هند ۾ گم ٿي ويل سنڌ جو سپوت: حشو ڪيولراماڻي
ننڍپڻ ۾ ڳوٺ وڃڻ ٿيندو ھو ته ميمڻ پاڙي جي مسيت کان مٿي ويندڙ گھٽيءَ مان بازار ڏانھن اچڻ وڃڻ ٿيندو ھو ۽ واٽ تي ھڪ پڪ سرائين گھر تي حشو ڪيولراماڻيءَ جي نالي جي تختيءَ تي ضرور نظر پوندي ھئي ـ تڏھن مونکي ڪا به خبر ڪانه ھئي ته حشو ڪير آھي ۽ سندس ڪھڙي حيثيت آھي ـ
گھڻو اڳتي ھلي معلوم ٿيو ته اسان جي ڳوٺ ۾ ڪيولراماڻين جا جيڪي گھر ھئا انھن سان اسان جي آخوند گھراڻي جا ويجھا لاڳاپا ھوندا ھئا ـ انھن مان ٻن ڀائرن آسُودومل پي ڪيولراماڻي ۽ واڌُومل پي ڪيولراماڻيءَ جون ڀريا ۾ تعليم جي واڌاري لاءِ وڏيون خدمتون رھيون آھن ـ آسُودومل ڀريا جي ڪي سي اڪيڊميءَ جو وڏي عرصي تائين ھيڊماستر رھيو ۽ ورھاڱي وقت ھندستان لڏڻ مھل به ھُو ئي اسڪول جو سنڀاليندڙ ھو ـ منھنجي ڏاڏي آخوند حاجي فيض محمد جو ڀاءُ حافظ محمد صادق (اڳوڻو ڊائريڪٽر ايڊيوڪيشن سنڌ، پرنسيپال ٽيچرس ٽريننگ ڪاليج حيدرآباد ۽ ھيڊماستر اين جي وي اسڪول ڪراچي)، منھنجو والد آخوند قادر بخش وڪيل ۽ چاچا آخوند جميل احمد، جنھن 1967 تائين اسڪول سنڀاليو، به سندس شاگرد ھئا ـ آسُودي مل جو ڀاءُ واڌُومل انڊين ريلوي ۾ وڏو آفيسر ھو پر سندس سڃاڻپ علم ۽ ادب لاءِ خاص خدمتن جي ڪري وڌيڪ ھئي ـ ھن ڪيترائي ڪتاب به لکيا پر اڄ ڀريا ۾ انھن جو ڪوبه رڪارڊ ڪونھي ـ ھو اسڪول جي گورننگ باڊيءَ جي گڏجاڻين ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ خاص سيلون ۾ ڀرياروڊ اسٽيشن تي اچي لھندو ھوـ واڌُومل جو گھر بازار جي ٻئي ڇيڙي تي ھو ـ سن 1937۾ ٺھيل ڳاڙھين سِرن ۽ ساڳ جي ڪاٺ جي ڪم وارو گھر اڄ به موجود ۽ ٻاھران واڌُومل جي نالي واري ماربل جي تختي لڳل آھي ـ حشو ڪيولراماڻيءَ جو گھر بازار جي مُھڙ واري حصي ۾ ھوندو ھوـ پر افسوس ته اڄ حشوءَ وانگر نه سندس گھر بچيو آھي ۽ نه ئي سندس نالي واري تختي ـ حشوءَ جو به اسان جي وڏن سان ويجھو رستو ھوـ اسان جي خانداني لائبريريءَ ۾ حشوءَ جولنڊن مان موڪليل ھڪ ڪتاب ورھين تائين موجود ھوـ اھو برطانوي راڻيءَ جي تاجپوشيءَ بابت تصويري ڪتاب ھو جنھن تي حشوءَ جي صحيح ٿيل ھئي ۽ ھيٺان تاريخ ۽ لنڊن لکيل ھوـ تاجپوشيءَ جي تقريب لنڊن ۾ 1953-54 ڌاري ٿي ھئي ـ حشوءَ جڏھن اھو ڪتاب موڪليو ھو تڏھن پڪ ھو لنڊن ۾ ھوندو ـ
