تعليمي ادارن جي تاريخ
ساھتي پرڳڻي جي نوشھري فيروز، ڀريا ۽ دريا خان جلباڻيءَ توڙي ڀرپاسي جي ٻين شھرن ۽ ڳوٺن ۾ به ٻار مڪتبن ۾ پڙھندا ھئا ـ ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائيءَ به ”مدرسه ھاءِ اسڪول نوشھري“ جي سئوساله جشن جي موقعي تي پنھنجي مقالي ۾ لکيو ھو ته نوشھري ۾ ڪيترائي ديني علمن جا درسگاھه ھوندا ھئا جتي پري پري کان شاگرد پڙھڻ ايندا ھئا ـ
نوشھرو فيروز جيتوڻيڪ ڪلھوڙن جي صاحبيءَ ۾ قائم ٿيو ۽ انھيءَ شھر جي تاريخ ڀريا کان پراڻي ڪانھي پر ڀريا ۾ شايد انھيءَ دور ۾ ڪو مڪتب نه ھو جو ھتان جي آخوند گھراڻي جي بزرگن نوشھري فيروز مان لڏي اچي مڪتب کوليو ھو ـ ڀرين ۾ آخوندن جو گھر ۽ مڪتب ميمڻ پاڙي ۾ ٺاروشاھه واري دڳ تي ديوان ڪوڙي مل چندن مل جي گھر ۽ مندر ڏانھن ويندڙ گھٽيءَ جي مُنڍ ۾ ھوندو ھو، جتي ويھين صديءَ جي پھرين اڌ تائين به ديني
تعليم جو سلسلو جاري رھيو ـ ڪي جھونا ٻڌائن ٿا ته آخوند اسماعيل مڪتب ۾ ويھي فجر ڌاري تلاوت ڪندو ھو ته سندس آواز پري تائين ٻڌڻ ۾ ايندو ھو ـ نوشھري مان ڀرين ۾ آخوند گھراڻي جي آمد گھڻو اڳ جي چئي وڃي ٿي جو آخري آخوند اسماعيل جي ڏاڏي جي آخري آرامگاھه، جنھن جو نالو به آخوند اسماعيل ھو، ڀرين ۾ ئي ميمڻ پاڙي لڳ لونگ شاھه جي قبرستان ۾ آھي ـ
ڀرين ۾ آخوندن جي مڪتب ۾ ٿي سگھي ٿو ته رُڳو ديني تعليم ڏني ويندي ھئي ڇو ته ناليواري شخصيت ۽ تعليمي ماھر ديوان ڪوڙيمل چندن مل کلناڻيءَ جي ابتدائي تعليم ڀرين بدران ڀر واري ڳوٺ دريا خان جلباڻيءَ جي ھڪ مڪتب ۾ ٿي جتي ھو روزانو صبح جو ويندو ھو ـ ديوان ڪوڙيمل جو جنم 1844 ۾ ٿيو ھو ۽ ھُو ڇھه ورھيه ڳوٺ جلباڻيءَ ۾ آخوند سليمان جي مڪتب ۾ پڙھيو ـ مسٽر چرنداس ٺاڪرداس گُرسھاڻي 1945 ڌاري ڪوڙومل سنڌي شاھتيه منڊل حيدرآباد جي ڇپرايل سندس ڪتابڙي ۾ لکي ٿو ته ”تِن ڏينھن ۾ اڄ وانگيان ڳوٺ ڳوٺ ۾ مڪتب ڪين ھئا ـ ڀرين ۾ پڙھڻ جو سھنج بنھه ڪين ھو، تنھنڪري ڀائي چندن مل پنھنجي پٽ کي دريا خان جلباڻيءَ، جيڪو ڀرين کان ميل پنڌ تي اوڀر طرف آھي، اُتي خانگي مڪتب ۾ پڙھڻ لاءِ موڪليوـ“ انھيءَ مڪتب کانپوءِ ھن ڀرين ۾ انگريزن جي قائم ڪيل اسڪول ۾ تعليم ورتي ـ اھو اسڪول 1855 ۾ ان وقت کُليو جڏھن مسٽر جيمس نوشھري فيروز ۾ پھريون اسسٽنٽ ڪليڪٽر ٿي آيو ۽ ھن ڀرين ۾ سرڪاري اسڪول کولرايو، جنھن ۾ ڪوڙومل داخل ٿيو ـ ليکڪ جمال الدين مومن پنھنجي ڪتاب ”ساھتيءَ جا سرواڻ“ ۾ 1927 ۾ ڪنھن جو لکيل ھڪ مضمون ڇاپيو آھي، جنھن موجب اھو اسڪول ڀرين مان ٺاروشاھه ويندڙ رستي جي اُتر ۾ ھڪ عمارت ۾ قائم ھو ۽ پري کان ئي ڏسڻ ۾ ايندو ھو ـ انھيءَ عمارت جي اوڀر ۾ مُقام ۽ اُتر ۾ شھر ھو ـ اھا عمارت بعد ۾ اصلوڪي حالت ۾ نه رھي ڇو ته ھڪ سيٺ ان عمارت کي نيلام ڪرائي نئين عمارت جوڙائي ۽ ان ۾ ھڪ کوھه به کڻايو ـ انھن ڏينھن ۾ اڃان ٻارن کي سنڌي ڪونه پڙھائيندا ھئا ـ ڪوڙيمل ”بھار دانش“ ۽ ”سڪندرنامو“ پڙھيو ـ تعليم کاتي جي منشي ننديرام سيوھاڻيءَ جا جھوني لٽريچر ۾ ٽي چار سنڌي ڪتاب ھئا، جيڪي ٻار پڙھندا ھئا نه ته ھونءَ زور ھو پارسي علم تي ـ انگريزن جي اوائل صاحبيءَ ۾ به فارسي ضروري ھئي ـ ڀرين ۾ مقرر ٿيل پھريون ماستر قاضي عبدالحفيظ ھو جيڪو نوشھري جو ويٺل ھو ۽ عربي ۽ فارسيءَ جو قابل ھو ـ کيس مھيني جا ٻارھن رُپيا پگھار ملندي ھئي ـ تِن ڏينھن ۾ ڇپيل ڪتاب ورلي ڪو ھوندو ھو، نه ته قلمي ڪتاب لکرائي پڙھايا ويندا ھئا ـ ھڪ ڀيري ناياب ڪتاب ”حڪايت الحسيني“ ڪنھن ڇوڪر جي غفلت سبب ڦاٽي پيو ـ قاضي عبدالحفيظ کي ٻئي ڏينھن خبر پئي ـ سندس پڇڻ تي ڪنھن به شاگرد نه باسيو، جنھن تي ھن ھڪ نوڙ گھرائي کين ٻڌو ۽ جنھن مھل چھبڪ کنيائين ته ھڪ ڇوڪر جھٽ ۾ باسي ورتو ته عبدالرحمان نالي ڇوڪر رات جو اھو ڪتاب ويٺي پڙھيو جنھن کان اوچتو ان کي چھڪ اچي ويوـ ان تي ھن ٻارن کي ڏاڍي مار ڪڍي ته ٻارن جا مائٽ به ڪاوڙ ۾ اچي قاضي عبدالحفيظ کي ڌمڪائڻ لڳا ۽ ٻارن کي اسڪول مان ڪڍي ويھاري ڇڏين ـ قاضي صاحب جڏھن ھيٺانھين ڏيکاري مائٽن کي پرچايو، تڏھن وري ٻار اسڪول اچڻ لڳا ـ
