪم ڪندو رھيو جتي سندس خدمتون ساراھه جوڳيون رھيون ـ حيدرآباد ۾ ميوچل ھندو فئملي رليف فند ۽ سوسائٽيءَ جي ڪمن ۾ به ھو سرگرم رھيو ـ حيدرآباد ۾ ديوان صاحب ٻه بنگلا ۽ ڪجھه ٻي ملڪيت به ٺاھي ورتي ھئي جنھنڪري ان شھر سان به گھڻو لڳاءُ رھيس ـ
ھن سماج سُڌارڪ طور به پاڻ مڃايو ۽ ساھتي پرڳڻي ۾ مقامي سطح تي تڪرارن کي ختم ڪري ميٺ محبت سان رھڻ لاءِ غير سرگرم پئنچائتن کي سرگرم ڪرڻ سان گڏ ڪيترن ئي ھنڌن تي نيون پئنچائتون به قائم ڪيون ۽ برادرين منجھه مدي خارج ريتن رسمن جي خاتمي لاءِ ڪوششون ورتيون جن ۾ شادين وقت اجايا خرچ بند ڪرڻ، ڏاج جي لعنت ختم ڪرڻ ۽ شراب جي واھپي کي روڪڻ وغيره شامل آھن جنھن ۾ ڪافي حد تائين ڪامياب ٿيو ـ نوجوانن کي شراب جي واھپي کان بچائڻ جي حوالي سان ھڪ واقعو مشھور آھي ـ چون ٿا ته ھندن جي ڪنھن ڏڻ تي شراب جي واھپي کي روڪڻ لاءِ ديوان صاحب شراب وڪڻندڙ کان پنھنجي پئسن تي سمورو شراب وٺي ھاري ڇڏيو ھو ـ ليکڪ پي ڊي ڄيٺواڻيءَ موجب ديوان ڪوڙي مل ڀرين ۾ ھڪ پبلڪ لائبريري به قائم ڪئي ھئي ـ
سال 1916 ۾ بمبئيءَ جي گورنر لارڊ ويلنگٽن پُونا ۾ تعليمي ڪانفرنس ڪوٺائي ته سنڌ مان ٽن تعليمي ماھرن ديوان ڪوڙي مل، مرزا قليچ بيگ ۽ ديوان ٻولچند ڏيارام کي ان ۾ دعوت ڏئي گھرايو ويو ـ ديوان ڪوڙو مل تعليم ۽ سماجي ڀلائيءَ جي شعبن جو اھم ٿنڀو ھو جنھن پنھنجي حياتيءَ جو وڏو حصو انھن شعبن ۾ خدمت ڪندي گذاريو. ديوان ڏيارام گدومل انھن ڪمن ۾ سدائين ساڻس گڏ رھيو ـ ديوان ڪوڙو مل سنڌي ساھت جو اڻ مُلھيو ھيرو ھو جنھن ٻين ٻولين مان ترجما ڪري سنڌي ٻوليءَ جي ادب کي شاھوڪار ڪيو ـ ھن ڪيترائي مضمون به لکيا ۽ سنڌي ٻوليءَ جي پھرين مضمون نگار طور نالو پيدا ڪيو ـ سندس مضمون نَوَن لکندڙن جي لاءِ مشعلِ راھه ثابت ٿيندا رھيا ـ اثرائتين لکڻين ۽ ٻوليءَ تي دسترس ھجڻ جي ڪري تعليم کاتي جا عملدار صحيح سنڌي لکڻ لاءِ ساڻس صلاح مشورو ڪندا ھئا ـ تعليم ۽ ادب ۾ سندس ڪردار جي ڪري کيس ”سنڌي ادب جو ابو“ سمجھيو ويندو ھو ـ