حشوءَ خوشحال گھراڻي ۾ جنم ورتو ھو ـ سندس ڏاڏو کنيومل زميندار ۽ والد ٽھلرام روينيو کاتي ۾ مختيارڪار ھوندو ھوـ بعد ۾ ھو ريزيڊنٽ مئجسٽريٽ جي عھدي تي به رھيوـ سندس ٻه پُٽ ھئا ـ حشمت راءِ عرف حشو ۽ گوپي چند عرف گوپ ـ حشو 20 ڊسمبر 1914 تي ڀريا ۾ ڄائو ۽ اڃا اٺن ورھين جو ھو ته سندس والد 23 ڊسمبر 1922 تي لاڏاڻو ڪري ويو ـ سائين جي ايم سيد پنھنجي ڪتاب “جنب گذاريم جن سين” ۾ لکيو آھي ته ٽھلرام وڏو ايماندار ۽ انصاف پسند آفيسر ھوندو ھوـ حشوءَ جي باقي پرورش سندس والده ڪئي جيڪا ٽيويھه ورھين جي عمر ۾ وِڌوا ٿي وئي ھئي ـ
حشوءَ پرائمري ۽ سيڪنڊري تعليم ڀريا جي ڪي سي اڪيڊمي اسڪول ۾ ورتي ۽ مئٽرڪ ڪراچيءَ ۾ اين جي وي اسڪول مان ڪيائين جتان وري سترھن ورھين جي عمر ۾ سيلون (سريلنڪا) ھليو ويوـ سيلون ۾ ھن لنڊن وڃڻ لاءِ ھڪ امتحان پوزيشن کڻي پاس ڪيوـ انھيءَ دوران ھو ينگ مينس ڪرسچين ڊبيٽنگ سوسائٽيءَ جو سرگرم ميمبر ۽ سيڪريٽري به رھيوـ سندس والده ۽ ٻين مائٽن چاھيو ٿي ته حشو انڊين سِول سروس جو امتحان ڏئي وڏو ڪامورو ٿئي جنھن لاءِ کيس 1935 ۾ لنڊن موڪليو ويو پر ھو ڪنھن ٻئي مزاج جو ماڻھو ھو تنھنڪري آءِ سي ايس لاءِ امتحان ڏيڻ بدران اُتان جي يونيورسٽيءَ ۾ ڪنھن مھل ايئروناٽيڪل ته ڪنھن مھل اقتصاديات ۽ سياست جي شعبن ۾ داخلا وٺندو رھيوـ سندس اندر ۾ ڄڻ ته پارو ڀريل ھو جيڪو کيس ھڪ ھنڌ ويھڻ نه ڏيندو ھو ۽ سدائين بيچين رکندو ھوـ اھو ئي زمانو ھو جڏھن لنڊن ۾ اندرا گانڌي، سندس دوست ۽ بعد ۾ مڙس فيروز گانڌي ۽ والد جواھرلال نھروءَ سان سندس ويجھا تعلقات پيدا ٿيا ـ ھن اتي نه رڳو ڪرشنا مينن سان گڏ ڪم ڪيو پر انگريزن کان آزاديءَ لاءِ ٿيندڙ گڏجاڻين ۾ به سرگرميءَ سان شرڪت ڪئي ـ ھواتي لنڊن مجلس جو صدر به رھيوـ سائين جي ايم سيد موجب حشو قلندري طبيعت جو ھئڻ سبب ڪو خاص امتحان پاس ڪرڻ کانسواءِ 1939 ۾ سنڌ موٽي آيو پر پوءِ ٻي عالمي جنگ لڳڻ سبب واپس لنڊن نه وڃي سگھيو ـ
سنڌ موٽڻ کانپوءِ حشوءَ جي زندگيءَ جي نئين شروعات ٿي ـ ھن سنڌ ۾ شاگردن جي تحريڪ ۾ حصو وٺڻ شروع ڪيو جنھن دوران ھو گرفتار به ٿيندو رھيوـ ڪراچيءَ ۾ حشو انگريز سامراج خلاف پوسٽر ڪڍندو ھو جن مان ھڪ ۾ ھندستان جي نقشي ۾ لانگ بُوٽ ڇپيل ۽ Stop this march of imperialism لکيل ھوـ سن 1905 کان ھلندڙ شاگرد تحريڪ تي دايو ناٿاڻيءَ جي ڪتاب Karachi students on the march جيڪو 1946 ۾ ڇپيو ھو، تنھن ۾ حشوءَ جي سرگرم ڪردار جو ذڪر ڪندي لکيو ويو آھي ته حشو ڪراچيءَ ۾ ٻين شاگردن سان گڏ گرفتار ٿيو ھوـ حشوءَ کي 1940-41 ۾ ارڙھن مھينن لاءِ ۽ وري 1942 ۾ ٻن مھينن لاءِ قيد ڪيو ويوـ ڪڏھن مٿس ڪن فوجين سان لاڳاپا ھئڻ جو الزام ھنيو ويو ته ڪڏھن ڪو ٻيو الزام ـ انگريز سامراج خلاف پوسٽر ڇپڻ تي کيس ٻن سالن لاءِ جيل موڪليو ويو جتان ھو آڪٽوبر 1941 ۾ ارڙھن مھينن کانپوءِ آزاد ٿيوـ جيل مان نڪرڻ کانپوءِ ھو وري سرگرم ٿي ويو ۽ سوڀي گيانچنداڻيءَ سان گڏ سنڌ جي دوري تي نڪتوـ ان وقت سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن حشوءَ جي اثر ھيٺ ھئي ـ ھن سوڀي کي شاگردن سان واقف ڪرايو ۽ کيس سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو سيڪريٽري مقرر ڪيو ـ