ان مضمون ۾ جنھن اسڪول جي عمارت جو ذڪر ٿيل آھي، تنھن لاءِ گُمان آھي ته اُھا لونگ شاھه جي سامھون اُتر ۾ موجوده مدرسي واري ھنڌ ھوندي ـ جنھن ھنڌ مدرسو آھي، اُتي ڪنھن زماني ۾ سرڪاري ڊسپينسري ھوندي ھئي ـ اندازو آھي ته ان کان گھڻو اڳ ان جاءِ تي ڀرين جو پھريون سرڪاري اسڪول قائم ٿيو ھو ـ ڪجھه بزرگن موجب ان عمارت ۾ ھڪ کوھه گھڻي وقت تائين موجود ھو ـ ان عمارت ۾ ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جي مدرسن قائم ٿيڻ کان اڳ اھا مرحوم حاجي محمد ھاشم ميمڻ (آبپاشي کاتي جو چيف انجنيئر) ۽ سندس ڀاءُ جي اوطاق ھئي، جيڪا ھنن پاڪستان ٺھڻ کانپوءِ سيٽلمينٽ کاتي کان خريد ڪئي ھئي ـ
مٿئين بيان مان ظاھر آھي ته سنڌ ۾ نئون تعليمي نظام انگريزن کانپوءِ آيو، جڏھن 1850 ۾ سر بارٽل فريئر ڪمشنر مقرر ٿيو جنھن نه رُڳو سنڌي ٻوليءَ جي ھاڻوڪي آئيويٽا جوڙائي جيڪا 1853 کان چالو ٿي، سنڌيءَ ۾ درسي ڪتاب تيار ٿيا ۽ سنڌي اسڪول به کُليا ـ ڪاڪو ڀيرومل پنھنجي مٿي ڄاڻايل ڪتاب ۾ ٻڌائي ٿو ته ابتدائي طور ڪراچي، حيدرآباد ۽ شڪارپور ۾ سرڪاري ھاءِ اسڪول کوليا ويا ـ ڪتاب جي صفحي نمبر 122 تي ھُو ھاءِ اسڪولن کُلڻ جو سال 1850 ۽ صفحي 301 تي 1853 لکي ٿو جنھن مان 1853 ئي صحيح لڳي ٿو ڇو ته بارٽل فريئر جي مقرري ئي 1850 ۾ ٿي ھئي ـ ھُو لکي ٿو ته ساھتيءَ ۾ ته ھڪڙو به ھاءِ اسڪول ڪونه ھو پر ھتان جي نوجوانن ۾ تعليم پرائڻ جو چاھه ھو ـ ”مارچ 1878 ۾ سکر ۽ ڪوٽڙيءَ وارو ريل جو رستو کُليو ته ساھتيءَ وارا ڪي ڇوڪرا حيدرآباد واري ھاءِ اسڪول ۾ وڃي پڙھڻ لڳا پر سفر جي سختي ھين ـ ڀريا ۽ ٺاروشاھه جا شاگرد مٺياڻيءَ جي پريان درياھه اُڪري اول پُراڻي ديري ۽ پوءِ ڦُلجيءَ ويندا ھئا ـ ڦُلجيءَ جي ڳوٺ ۾ ريلوي وارن جي ٽرالي بيٺي ھوندي ھئي، تنھن ۾ چڙھي ڦُلجي اسٽيشن تي ويندا ھئا ۽ اُتان آگ گاڏيءَ ۾ چڙھي ڪوٽڙيءَ ويندا ھئا ـ ڪوٽڙيءَ واري پُل 25 مئي 1900 تي کُلي، پر انھيءَ کان اڳ ڪوٽڙي ۽ گِدو بندر جي وچ ۾ ھڪ سرڪاري جھاز صبح کان وٺي سج لٿي تائين ھلندو ھو جنھن ۾ مسافر چڙھي گِدو بندر ويندا ھئا ۽ اُتان وري گھوڙي گاڏين ۾ حيدرآباد ويندا ھئا ـ ساھتيءَ جا ڪي ٿورا ئي نوجوان سفر جون اھي سختيون قبوليندا ھئا ـ باقي ماڻُھو زمينداري، ڪي دُڪانداري يا ٻيڙين رستي سکر سان وڻج واپار ڪندا ھئا ـ ڪِن ٿورن ماڻھن جون سونمياڻي ۽ لسٻيلي طرف واپاري ڪوٺيون ھيون ـ “
”ھاڻوڪو حيدرآباد ۽ روھڙيءَ وارو ريل جو رستو 1896 جي آخر ڌاري جُڙي راس ٿيو ته ساھتيءَ وارن کي حيدرآباد اچڻ جي سھولت ٿي ـ ساھتيءَ ۾ سرڪار پوءِ به ڪو ھاءِ اسڪول ڪونه کوليو پر اُتي جي ماڻھن پنھنجو ٻُوٽو ٻاريو،“ ڀيرومل لکي ٿو ۽ اھا ئي ساھتيءَ وارن جي خاص ڳالھه آھي، جنھن کين تعليم جي شعبي ۾ اڳتي آندو ـ ”ساھتيءَ جي ماڻھن پنھنجا پئنچائتي اسڪول کولڻ شروع ڪيا ـ ھڪ پئنچائتي ھاءِ اسڪول نوشھري ۾ کولين ته ٽي ڪوھ (ڇھ ميل) پري ڀرين ۾، ساڍا ٽي ڪوھه پري ٺاروشاھه ۾ ۽ ساڍا چار ڪوھه پري مٺياڻيءَ ۾ ۽ وري ھڪ ھاءِ اسڪول ڪنڊياري ۾ کوليائون ـ ٻھراڙين ۾ ٿوري ٿوري پنڌ تي ايترا ھاءِ اسڪول ٻئي ڪنھن به ھنڌ نه آھن ـ انھن ھاءِ اسڪولن کُلڻ ۽ آمدرفت جي وڌيڪ سھولتن ھئڻ ڪري ساھتيءَ وارن نھايت گھڻي ترقي ڪئي آھي ـ ھينئر حيدرآباد کانپوءِ ٻيو نمبر ساھتي پرڳڻو آھي جنھن ۾ ڪئين تعليم يافته آھن ۽ منجھائن ڪيترا وڏن عھدن تي آھن،“ ڀيرومل لکي ٿو ـ انھن پئنچائتي اسڪولن جو ذڪر اڄ به ڀرين جا ڪي بزرگ ڪن ٿا ـ