ديوان ڪوڙي مل کي پنج ٻوليون ته اڳ ئي اينديون ھيون پر پوءِ ھن بنگالي ٻولي به سکي ورتي ۽ بنگالي ادب مان به ڪافي شيون سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيائين جن ۾ چندر چئٽرجيءَ جو ڪتاب ”راڌا راڻي“ ۽ ٻيا ڪتاب جھڙوڪ ”کير جو کير، پاڻيءَ جو پاڻي“، ”چندر مُکي“ ۽ ”روھني“ شامل آھن ـ ھن مزاح جي موضوعن تي به ڪتاب لکيا جن ۾ ”ٽھڪ ئي ٽھڪ“ ۽ ٻيا ڪتاب شامل ھئا ـ سنسڪرت ٻوليءَ مان ھن ”رتناولي“ نالي سان ناٽڪ به ترجمو ڪيو جنھن کي پھرين سنڌي ناٽڪ جي حيثيت حاصل آھي ـ ديوان ڪوڙي مل ٻاراڻي ادب کي به نظرانداز نه ڪيو ۽ 1891 ۾ ”ٻاراڻا گيت“ ۽ ”ٻاراڻيون آکاڻيون“ نالي سان ٻه ڪتاب لکي ڇپرايائين ـ سندس ٻين ڪتابن ۾ ”مھاتمائن جا درشن“، ھندستان جي مشھور عورتن بابت ڪتاب ”آريا ناري چنترا“، ”ڀشما پتامھا“ ، ”ڀڳتن جون سکيون“، ”ڦُول مالھا“، ”ڀڄن مالھا“، ”سنگ جو پرسنگ“، ”رُوپاوَتي“، ”ھندستان جي تاريخ“، ”قصو مک ۽ ڪوريئڙي جو“، ”راجا رام موھن“ ، ”راءِ جِيون چنترا“، ”ڀڳتن جون جيواڻيون“، ٽئگور جي ليڪچرن جو ترجمو ”ھري درشن“، انگريزي ڪتاب ”ڪولمبس جي تاريخ“ جو ترجمو، ”ٻه منڊيون“ ۽ ٻيا ڪيترائي ڪتاب شامل آھن ـ پئنچائتن، صحت، لوڪ گيتن ۽ ٻين انيڪ موضوعن تي لکيل سندس مضمون به ”ساھتڪ پشپ“ نالي سان ڪتاب جي شڪل ۾ ڇپيا ـ ديوان ڪوڙي مل جا ڪل 58 ڪتاب ڇپيا جن مان 54 سندس حياتيءَ ۾ ۽ چار ڪتاب لاڏاڻي کانپوءِ ڇپرايا ويا ـ ديوان صاحب ھڪ ڊڪشنري به تيار ڪئي جنھن کي پھرين سنڌي انگريزي ڊڪشنري سمجھيو وڃي ٿو ـ ديوان صاحب جو ھڪ ٻيو ڪتاب جيڪو سندن لاڏاڻي کانپوءِ ڇپيو، اھو آھي ”آوازِ اخلاق“ ـ سنڌي پھاڪن ۽ چوڻين تي مشتمل ان ڪتاب جا ڇھ ايڊيشن پھريائين ڇپجي چُڪا ھئا ۽ ستون ايڊيشن سنڌي ادبي بورڊ 1978 ۾ ڇپرايو ھو ـ
ديوان ڪوڙي مل جو ھڪ ٻيو وڏو احسان سنڌي ساھت تي اھو ھيو ته ھن گُرمکي لِپيءَ ۾ لکيل ساميءَ جا شلوڪ سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري ڇپرايا ـ جيڪڏھن ڪوڙو مل ساميءَ جا شلوڪ ترجمو نه ڪري ھا ته اڄ تائين دنيا کي ساميءَ جي شاعريءَ جو پتو به ڪونه پوي ھا ـ ڀائي چنراءِ بچومل، جنھن پنھنجو تخلص پنھنجي گُرو سامي منگراج جي نالي سان اختيار ڪيو، شڪارپور جو ھو ۽ ھن پنھنجي 120 سال حياتيءَ (1730 کان 1850) ۾ھزارين شلوڪ لکيا ھئا ـ شڪارپور ۾ پنھنجي پوسٽنگ دوران ديوان ڪوڙي مل 2100 شلوڪ ھٿ ڪري انھن کي سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري ٽن