سائين جي ايم سيد جي حشوءَ سان واقفيت 1945 ۾ ٿي ھئي ـ سائين کيس پنھنجو سياسي گُرو مڃيندي لکي ٿو: ”سوشلسٽ ليکڪ ۽ دانشور حشو ڪيولراماڻي منھنجو سياسي اُستاد ھوـ“ ھي اھو زمانو ھو جڏھن سائين جي ايم سيد نظرياتي اختلافن سبب محمد علي جناح ۽ آل انڊيا مسلم ليگ کان ڌار ٿي چڪو ھوـ ”ھندو يا مسلم قوميت ـ ٻئي نظريا سنڌي مفاد جي خلاف ھئا ـ ان وقت حشوءَ مونکي سنڌي قوميت جي واٽ کان واقف ڪيوـ مان جڏھن ڪانگريس جي آل انڊيا واري سياست ۽ مسلم ليگ جي مسلم قوم واري سياست کان مايوس ٿيو ھئس تڏھن حشوءَ مونکي ٻولي، ثقافت ۽ الڳ سياسي ۽ اقتصادي مفادن جي بنياد تي قوم جو تصور سمجھايو ۽ چيو ھو ته سنڌي ھڪ جدا قوم آھي،“ سائين جي ايم سيد لکي ٿوـ سندس چوڻ موجب حشو فرقيواريت کان بالاتر ھوـ ”حشو سنڌ جي ترقي پسند قومي ڪارڪنن مان ھڪ مکيه ۽ صحيح سوچ رکندڙ، باھمت، وڏي نگاھ وارو، دل جو درياھ ۽ قلم جو بادشاھ آھي ـ“
حشو ھر قسم جي فاشزم جي خلاف ھوـ ”ھو ڪميونسٽ خيالن جو مالڪ ھو پر بورجوا فڪر جو به ڌيان سان مطالعو ڪندو ھوـ حشوءَ جھڙو عظيم انسان مون اڄ تائين نه ڏٺو آھي،“ شيخ اياز پنھنجي ڪتاب “ساھيوال جيل جي ڊائري” ۾ لکي ٿوـ ”جڏھن سوشلزم جو سج نصف النھار تي بيٺل ھو ۽ ڪوبه ان ڏانھن ڪرڙيون اکيون کڻي نھاري نه سگھندو ھو تڏھن حشو ان جون خاميون ڳڻائي سگھندو ھو ۽ تقرير جي انداز ۾ چوندو ھو: ”مان ڪميونزم لاءِ جيئڻ چاھيان ٿو، ڪميونزم لاءِ مرڻ چاھيان ٿو پر ڪميونزم ھيٺ رھي نٿو سگھان ـ“
حشو ڪڏھن به ڪنھن سياسي پارٽيءَ ۾ شامل ڪونه ٿيوـ ” سياست ۾ دلچسپي وٺندي ڪڏھن به پارٽي بازيءَ ۾ ڪونه ڦاٿس ـ جيل ۾ ڇو ويس الله کي خبر، ڪنھن خاص پارٽيءَ جو ڪڏھن ميمبر نه ٿيس ۽ نه ڪڏھن قانون ٽوڙڻ جي ڪوشش ڪيم ـ شايد شڪل جو تيز ڏسڻ ۾ ايندو ھوندس ۽ ولايتي جوان ٿي سنڌي بلوچ ٿيڻ جي ڪوشش ڪيم،“ حشو سائين جي ايم سيد ڏانھن موڪليل ھڪ خط ۾ لکي ٿوـ
شيخ اياز ”ساھيوال جيل جي ڊائري“ ۾ لکي ٿو: ”حشو پاڻ کي واڻيو چوائڻ پسند نه ڪندو ھو ـ ”مونکي واڻيو نه چئوـ مان واڻيو ناھيان ـ واڻئي جو مطلب پئسو، واڻئي جو مطلب وياج آھي ـ مونکي ڄٽ چئو جنھن جو مطلب آھي مڙسي، ڪھاڙي، ڪوڏر، محنت ۽ ھمت،“ حشو سنجيده انداز ۾ شيخ اياز کي چوندو ھوـ