بھرحال، مسٽر ٽھلرام آسودو مل وڪيل، 1945 جي ڊسمبر ۾ ڪوڙو مل سنڌي ساھتيه منڊل حيدرآباد پاران سندس ڇپرايل ڪتابڙي ”سرڳواسي راءِ بھادر ديوان ڪوڙيمل چندنمل جا مختصر جِيون چرتر“ ۾ ڀرين جي انگريزي اسڪول بابت ھن ريت بيان ڪري ٿو: ”پھريائين سال 1865 ۾ ديوان ڪوڙيمل جي ڪوشش سان ڀرين جو ورنيڪيولر اسڪول (ھيءُ 1855 وارو اسڪول ئي ھوندو جنھن جو ذڪر اَي ڊبليو هيوز جي 1876 واري سنڌ گزيٽيئر ۾ به آھي) ائنگلو ورنيڪيولر اسڪول جي درجي تي آندو ويو ـ ڀرين جي ماڻھن ھن ائنگلو ورنيڪيولر اسڪول جي ھيڊماستر سان بنا سبب جي اچي پاتي ۽ ھو ڪنھن به ھيڊ ماستر سان نٿي ٺھيا تنھنڪري سرڪار ڀرين مان انگريزي اسڪول جي برانچ ڪڍي ٺاروشاھه ۾ وڌي ـ ڀرين مان انگريزي اسڪول ته کڄي ويو پر پوءِ جڏھن ڀريا واسين پنھنجا ڇوڪرا ٻاھر موڪلي نتيجو ڀوڳيو، تڏھن ھٿ ھڻڻ لڳا ـ پورا ڏھه سال ڀرين جو شھر انگريزي اسڪول لاءِ پي سِڪيو ـ جڏھن قادرداد خان نوشھري ڊويزن جو ڊپٽي ڪليڪٽر مقرر ٿي آيو تڏھن ھن ڀرين ۾ انگريزي اسڪول جي برانچ کولڻ لاءِ ديوان ڪوڙيمل سان صلاح ڪئي ـ ديوان صاحب ان ڪم ۾ ھٿ وڌو ۽ جھٽ ڀرين ۾ ھڪ انگريزي اسڪول برپا ٿي ويو ـ ان اسڪول جي سنڀال جو ڪم ان وقت جي ڊپٽي ڪليڪٽر نوشھرو فيروز (قادرداد کانپوءِ مقرر ٿيل) مرزا قليچ بيگ ديوان ڪوڙيمل تي رکيو ـ ديوان صاحب جي ڪوشش سان ھڪ وديا منڊلي ڀرين جي ھاءِ اسڪول جي ڪاروبار ھلائڻ لاءِ ٺاھي وئي ـ ديوان صاحب جي ڪم ۾ ھٿ وجھڻ سان سرڪاري گرانٽ ملڻ ڪري ھاءِ اسڪول جي بلڊنگ تيار ٿي وئي ـ ديوان صاحب وديا منڊليءَ جو لائيف ميمبر ۽ اسڪول جو اعزازي مئنيجر ھو ـ ھُو ڪيترائي سال بنا اُجوري اسڪول جو مئنيجر ٿي رھيو ۽ جيڪو ڪجھه آنروريم طور ملندو ھئس، اھو اسڪول کي ئي عطئي طور ڏئي ڇڏيندو ھو ـ ديوان صاحب اسڪول ۽ بورڊنگ جو پُورو انتظام رکندو آيو ـ اھو ئي اسڪول سندس نالي سان ڪوڙومل چندن مل اڪئڊمي ڪوٺجي ٿو ـ“
مسٽر چرنداس ٺاڪرداس گُرسھاڻي بھرحال ڀرين ۾ ائنگلو ورنيڪيولر اسڪول جي قائم ٿيڻ جو سال 1865 بدران 1867 لکي ٿو ـ سندس چوڻ موجب سال 1867 جي آخر ۾ نارمل اسڪول سکر جو ساليانو امتحان ٿيو ته ڪامياب ڇوڪرن مان ھڪ روھڙيءَ جي ويٺل ھدايت علي شاھه کي ڀرين ۾ پنجويھه رُپيا پگھار سان ھيڊماستريءَ جي مقرريءَ جو حڪم پھتو ـ ھُو سنڌي ۽ فارسيءَ سان گڏ انگريزي به چڱيءَ طرح لکي پڙھي سگھندو ھو ـ ڀرين ۾ اچڻ وقت کيس ديوان ڪوڙيمل ھدايت ڪئي ھئي ته ڀرين ۾ وڃي انگريزي ڪلاس به کولج ۽ اسين به ماڻھن کي صلاح ڏينداسين ته ٻارن کي انگريزي پڻ پاڙھين ـ ماستر ھدايت علي شاھه چارج وٺي جلد ئي انگريزي ڪلاس کوليو ۽ ماڻھو ڏاڍي چاھه سان ٻارن کي پاڙھڻ لڳا ـ
نوشھري ۾ جيتوڻيڪ سرڪاري اسڪول به کُليو ۽ پئنچائتي اسڪول به موجود ھو پر مسلم شاگردن جي تعليم خاطر درٻيلي جي زميندار ۽ سياستدان سيد الھندي شاھه 1893 ۾ نوشھري ۾ مدرسه ھاءِ اسڪول قائم ڪيو ـ حامد علي خانائيءَ مٿي ذڪر ڪيل مقالي ۾ ڄاڻايو آھي ته ڀرين ۾ ”اينگلو ورنيڪيولر اسڪول“ ڀريا ايجوڪيشنل سوسائٽيءَ جي سھاري ھيٺ کُليو ھو ـ سندس تحقيق موجب مٿي بيان ڪيل پئنچائتي اسڪولن ۾ صرف ھندن جي ٻارن کي داخلا ملندي ھئي ۽ مسلمانن جي ٻارن کي، سواءِ سرنديءَ وارن ۽ زميندارن جي ٻارن جي، گھٽ داخلا ڏني ويندي ھئي جنھنڪري ساھتيءَ وارن کي انگريزي تعليم لاءِ پٿوري مدرسي يا ڪراچيءَ جي سنڌ مدرسي پڙھڻ وڃڻو پوندو ھو ـ
ڀرين ۾ تعليم جي واڌاري لاءِ ديوان ڪوڙيمل جون ڪوششون جاري رھيون ۽ 1886 ۾ انگريزي اسڪول کولائڻ کانپوءِ اڳتي ھلي 1902 ۾ ڇوڪرن جي پرائمري تعليم لاءِ به سرڪاري اسڪول کولرايائين ـ ڇوڪرن واري پرائمري اسڪول جي عمارت تي اڄ به ديوان ڪوڙي مل جي نالي جو پٿر لڳل آھي ـ پاڪستان ٺھڻ کانپوءِ ھن اسڪول جا جيڪي ھيڊماستر ٿي گذريا، تِن مان مرحوم سيد مدد علي شاھه (جنم 1927) ناليوارو استاد رھيو آھي ـ