جِلدن ۾ ترتيب ۾ آندائين ـ پھرين جِلد ۾ ساميءَ جا 540 شلوڪ شامل ھيا ۽ ٻئي جِلد ۾ 781 شلوڪ ۽ اھي ٻئي جِلد ديوان ڪوڙي مل جي حياتيءَ ۾ ئي ڇپيا جڏھن ته 799 شلوڪن تي مشتمل ٽيون جِلد ديوان جي لاڏاڻي کانپوءِ ڇپائي پڌرو ڪيو ويو ـ پھريون جِلد 1885 ۾ ڇپيو ھو جنھن ۾ ڏکين لفظن جي معنى به شامل ھئي جڏھن ته ٻيو جِلد 1892 ۾ ڇپيو ـ سندس ترجمو ڪيل ساميءَ جي شلوڪن وارن ٽن جِلدن جا ڪيترائي ايڊيشن ورھاڱي ٿيڻ تائين ڇپجي چُڪا ھئا ـ رُڳو 1921 تائين، يعني ديوان جي لاڏاڻي جي پنج ورھين اندر پھرين ٻن جِلدن جا چار ايڊيشن ڇپجي چُڪا ھئا ـ
پي ڊي ڄيٺواڻيءَ موجب ديوان ڪوڙي مل جي مضمونن جو مجموعو ”ساھتڪ پُشپ“ ديوان جي فرزند پروفيسر منوھر داس ساھتيه اڪئڊميءَ پاران 1960 ۾ ڇپرايو ھو ـ
سنڌ جي ساڌُو ھيرانند، نَوَلراءِ ۽ بنگال جي مھاتما ڪئشپ چندر جي ساٿ ۾ رھندي ديوان ڪوڙومل برھمو سماج نظرئي جو پوئلڳ ٿي ويو ۽ حيدرآباد ۾ ھرھفتي برھمو مندر ۾ ليڪچر به ڏيندو ھو ـ سندس خطابت ۾ ايترو ته اثر ھوندو ھو جو ٻڌندڙن تي ڄڻ ته جادو ڇائنجي ويندو ھو ـ برھمو سماج جو پيروڪار ھجڻ سبب ھو مذھبي متڀيد جو قائل نه ھو ۽ مورتين جي پُوڄا جو به انساني سماج جي سڌاري لاءِ مخالف ھو ۽ اڪثر پنھنجي شاگردن کي به ان کان روڪيندو ھو ـ اڪثر ھُو جيلن ۾ وڃي قيدين کي به چڱو انسان ٿيڻ جون نصيحتون ڪندو ھو ـ عيدن جي موقعي تي جيلن ۾ وڃي مسلمان قيدين کي ليڪچر ۽ سوکڙيون به ڏيندو ھو ـ
بنا ڪنھن متڀيد جي انسانذات جي خدمت لاءِ پاڻ اَرپي حياتي گھاريندڙ ديوان ڪوڙي مل 73 ورھين جي ڄمار ۾ 16 ڊسمبر 1916 تي پنھنجي جنم ڀومي ڀريا ۾ ئي آخري پساھه کنيا ـ ٽھلرام آسودومل وڪيل لکي ٿو ته ڊسمبر 1916 جي پھرين ھفتي ۾ ديوان صاحب جو زمين تي وڃڻ ٿيو ـ واٽ تي کيس سرديءَ جو لوڏو اچي ويو ـ جيئن ئي گھر موٽي آيو تيئن ئي بخار چڙھي ويس ۽ ڇاتي ۽ پاسي ۾ سُور وٺي ويس ـ علاج جي نتيجي ۾ چئن پنجن ڏينھن اندر ڪجھه آرام مليس پر بخار اڃان نه لٿس ـ ھڪ ڏينھن جيئن ئي ھُو وھتو ته اڃان لوڏو اچي ويس ـ ڦڦڙ به خراب ٿي پيس ته ڊبل نمونيا ٿي ويس ـ نيٺ 16 ڊسمبر تي شام جو ستين وڳي ڌاري پرلوڪ پڌاريائين ـ