چرنداس ٺاڪرداس گُرسھاڻيءَ موجب ديوان ڪوڙيمل جي ئي ڪوششن سان ڀرين ۾ نياڻين جي تعليم ۽ ھنري سکيا لاءِ اسڪول (ڪنيا پاٺشالا) کوليو ويو جيڪو پھرين مسواڙي جاءِ ۾ 1906 ۾ شروع ٿيو ـ ھن پاٺشالا ۾ نياڻين کي سنڌي ۽ گُرمُکيءَ جي سکيا سان گڏ بدني ورزش، سبڻ ۽ ڀرت وغيره جي سکيا ملندي ھئي ـ شروعات ۾ پاٺشالا لاءِ ماسترياڻيون ملڻ ۾ ڏکيائي ٿي ـ حيدرآباد مان اچڻ لاءِ ماسترياڻين جا شرط ڏکيا ھئا ـ نيٺ ويرومل بيگراج جي معرفت سکر مان ھڪ ماسترياڻي پندرھن رُپيا پگھار تي ھتي آئي ـ اڳتي ھلي نياڻين جي ھن اسڪول جي عمارت جو افتتاح 22 فبروري 1915 تي نوابشاھه جي ڪليڪٽر مسٽر منڪي چانديءَ جي ڪُنجيءَ سان ڪُلف کولي ڪيو ھو ـ انھيءَ اسڪول جو نالو ”ميلھو مل پيسومل ڪنيا پاٺشالا“ رکيو ويو ھو جيڪو سنگمرمر جي پٿر تي ان عمارت تي لڳل ھوندو ھوـ نياڻين واري اسڪول جي انھيءَ عمارت ۾، جيڪا پَڪ سِرائين ۽ جعفريءَ جي دروازن واري ھئي، پاڪستان ٺھڻ کانپوءِ سرڪاري اسپتال قائم ڪئي وئي ھئي جيڪا 1971 تائين قائم رھي ـ جنرل مُشرف جي مڪاني ادارن واري ناظمي سرشتي وقت انھيءَ جاءِ تي ھڪ پبلڪ پارڪ قائم ڪئي وئي ـ
ڪنيا پاٺشالا ته ورھاڱي کانپو ختم ٿي ويو پر پوءِ نياڻين جو ھڪ سرڪاري پرائمري اسڪول قائم ٿيو جيڪو اڄ به ڇوڪرن جي پرائمري اسڪول لڳ ھڪ الڳ عمارت ۾ ھلي رھيو آھي ـ ڀرين جي غالباڻي پاڙي ۾ به نياڻين جي تعليم لاءِ سرڪاري پرائمري اسڪول قائم آھي ـ ھن وقت ڀرين ۾ ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين لاءِ ٻه الڳ ھاءِ اسڪول به آھن جڏھن ته خانگي اسڪولن جو انگ به اڌ ڊزن برابر آھي ـ ڇوڪرن جي ھاءِ اسڪول جي احاطي ۾ ئي 2004 ۾ انٽرميڊئيٽ ڪلاسن لاءِ ھائر سيڪنڊري اسڪول جي وڏي عمارت تعمير ڪئي وئي پر سال 2019 ۾ ھن ڪتاب ڇپجڻ تائين به ان ۾ استادن جي مقرري نه ٿي سگھي ھئي ـ
ڀرين ۾ پنھنجي مدد پاڻ تحت تعليمي ادارا کولڻ جو ھڪ ٻيو وڏو مثال 1960 واري ڏھاڪي جي شروع ۾ ڪي سي اڪئڊميءَ جي تاريخي عمارت منجھه ساھتي انٽرميڊئيٽ ڪاليج جي شروعات ھئي جيڪو پڻ 1964-65 ۾ اسڪول جي سرڪاري تحويل ۾ وڃڻ تائين جاري رھيو ـ انھيءَ کانپوءِ اڄ ڏينھن تائين ڀرين ۾ ڪو ڪاليج ڪونه کُليو ـ ساھتي ڪاليج ڪي سي اڪئڊمي ھاءِ اسڪول جي آخري ھيڊ ماستر آخوند جميل احمد جي ڪوششن سان شروع ٿيو ھو، جيڪو شاگردن لاءِ غيرنصابي سرگرمين کي وڏي اھميت ڏيندي راندين جا مقابلا به ڪرائيندو ھو ـ اسڪول جي عمارت جي سامھون لائبريريءَ جي عمارت اندر بيڊ منٽن ۽ ٽيبل ٽينس کيڏي ويندي ھئي، بورڊنگ ھائوس ۾ واليبال کيڏڻ جو انتظام ھوندو ھو ۽ ڪرڪيٽ لاءِ به اسڪول جي عمارت ڀرسان گرائونڊ ھوندو ھو ـ اسڪول جي في گھٽ ھجڻ جي باوجود، جيڪي شاگرد ذھين پر في ڀرڻ جي قابل نه ھوندا ھئا، تِن جي سموري في معاف به ڪئي ويندي ھئي ـ اھڙن شاگردن ۾ دوست محمد ۽ حنيف منگي به شامل ھئا ـ حنيف منگي گزيٽيڊ آفيسر طور رٽائر ٿيو ـ
ڀرين توڙي ڀرپاسي جي ڳوٺن ۾ تعليم جي واڌاري ۾ ڪي سي اڪئڊميءَ جو اھم ڪردار رھيو آھي جتي ناليوارين شخصيتن تعليم حاصل ڪئي ـ انھن ۾ حشمت راءِ (حشو) ڪيولراماڻيءَ جو نالو سرِفھرست آھي، جنھن ابتدائي تعليم ھتي حاصل ڪئي ۽ پوءِ ڪراچيءَ واري اين جي وي اسڪول ۾ پڙھيو ـ موجوده سرڪاري ھاءِ اسڪول جي ھڪ استاد عرفان ميمڻ ۽ ڪن ٻين اُستادن ڪي سي اڪئڊميءَ جا ويھين صديءَ جي اوائل کان وٺي اسڪول جي سرڪاري تحويل ۾ وڃڻ تائين وارا رجسٽر ھٿ ڪري سنڀالي رکيا آھن ـ انھن مِڙني رجسٽرن مان ٻه ته نھايت زبون حالت ۾ آھن جن کي ھٿ لائڻ سان پنو ڀُري ٿو وڃي ـ ھڪ رجسٽر بھتر حالت ۾ آھي جنھن جو جائزو وٺڻ سان معلوم ٿيو ته ورھاڱي کان اڳ گھڻيون ئي نياڻيون به ان اسڪول ۾ پڙھنديون ھيون ـ رجسٽر مان ڪِن شاگردياڻين جا نالا سمجھه ۾ اچي سگھيا آھن جن ۾ پَريوَش ڌيءَ گھنشامداس آرگاڻي، تيجا ڌيءَ ٽيئون مل، ديوي ڌيءَ روچيرام ماکيجاڻي، نرملا ڌيءَ جيسرام، ڀڳونتي ڌيءَ روچيرام ماکيجاڻي، ديوي ڌيءَ ٽوپڻ داس کلناڻي، پَرِي ڌيءَ ديالداس، ليلان ڌيءَ ھُندراج تلسياڻي ۽ سيتا ڌيءَ ٿڌارام شامل آھن ـ ڪي سي اڪئڊميءَ جي زماني جون ڪجھه بئنچون، الماريون ۽ تاريخي وڏي لائبريريءَ منجھان ٿورڙا ڪتاب به محفوظ ڪري رکيا ويا آھن جڏھن ته انھيءَ زماني جي تصويرن مان ڪا ھڪ اڌ تصوير محفوظ آھي ـ
ڇوڪرن جو موجوده سرڪاري ھاءِ اسڪول شھر جي وچ مان لنگھندڙ قومي شاھراھه تي اُتر ۾ دنگ تي باءِ پاس ويجھو آھي جيڪو 1967 ۾ نئين عمارت ۾ قائم ٿيو، پر ڪي سي اڪئڊميءَ جي اصل عمارت ڀرين مان اولھه ۾ ٺاروشاھه ويندڙ دڳ جي دنگ تي ھوندي ھئي ـ (موجوده وقت ھن علائقي ۾ ڪلھوڙا ڪالوني ۽ ٻين وسندين جي ڪري شھر جي حد باءِ پاس سان وڃي لڳي آھي، جتي اڳي سواءِ راند جي ھڪ ميدان، ٻنين ۽ باغن جي باقي سُڃ ھوندي ھئي) ـ ڪي سي اڪئڊميءَ جي عمارت وسيع ايراضيءَ تي پکڙيل ھوندي ھئي جنھن ۾ ھڪ حصو مٿانھينءَ تي ھوندو ھو ـ اسڪول جي حوالي سان ڪي سي اڪئڊميءَ جي 1965 واري بئچ جي پراڻي شاگرد سڪندر ڪِيرئي صاحب، جيڪو سنڌ حڪومت ۾ سيڪريٽريءَ جي عھدي تائين پھچي رٽائر ٿيو، ھن ريت نقشو چِٽيو آھي:
”ھيءَ درسگاھه ڀريا _ ٺاروشاھه روڊ تي ميمڻ پاڙي ۾ ھڪ شاندار عمارت ۾ قائم ھئي جيڪا پري کان ئي نظر ايندي ھئي ـ اسڪول ۾ داخل ٿيڻ جو وڏو محرابي گيٽ ھوندو ھو، جنھن جي مُھاڙ اُتر پاسي ھئي ـ گيٽ جي محراب تي وڏن اکرن ۾ Enter to Learn, Leave to Serve لکيل ھوندو ھو ۽ پاسي کان اسڪول جي قائم ٿيڻ واري سال 1886 جو پٿر لڳل ھوندو ھو ـ اسڪول ۾ داخل ٿيڻ لاءِ گيٽ اندران چار پنج ڏاڪا چڙھڻا پوندا ھئا جنھن کانپوءِ کاٻي پاسي ھيڊماستر ۽ نائب ھيڊ ماستر صاحبن ۽ اسٽاف جون آفيسون ھونديون ھيون ـ مين گيٽ کان اندر گھڙندي ئي ساڄي پاسي اسيمبلي گرائونڊ ھوندو ھو ـ اسڪول جون ٻه عمارتون ھيون جن مان اُلھندي پاسي واري عمارت ۾ ھيٺين ڪلاسن جو سيڪشن ۽ سائنس لئبارٽري ھوندي ھئي ۽ پنج ڇھه ڏاڪا لھي اُڀرندي پاسي ھائر سيڪشن جي عمارت ھئي جنھن ۾ ھڪ ميوزيم نما لائبريري به ھوندي ھئي ـ ھن بلڊنگ جي سامھون ڏکڻ پاسي شاگردن جو ڪامن روم ۽ ڪيفي ٽيريا ھوندا ھئا ـ ٻنھي عمارتن جي اڳيان ھڪ ننڍڙو خوبصورت ۽ سرسبز باغيچو به ھوندو ھو جنھن ۾ رسيس وقت شاگردن جا ٽولا اچي ويھندا ھئا ـ ان باغيچي کي کوھه جي پاڻيءَ سان سيراب ڪيو ويندو ھو ـ مالھي کوھه مان پاڻيءَ جا ڏول ڀري ھڪ حوض ۾ وجھندو ھو جتان وري باغيچي ڏانھن ناليون نڪرنديون ھيون ـ“
”ان دور جي حساب سان اسڪول جي سائنس لئبارٽريءَ ۾ سڀ سامان موجود ھوندو ھو ۽ شاگردن کي تجربا ڪرائي تعليم ڏني ويندي ھئي ـ استاد ايترا ته سُٺا، بااخلاق ۽ محنتي ھوندا ھئا جو شاگردن کي ٽيوشن وٺڻ جي ضرورت ئي محسوس نه ٿيندي ھئي ـ اسڪول جي عمارت جي ٻاھران روڊ جي ٻئي پاسي سامھون اُتر ۾ استادن جو ڪامن روم ۽ لائبريري ھوندا ھئا جتي ڪتابن جو چڱو تعداد رکيل ھوندو ھو ـ روزانو اخبارون به اينديون ھيون ـ اسڪول جي اُتر اولھه ۾ روڊ جي ٻئي پاسي ھاسٽل ھوندي ھئي، جنھن کي بورڊنگ ھائوس سڏيو ويندو ھو ـ ھتي ڪنھن زماني ۾ ڪافي شاگرد رھندا ھئا ـ ھن ھاسٽل جي وسيع احاطي اندر اولھه پاسي رھائشي عمارت ھئي جنھن ۾ کوڙ ڪمرا ھوندا ھئا جن جي آڏو ڊگھو ورانڊو ھوندو ھو ـ عمارت جي سامھون وڏو ميدان ۽ انھيءَ جي ڇيڙي تي اوڀر ۾ باٿ روم، ٽوائليٽ ۽ بورچيخانا قطار ۾ ٺھيل ھوندا ھئا ـ بورڊنگ ھائوس جي اندر ھڪ پاسي واليبال ۽ بيڊمنٽن راند لاءِ ميدان ۽ عمارت جي پٺيان ئي اولھه ۾ ڪرڪيٽ راند ۽ ٻين تقريبن لاءِ وڏو ميدان ھوندو ھو ـ اسڪول جي عمارت جي اوڀر ۾ ھڪ گھٽي ڇڏي ھڪ خوبصورت ڊراما ھال ٺھيل ھوندو ھو (ڊراما ھال بابت ھن ڪتاب ۾ الڳ تفصيل ڏنل آھي) ـ“
”ڪي سي اڪئڊمي اسڪول جي في تمام ٿوري ھوندي ھئي ۽ گھٽ ڪتاب رکڻ جي ڪري ٻارن تي بار به ڪونه ھوندو ھو ـ پڙھائيءَ جو طريقو تمام آسان ۽ دوستاڻي ماحول ۾ ھوندو ھو جنھنڪري ڀريا روڊ، دالي، ڪوٽ بھادر توڙي ڀرپاسي جي ٻين ڳوٺن جا ٻار به ھتي پڙھڻ ايندا ھئا ۽ ھر ڪلاس ۾ ڪافي ٻار ھجڻ جي باوجود استادن کي ھر شاگرد جو نالو ياد ھوندو ھو ـ شاگردن کي ھوم ورڪ تمام گھٽ ملندو ھو ۽ ايتري بھترين پڙھائي ھوندي ھئي جو کين ٽيوشن جي ضرورت نه پوندي ھئي ـ ٻين شھرن جي آيل شاگردن کي بورڊنگ ھائوس ۾ رھايو ويندو ھو ـ ڀرپاسي جي ڳوٺن جا شاگرد پنڌ يا سائيڪلن تي ايندا ھئا، جن لاءِ ڏکڻ پاسي وڻن جي ھيٺان سائيڪلن جي پارڪنگ ايريا ھوندي ھئي ـ“