ديوان ڪوڙي مل جو جِيون چرتر لکندڙ مٿيان ٽئي ليکڪ لکن ٿا ته سندس مرتئي جي خبر سڄي سنڌ ۾ پکڙجي وئي ۽ چوڌاري يادگار گڏجاڻيون ٿيڻ لڳيون ـ ڪن سرنديءَ وارن ڪميٽيون قائم ڪيون ته جيئن ديوان صاحب لاءِ ڪو يادگار قائم ڪجي ـ پر ھر ڪنھن ڌار ڌار ان ڏس ۾ ڪم ڪيو ـ ڀريا جي ھاءِ اسڪول تي ديوان ڪوڙي مل جو نالو رکيو ويو جيڪو سندس ئي ڪوششن سان قائم ٿيو ھو ـ ڀريا ۾ ئي سندس گھر جي ڀرسان باغ ۾ ديوان صاحب جي سماڌ پڻ ٺھرائي وئي جڏھن ته سکر ۾ سُڌار سڀا جي بانيڪارن سندس ياد ۾ ھڪ گيسٽ ھائوس تعمير ڪرايو ـ ڪجھه وقت گذرڻ کانپوءِ ديوان صاحب جي فرزند منوھر داس ۽ ڀاءُ ھريسندر روپچند گڏجي سکر ۾ ”ڪوڙومل سنڌي ساھتيه منڊل“ قائم ڪري ديوان صاحب جا اڻ ڇپيل ڪتاب ۽ اڳئي ڇپيل ڪتاب ٻيھر ڇپرائڻ شروع ڪيا ـ انھيءَ منڊل جي مالي سھائتا لاءِ ھنن نه رُڳو پنھنجي کيسي مان پئسا پر ديوان صاحب جا اڳئي ڇپيل ڪتاب وڪري لاءِ ڏنا ـ ڪوڙو مل ساھتيه منڊل جي آفيس بعد ۾ حيدرآباد ۾ کاھي روڊ تي قائم ٿي جتان ھر سال سندن ياد ۾ ”جيون چرتر“ ڇپرايا ويندا ھئا ـ ساھتيه منڊل پاران حيدرآباد جي سول اسپتال م به ھڪ لائبريري کولي وئي جنھن کي 25 روپيا گرانٽ به ڏني ويندي ھئي ـ
ھڪ ويب سائيٽ تي هندستان جي سنڌي اسڪالرن لکيو آهي ته ڪوڙي مل جاپونئير خوشحال هئا ۽ هوريان هوريان ڀريا ڇڏي ڪراچيءَ ۾ آباد ٿيندا ويا ـ انهن مان ٻن ڄڻن جا نالا ڀائي کلڻ مل (کلڻداس) ۽ منگهراج ٻڌايا وڃن ٿا ـ سال 1947 ۾ ورهاڱي وقت اهي به هندستان لڏي ويا پر ڪوڙي مل سان سندن رشتو ڪھڙو ھو تنھن جي ڄاڻ ڪانھي ـ
جمال الدين مومن جي ڪتاب ۾ شامل ليک ۾ ٻڌايو ويو آھي ته ٻي شاديءَ کانپوءِ سکر ۾ رھڻ دوران ديوان جي ڪٽنب ۾ واڌ ٿي ۽ سندن گھر ۾ ٽن ٻارن جنم ورتو جن ۾ ھڪ پٽ قيمت نالي، ٻي نياڻي ۽ وري ٽيون پٽ مولچند جيڪو پوءِ سپرنٽينڊنگ انجينئر انڊس ليفٽ بئنڪ آفيس جو ھيڊ ڪلارڪ ٿيو ـ ان ليک موجب قيمت نالي پٽ ڀرين ۾ ماتا ۾ اُٿليو ـ
ھندستان ۾ رھندڙ ديوان ڪوڙيمل جي پڙپوٽي وِجي جي ڏنل تفصيلن موجب ديوان ڪوڙو مل چندن مل جو فرزند منوھر داس ھو (جيڪو پڪ سان پھرين گھرواريءَ مان ھوندو) جنھن پنھنجي پھرين گھر واري امبيءَ کي طلاق ڏئي ٻي شادي ڪئي جنھن مان کيس ٻه پٽ نرنجن ۽ اشوڪ پيدا ٿيا ـ منوھر ۽ امبيءَ جي طلاق جو ڪارڻ به ھن دلچسپ ٻڌايو جنھن موجب امبي