ڪي سي اڪئڊمي اسڪول جي ھڪ خاصيت ھيءَ به ھئي ته ھتي ڪي استاد رضاڪارانه طور به پڙھائيندا ھئا ـ اھڙين شخصيتن ۾ ھڪ زميندار ٽھلرام به ھو، جنھن ورھاڱي کانپوءِ اوائلي دور ۾ ڪجھه وقت اسڪول ۾ شاگردن کي پڙھايو ـ (ٽھلرام تمام گھڻو سماجي شخص ھو پر 1965 واري انڊيا پاڪستان جنگ کانپوءِ ھندستان لڏي ويو) ـ ٻي خاص ڳالھه ته ھتي ئي پڙھي نڪرندڙ شاگرد به استاد طور ذميواريون نڀائيندا ھئا ـ ورھاڱي کانپوءِ ھن اسڪول کي سنڀاليندڙ آخوند خاندان جا ٽي شخص حاجي فيض محمد، سندس ٻه فرزند قادر بخش ۽ جميل احمد به ھن ئي اسڪول جا پڙھيل ھئا پر وٽن پڙھندڙ سيد مُراد علي شاھه (موجوده زميندار ۽ ايم پي اي) به ھتي اعزازي طور پڙھائيندو رھيو ـ سيد مراد علي شاھه ٻڌائي ٿو ته اڳي ڪي سي اڪئڊمي اسڪول اٺين درجي تائين ھوندو ھو جنھنڪري مئٽرڪ تائين ٻه سال ھن ٺاروشاھه جي ھاءِ اسڪول ۾ تعليم ورتي ـ مئٽرڪ جو امتحان ڏيڻ کانپوءِ اڃان رزلٽ ئي ڪانه آئي ھئي ته ھن ڪي سي اڪئڊميءَ ۾ استاد طور فارسي پڙھائڻ شروع ڪئي ڇو ته ھُو فارسيءَ ۾ ھُوشيار ھوندو ھو ـ ”سال 1956 ۾ ڪي سي اڪئڊميءَ ۾ مئٽرڪ جا ڪلاس شروع ڪرڻ ۽ اسڪول کي سنڌ يونيورٽيءَ سان ڳنڍڻ لاءِ (ان وقت ڪو به تعليمي بورڊ نه ھوندو ھو) ھڪ وفد دوري تي آيو ته مان مئٽرڪ جي شاگردن کي فارسي پڙھائي رھيو ھئس ـ يونيورسٽيءَ جا آفيسر اھو ٻڌي حيران ٿي ويا ته مون اڃان مئٽرڪ جو امتحان ھاڻي ڏنو آھي ـ پر اھي منھنجي پڙھائيءَ توڙي اسڪول جي ٻين استادن جي پڙھائي ۽ انتظام مان مطمئن ٿي ويا ۽ ھتي مئٽرڪ تائين ڪلاس شروع ڪرڻ جي اجازت ملي وئي،“ سيد مراد علي شاھه ٻڌايو، جنھن 1960 واري ڏھاڪي ۾ جڏھن ڪي سي اڪئڊميءَ ۾ ئي شام جو ساھتي انٽرميڊئيٽ ڪاليج شروع ٿيو ته اُتي شاگردن کي اڪنامڪس جي استاد طور به پڙھايو ۽ سندس چوڻ موجب گھڻي ۾ گھڻا شاگرد اڪنامڪس ۾ پاس ٿيندا ھئا ـ
ورھاڱي کان اڳ ڪي سي اڪئڊمي اسڪول ھندو برادريءَ جا سرنديءَ وارا سنڀاليندا ھئا جن جو باقاعده بورڊ ٺھيل ھوندو ھو ۽ انھيءَ ۾ گھڻو ڪري چيئرمين توڙي ميمبر سڀ ھندو ھوندا ھئا پر ھڪ وقت آيو جڏھن سيد نور محمد شاھه مسلم شاگردن کي داخلا ڏياري، سندن مائٽن جي ووٽ سان بورڊ جو چيئرمن ٿيو ـ ورھاڱي کانپوءِ آخر تائين سيد نورمحمد شاھه انتظامي بورڊ جو چيئرمن رھندو آيو ـ ورھاڱي کان اڳ بورڊنگ ھائوس ۾ ھندو شاگرد رھندا ھئا، تنھنڪري سيد نورمحمد شاھه مسلم شاگردن لاءِ الڳ ھاسٽل قائم ڪئي ـ اھا ھاسٽل ھن سندس حويليءَ جي ويجھو انھيءَ عمارت ۾ قائم ڪئي جتي اڳي ھن ھوزريءَ جو ڪارخانو لڳايو ھو ـ ”ھن عمارت ۾ پندرھن کان مٿي ڪمرا ھوندا ھئا ـ مسلم ھاسٽل ۾ رھندڙ شاگردن کي مفت کاڌو پيتو ۽ يونيفارم ڏنو ويندو ھو ـ ڪمرا ڪُشاده ۽ شيشن جي درن درين وارا ھوندا ھئا ۽ باٿ روم به الڳ الڳ ھوندا ھئن ـ مسلم ھاسٽل جا شاگرد روزانو قطار ۾ اسڪول ايندا ويندا ھئا ـ سيد نورمحمد شاھه مسلمان شاگردن لاءِ الڳ ڊراما به ڪرائيندو ھو ـ سيد نورمحمد شاھه مسلمان شاگردن ۾ ڊسيپلن رکڻ لاءِ حويليءَ جي ٽين ماڙ تي ھڪ ڪمري جي دريءَ مان رات جو ھاسٽل تي به نظر رکندو ھو ۽ ھاسٽل جي ڪمرن جي شيشي وارين درين مان ماچيس جي تيلي ٻرندي ڏسندو ھو ته سمجھي ويندو ھو ته ڪو شاگرد سگريٽ ٻيڙي پي رھيو ھوندو ـ ٻئي ڏينھن ان ڪمري جي شاگردن کي سيکت ملندي ھئي ـ“ انھن ڏينھن ۾ مسٽر سوھن داس ڪي سي اڪئڊميءَ جو ھيڊ ماستر ھوندو ھو ـ ورھاڱي کانپوءِ مسلم ھاسٽل ختم ٿي ته اتان جا شاگرد ڪي سي اڪئڊميءَ جي سامھون واري بورڊنگ ھائوس ۾ رھڻ لڳا ـ بورڊنگ ھائوس به اڳتي ھلي ھڪ شاگرد جي قتل ٿيڻ سبب بند ٿي ويو ـ
سيد نورمحمد شاھه جي قائم ڪيل مسلم ھاسٽل ۾ رھي ڪي سي اڪئڊميءَ مان تعليم حاصل ڪندڙن ۾ ڳوٺ دليپوٽه جو عمرالدين سھتو ۽ خدا بخش سِيھڙ شامل آھن ـ مرحوم عمرالدين سھتو عمرالدين بيدار جي نالي سان ڄاتو وڃي ٿو جيڪو اديب ۽ صحافي ھو ۽ ڪراچيءَ ۾ رھندو ھو ـ ھن پنھنجي ڪتابن ۾ مسلم ھاسٽل جو ذڪر ڪيو آھي ـ خدا بخش ولد غلام الرسول سِيھڙ اصل ڳوٺ علي بخش سيھڙ نزد مورو جو رھواسي ھو جنھن 1931 ۾ جنم ورتو ـ خدا بخش سِيھڙ تعليمدان ۽ اديب شاعر به ھو ۽ ناطق مورائيءَ جي نالي سان لکندو ھو ۽ تعليم کاتي ۾ استاد کان وٺي انسپيڪٽر آف اسڪولس جي عھدن تي رھيو ـ سندس اولاد مان ٻه پُٽ امداد ۽ اقبال سيھڙ سنڌ حڪومت ۾ اھم عھدن تي رھيا ۽ پوءِ آمريڪا ۾ وڃي آٻاد ٿيا ـ
ورھاڱي کان اڳ مُراد علي شاھه جڏھن ڀرين جي پرائمري اسڪول ۾ پڙھندو ھو تڏھن اُتي مسٽر پرمانند ھيڊ ماستر ھوندو ھو، جنھن جي چماٽ شاھه صاحب کي اڄ به ياد آھي ـ
”ورھاڱي کانپوءِ جڏھن ڪي سي اڪئڊميءَ ۾ پھرين انگريزيءَ درجي ۾ داخل ٿيس ته آخوند قادر بخش ھيڊ ماستر ۽ سندس والد آخوند حاجي فيض محمد استاد ھو ۽ انگريزي پڙھائيندو ھو،“ مراد علي شاھه ٻڌايو ـ
جيئن ته ھندن جي لڏپلاڻ سبب اسڪول سنڀالڻ وارا استاد نه رھيا تنھنڪري آخوند قادر بخش ڪراچيءَ مان پنھنجي قانون واري تعليم اڌ ۾ ڇڏي اچي اسڪول سنڀاليو ھو ـ سندس والد به جڏھن 1949 ۾ ايجوڪيشن سپروائيزر جي عھدي تان رٽائر ٿيو ته اسڪول ۾ پڙھائڻ شروع ڪيائين ـ ڪجھه وقت کانپوءِ آخوند قادر بخش ڪي سي اڪئڊمي ڇڏي ته آخوند فيض محمد ھيڊ ماستر جون ذميواريون سنڀاليون ـ ھيءُ اھو زمانو ھو جڏھن استادن جي سخت کوٽ ھئي ۽ آخوند فيض محمد ۽ سندس فرزند آخوند قادر بخش کي اڪيلي سر سمورن شاگردن کي پڙھائڻو پوندو ھو جن جو تعداد ھڪ سئو کن ھو ـ سال 1954 جي سيپٽمبر ۾ آخوند فيض محمد جي وفات بعد سندس ٻئي فرزند آخوند جميل احمد ھيڊ ماستر جو عھدو سنڀاليو جنھن تي ھو 1966 تائين فائز رھيو جڏھن اولھه پاڪستان سرڪار اسڪول کي تحويل ۾ وٺي کيس انسپيڪٽر آف اسڪولس جي عھدي تي مقرر ڪيو ـ
آخوند قادربخش لاءِ سيد مراد علي شاھه ٻڌائي ٿو ته منجھس نه رُڳو انتظامي صلاحيتون ھيون، پر انگريزيءَ جو تمام ھوشيار ھوندو ھو ـ جيتوڻيڪ آخوند قادربخش ڪڏھن شاگردن کي مارڪٽ نه ڪئي پر سندس وڏو رعب ھوندو ھو ـ
استادن جي کوٽ واري زماني ۾ ساڳئي ئي اسڪول جي پڙھيل شاگرد امداد علي ميمڻ به استاد طور پڙھايو، جيڪو پوءِ جج ٿيو ـ ھُو شاگردن کي اردو پڙھائيندو ھو ـ جيڪي ٻيا استاد ڪي سي اڪئڊميءَ ۾ آيا ۽ پڇاڙيءَ تائين خدمتون انجام ڏيندا رھيا، تن ۾ نوشھري فيروز جو محمد اسحاق انصاري (نائب ھيڊ ماستر)، علي اصغر خاصخيلي، منير احمد سومرو (بعد ۾ ريڊيو پاڪستان تي نوڪري ڪري سينئر عھدي تان رٽائر ٿيو)، الھه بخش چنا، غلام علي وسطڙو، مظفر علي شاھه (ڊرائنگ ٽيچر، جيڪو والي بال جو ناليوارو رانديگر به ھو)، خادم حسين ميمڻ (ساڳئي اسڪول جو پڙھيل)، محمد ڇُٽل، علي بخش سومرو(سائنس ٽيچر)، حمزه خان ميمڻ، عبدالمجيد آگرو، ارشاد احمد ميمڻ ۽ فاروق احمد ميمڻ (آخري ٻئي آخوند گھراڻي جا، جن مان ارشاد احمد آخوند قادر بخش جو فرزند ۽ ساڳئي اسڪول جو پڙھيل ھو) ـ
ھن تاريخي تعليمي اداري جي استادن جو ته پنھنجو ھڪ يادگار ڪردار آھي، پر ھتان جا ننڍا ملازم به اھڙو پاڻ ارپڻ وارو لازوال ڪردار ادا ڪري ويا جو ڀرين جا ماڻھو اڄ به انھن کي ياد رکن ٿا ـ اھڙن ملازمن ۾ ھڪڙو ھو محمد ھاشم، جيڪو ورھاڱي وقت ھندستاني پنجاب جي علائقي ڪرنال مان ڏھه يارھن ورھين جي ڄمار ۾ ھتي آيو ـ کيس آخوند خاندان پنھنجي گھر ۾ رھايو ۽ پوءِ ڪي سي اڪئڊميءَ ۾ ڪم سان لڳايو ته ھن به پنھنجي حياتي آخوند گھراڻي ۽ اسڪول کي ارپي ڇڏي ـ بُت ۾ سنھو ۽ قد ۾ ڊگھڙو ھيءُ اھڙو کرو انسان ھو جو استادن کي به ڪونه بخشيندو ھو ۽ ٿوري دير ڪري اچڻ تي به ٽوڪيندو ھُئن، ۽ استاد به سندس سچائي ۽ نيڪ نيتيءَ سبب مٿس ڪاوڙجڻ بدران کيس ڀائيندا ھئا ـ جوانيءَ ۾ شادي ڪري ٺاروشاھه ۾ گھر وسائڻ جي باوجود ھفتي جا ڇھه ڏينھن ڀرين جي اسڪول ۽ آخوندن جي گھر لاءِ ارپيل ھئس ـ ڪي سي اڪئڊميءَ کان اسڪول جي سرڪاري تحويل ۾ وڃڻ کانپوءِ به رٽائرمينٽ تائين سندس اھو