ديوي، جيڪا راءِ بھادر ڪُندن داس ڪيسواڻيءَ جي ڌيءَ ھئي، اليڪشن ۾ بيٺي پر ھڪ ووٽ تان ھارائي وئي ـ جڏھن کيس خبر پئي ته سندس مڙس منوھر کيس ووٽ ڪونه ڏنو ھو ته ان تان نوبت طلاق تائين پھچي وئي ـ ان طلاق جو اثر امبي ديويءَ جي ٻين ڀينرن گوري، ڊولي، نرملا ۽ رتنا تي پيو جن سڄي عمر شادي ڪانه ڪئي ته متان شاديءَ کانپوءِ ساڻن به اھڙي صورتحال پيش اچي ـ
امبي ديويءَ مان جنم وٺندڙ نرنجن جي گھرواريءُ جو نالو چترا ھو ۽ اھي نئين دھليءَ ۾ آباد ٿيا جڏھن ته اشوڪ ۽ سندس گھر واري رينو آمريڪا ۾ رھڻ لڳا ـ
وِجي پنھنجي والد نرنجن جا ڪافي تفصيل ھن ڪتاب جي ليکڪ کي موڪليا جن موجب نرنجن جو جنم سکر سنڌ ۾ 27 نومبر 1922 تي منوھر ٿيو ـ نرنجن منوھرداس کلناڻي بابت وڌيڪ تفصيل ھن کان اڳئين باب ۾ ڏنل آھن ـ
وِجي ٻڌايو ته سندس والد نرنجن تمام اعلى ذوق وارو، کلڻو ملڻو ۽ سماجي حلقن ۾ مشھور ھئڻ سان گڏ ستارن جي علم جو ماھر ھو ۽ سندس اڳڪٿيون اڪثر صحيح ثابت ٿينديون ھيون ـ
ديوان ڪوڙي مل جي پوٽي جو ڀريا اچڻ
جينس جي پينٽ ۽ شرٽ پهريل سمارٽ شخص جيئن ئي ڀريا شهر جي الهندي ڇيڙي تي، ٺارو شاهه ويندڙ دڳ لڳ قديم عمارت جي پراڻي محراب دار گيٽ آڏو پهتو ته ساڻس گڏ آيل شخص چيس. ”اها ڪي سي اڪيڊميءَ جي عمارت آهي“ ـ هُو اهو ٻڌندي ئي ان گيٽ آڏو ڌرتيءَ تي سجدي ۾ ڪري پيو ۽ ڪافي دير کانپوءِ اٿيو ته سندس ٻڪ مٽيءَ سان ڀريل هو جنهن کي هو اکين سان لائيندو ۽ چمندو رهيوـ
اهو شخص راءِ بهادر ديوان ڪوڙي مل چندن مل کلناڻيءَ جو پوٽو اشوڪ کلناڻي هو جنھن جي باري ۾ وِجي کي ھن ڪتاب جي ليکڪ ٻڌايو پر کيس اشوڪ جي ڀريا اچڻ بابت ڪابه خبر ڪانه ھئي ـ اشوڪ آمريڪا جي رياست لاس اينجلس جي شهر ڪئليفورنيا ۾ رهندو هو، جتان يارن دوستن جي ذريعي هن ڀرين جي آخوند خاندان جي تعليمدان حافظ محمد صادق جي فرزندن سان رابطو ڪيو جن مان هڪ سعيد حافظ آمريڪا ۾ ئي رهندو هو ۽ سندس ٻيو ڀاءُ نثار حافظ ڪراچيءَ ۾ انجنيئر هوـ ايئن هُو هزارين ميل ڪهي پنهنجي پڙ ڏاڏي جي جنم ڀومي ڏسڻ ۽ ان ڌرتيءَ جي مٽي چمڻ ۽ پاڻ سان کڻي وڃڻ لاءِ هتي پهتو هو ـ ساڻس گڏ آيل نثار حافظ هوـ