معمول رھيو ـ محمد ھاشم راجپوت کي سڄي ڄمار سُرمائي رنگ واري مليشيا جي وڳي ۾ ئي ڏٺو ويو ڇو ته ھُو ٻئي ڪنھن رنگ يا ڪپڙي جو وڳو ڪونه پائيندو ھو ـ چانھه ۽ حُقو سندس پسند جون شيون ھيون ۽ جڏھن ڪي سي اڪئڊميءَ ۾ پڙھيل سيد فتح علي شاھه پاڻ سرڪاري ھاءِ اسڪول جو ھيڊماستر ٿي آيو ته ٻئي ڄڻا اسڪول جي ھڪ حصي ۾ گڏجي حقو ۽ چانھه پيئندا ھئا ـ ھيڊماستر جي چوڻ جي باوجود محمد ھاشم موڪل جو گھنڊ وقت کان اڳ نه وڄائيندو ھو ـ اولاد ھجڻ باوجود ھُو حياتيءَ جي آخري ڪجھه ورھين ۾ تنگدستيءَ جي حالت ۾ رھيو ۽ سڪرنڊ ۾ ڪن مائٽن وٽ رھيل ھو ته 86 ورھين جي ڄمار ۾ گذاري ويو ـ
سندس ساٿي ٻيو ملازم تاج علي راجپوت به ھندستان مان لڏي آيل ھو، جنھن پڻ پنھنجي حياتي اسڪول کي ارپي ڇڏي ۽ محمد ھاشم سان گڏ اسڪول جو پنھنجي پوري ايمانداريءَ سان ھڪ امانت سمجھي خيال رکيائين ـ اھي ٻئي ڪردار ھاڻي ھن جھان ۾ نه رھيا آھن پر ٽيون ڪردار ھڪ مالھيءَ حيات خاصخيليءَ جو ھو جيڪو ھنن کان اڳ ئي ڏکين حالتن ۽ معذوريءَ ۾ حياتي گذاري ھليو ويو ـ ڪي سي اڪئڊميءَ جي جنھن ڇٻر، گلن ڦلن ۽ وڻن جو ذڪر مٿي ٿيل آھي، تِن کي پاڻي ڏيڻ ۽ سنڀالڻ سندس ذميواري ھئي ـ سردي ھجي يا گرمي، کيس صبح ساڻ اسڪول جي کوھه مان ڏول ڀري ھوديءَ ۾ اوتيندي ڏٺو ويندو ھو ـ سمورو ڏينھن محنت ۾ گذاريندي به کيس سدائين کِلندي مُرڪندي ڏسبو ھو ـ
ڪي سي اڪئڊميءَ مان پڙھي نڪتل شاگردن مان وڏي تعداد ۾ مختلف سرڪاري ۽ غير سرڪاري ادارن ۾ وڏن عھدن تي پھتا، جن مان ڪن جا نالا ھن ريت آھن : مرحوم حاجي محمد ھاشم ميمڻ (چيف انجنيئر آبپاشي ۽ ميمبر سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن)، مرحوم عبدالفتاح ميمڻ (اڳوڻو ڊپٽي اسپيڪر سنڌ اسيمبلي)، حاجي بشير احمد ميمڻ (اڳوڻو جج ۽ اسپيشل اسائيني، سنڌ ھاءِ ڪورٽ)، مرحوم مير محمد ميمڻ (وڪيل، نوابشاھه)، ڊاڪٽر محمد علي آرائين (ڀريا روڊ)، ڊاڪٽر محمد علي (ڀريا سٽي)، ڊاڪٽر محمد اسماعيل آرائين، سيد احتشام علي شاھه(اڳوڻو چيئرمن ٽائون ڪميٽي ڀريا سٽي) ۽ سندس ڀاءُ اعجاز علي شاھه، محمد اڪرم آرائين (زراعت کاتي جو آفيسر)، غلام شبير ڪيريو(پاڪستان ٽيليڪميونيڪيشن)، محمد سعيد آرائين (سي ايس ايس آفيسر)، سوڍو خان ڏھير (پاسپورٽ کاتو)، قربان علي عمراڻي (پاڪستان ريلويز)، ملڪ محمد الياس (پاڪستان ريلويز)، محمد علي ڪڻيال(زراعت کاتو)، محمد وسيم (پي آءِ اي)، عطاءُالله جلباڻي(پروفيسر سنڌ يونيورسٽي)، عبدالھادي جلباڻي(پاڪستان ٽيليڪميونيڪيشن)، ڊاڪٽر شھاب ڪلھوڙو (لنڊن ۾ آباد)، غلام مصطفى عرف مُحرم ميمڻ (ڪراچيءَ ۾ وڪالت) ۽ ٻيا اڻ ڳڻيا ـ (وڌيڪ نالا ڪتاب جي ھڪ ٻئي باب ۾ ڏنل آھن) ـ
جڏھن ڪي سي اڪئڊمي کي ختم ڪري گورنمينٽ ھاءِ اسڪول جو درجو ڏنو ويو ته انھيءَ جو پھريون ھيڊماستر اردو ڳالھائيندڙ سيد ظھير حسين نقوي مقرر ٿي آيو جنھن 10 جولاءِ 1967 تي چارج ورتي ـ سندس دور ۾ به اسڪول ڪي سي اڪئڊميءَ جي عمارت ۾ ھلندو رھيو ڇو ته نئين عمارت اڃان تعمير نه ٿي سگھي ھئي ـ سن 1969 ۾ 25 آگسٽ تي قادر بخش ڏيٿي کانئس چارج ورتي جيڪو 1973 تائين ھيڊ ماستر ٿي رھيو جڏھن پھرين آگسٽ تي ثناءُالله شيخ چارج ورتي پر 23 آگسٽ تي چارج عبدالڪريم ناريجي جي حوالي ڪرڻي پيس ـ مئي 31، 1974 تي شير محمد شيخ ھيڊماستر مقرر ٿيو ۽ 11 آڪٽوبر 1978 تي ٺاروشاھه جو رھواسي ۽ مشھور ليکڪ غلام قادر سومرو ھيڊماستر ٿي آيو ـ يارھين مئي 1980 تي وري شير محمد شيخ آيو جنھن کان ساڳئي سال پنجين نومبر تي غلام رسول سومري چارج ورتي ـ کانئن پوءِ ھيڊماستر ٿي آيلن ۾ عبدالغفور چنا، واجد علي قاضي، جان محمد ميمڻ، عبدالرحيم چنا، رحمت الله قاضي، عبدالمجيد آگرو، غلام قادر عمراڻي، سيد فتح علي شاھه (29 نومبر 1994 کان 30 مئي 1996 تائين ۽ وري 28 اپريل 1997 کان 10 جنوري 1998)، غلام حسين کنڊ، حاجي خان جمالي، عبدالرحمان ٽانوري، رب رکيو ڪلھوڙو ۽ محمد امين آرائين شامل آھن ـ