ڪي سي اڪئڊمي هاءِ اسڪول 1967ع ۾ سرڪاري تحويل ۾ وڃڻ کانپوءِ ختم ٿي گورنمينٽ هاءِ اسڪول جي نالي سان شهر جي ٻئي علائقي ۾ ٺهيل نئين بلڊنگ ۾ منتقل ٿي چڪو هوـ ھاڻي هن عمارت ۾ ميمڻ پاڙي جا وڏيرا عطا محمد (مرحوم) ۽ حاجي انور رهندا هئا، پر عمارت جي محراب دار گيٽ تي لکيل ” ڪي سي اڪئڊمي هاءِ اسڪول ڀريا- 1886“ کي وقت جون ويرون به ميساري نه سگهيون هيون ـ (ھاڻ اُھا ماربل جي پليٽ به ھٽي چُڪي آھي) ـ
اشوڪ ڪهڙي سال هتي آيو ۽ پنهنجي ڏاڏي جي جنم ڀوميءَ جي خاڪ رومال ۾ ڀري کڻي ويو، ان جي پڪ نه ٿي ٿئي پر اھو 1980 واري ڏھاڪي جو اوائل ھو ـ نثار حافظ به گذريل ٻن ڏهاڪن کان سنڌ ڇڏي وڃي آمريڪا جا وڻ وسايا آهن ـ ويجهڙ ۾ ئي کيس فون ڪري ڪجهه ڄاڻ ورتي وئي پر کيس به اهو سال ياد ڪو نه هو ۽ نه ئي اها ڄاڻ هئي ته اشوڪ هاڻ ڪٿي آهي ـ نثار ٻڌايو ته هو اشوڪ کي سکر به وٺي ويو هو جتي اڳي سندس ناناڻا رهندا هئا ـ هو ساڌ ٻيلو به گهمڻ ويو هو ـ
ڀرين جي آخوند اسماعيل جي ڪوڙي مل سان سنگت هئي ـ سندس فرزند آخوند حاجي فيض محمد حيدرآباد جي نوا وديالا (موجوده اولڊ ڪئمپس) ۾ پڙهيو ۽ بمبئي يونيورسٽي جي مئٽرڪ جي امتحان ۾ ناڪام ٿيو ۽ ڏاڍو دل برداشت ٿيو هو ـ سندس غمگينيءَ واري حالت ڏسي سندن والد آخوند اسماعيل کين ديوان ڪوڙي مل وٽ وٺي ويو هو ـ ڪوڙي مل کيس آٿت ڏيندي چيو هو :بابا مايوس نه ٿيو، وري محنت ڪريو ۽ امتحان ڏيوـ There is always a place on the top ڪوڙي مل جي لفظن وڏو اثر ڏيکاريوـ آخوند فيض محمد مئٽرڪ پاس ڪئي ۽ ديوان ڪوڙي مل وانگر تعليم کاتي ۾ نوڪري ورتي ۽ اڳتي هلي ايڊيوڪيشن سپروائيزر جي عهدي تان رٽائر ڪيائين ـ
سنڌ واسين ڪوڙي مل کي ڄڻ ته وساري ڇڏيو ھو، پر شابس آهي هند واسي سنڌين کي جن کيس ياد رکيو ۽ ادب جي شعبي ۾نمايان ڪم ڪندڙن کي ممبئي ساهتي پئنچائت طرفان ”ڪوڙو مل چندن مل ٽرافي“ به ڏني ويندي آهي ـ سنڌ ۾ ڪجھه ورھين کان ھن ھستيءَ تي ڪم شروع ٿيو جنھن تحت نوابشاھه جي ھڪ ليچرار محترم محمود ڏاھريءَ ديوان ڪوڙيمل چندن مل کلناڻيءَ تي ٿيسز لکي پي ايڇ ڊي ڪري ورتي آھي ـ ڀرين ۾ به ديوان ڪوڙومل يادگار ڪميٽيءَ جنوري 2017 ۾ ديوان صاحب جي سئو ساله ورسيءَ جي تقريب ڪوٺائي محققن کي شيلڊون ڏنيون ـ
(ديوان ڪوڙيمل، سندن فرزندن، پوٽن ۽ پڙپوٽن جي زندگيءَ جو وڌيڪ احوال ھن ڪتاب جي ٻين بابن ۾ ڏنل آھي)