حشو واقعي واڻيو ڪونه ھو ـ ھو ھمت وارو ارڏو انسان ھوـ حشوءَ کي آخري ڀيرو 1947 ۾ پاڪستان ٺھڻ کانپوءِ ان الزام ھيٺ گرفتار ڪيو ويو ته ھو سڄي سڄي رات پنھنجي فليٽ ۾ ڪجھه لکندو رھندو ھوـ تن ڏينھن ۾ ھو سائين جي ايم سيد جي ڪتاب “نئين سنڌ لاءِ جدوجھد” جو انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪري رھيو ھوـ شيخ اياز ”ساھيوال جيل جي ڊائري“ ۾ لکي ٿو: ”جڏھن سندس نظربنديءَ جو معياد وڌائڻ لاءِ کيس مسعود کدرپوش (نوابشاھ ۾ سنڌي سکن جو قتلام ڪرائيندڙ) وٽ پيش ڪيو ويو جيڪو ان وقت ڪراچيءَ جو ايڊيشنل ڪمشنر ھو، ته مان ھن سان سندس وڪيل جي حيثيت ۾ گڏجي ويو ھئس ـ مسعود آءِ سي ايس آفيسر ھو ۽ بمبئيءَ ۾ ڊپٽي ڪمشنر رھي چڪو ھوـ ھُو حشوءَ جو اڳ ئي واقف ھو ـ جڏھن پوليس حشوءَ کي مسعود وٽ پيش ڪيو ھو ته حشوءَ کي ٿِري پيس سُوٽ ۽ فيلٽ ھيٽ پاتل ھئا ـ حشوءَ فيلٽ ھيٽ لاھي مسعود کي چيو”ھلو مسعود!“ ۽ جواب ۾ مسعود چيو ”ھلو حشو“ ـ پوءِ حشوءَ مسعود سان منھنجو تعارف ڪرايو ھو ـ مسعود اسان کي ويھڻ لاءِ ڪرسيون آڇيون ۽ پوءِ ڳالھيون ڪندي حشوءَ کي چيو ھو،”حشو تون ھندستان ڇو نٿو ھليو وڃين ـ“ حشوءَ کُتوجواب ڏيندي چيس،”مسعود، ھيءُ منھنجو وطن آھي، مان ھندستان ڇو وڃان ـ“ ان تي مسعود پنھنجي آڱوٺي سان اشارو ڪندي چيو ھوYou Sindhis will be decimated like Red Indians (توھان سنڌين کي ريڊ انڊينس وانگر ملياميٽ ڪيو ويندو) ـ پوءِ مسعود ڪنڌ جھڪائي حشوءَ جي نظربنديءَ جو مُدو وڌائڻ جو آرڊر لکيو ۽ جيستائين اسان سندس ڪمري مان نڪري نه وياسين، ھن اسان کي اکيون مٿي کڻي نه ڏٺوـ حشو ڏھه مھينا نظربند رھيو ۽ جڏھن آزاد ٿيو ته کيس ملڪ بدر ڪيائون ـ اسان حشوءَ کي سائين جي ايم سيد جي گھر تان ايئر پورٽ تي ڇڏي آيا ھئاسين ـ“
پاڪستان ٺھڻ کانپوءِ سائين جي ايم سيد جڏھن انگلينڊ ويو ھو ته سندس ملاقات ڪرشنا مينن سان ٿي ھئي جيڪو اتي ھندستان جو ھاءِ ڪمشنر ھو ـ سائين جي ايم سيد کيس چيو ھو: ”مان توھان کي اڳئي سڃاڻان ڇو ته حشو ڪيولراماڻي مون سان توھان جو ذڪر ڪندو ھوـ“
ڪرشنا مينن ٻه ٽي ڀيرا نرڙ تي آڱر ھڻي ياد ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ چيو ھئائين: Yes, yes, now I remember the man…the little man who always said Sindhis are a nation
سائين جي ايم سيد جو سياسي گُرو حشو ھڪ جيئرو جاڳندو اينسائيڪلوپيڊيا ھو ـ انگريزي ادب، سياست، سوشلزم، ڪميونزم ۽ تاريخ تي کيس عبور حاصل ھو ـ ھُو شيخ اياز ۽ ٻين کي ڪتاب پڙھائيندو ۽ ليڪچر ڏيندو ھو ـ ”حشو ڪراچيءَ ۾ لا ڪاليج ڀرسان ھڪ فليٽ ۾ رھندو ھو جنھن ۾ ٻه ڪمرا ھوندا ھئا. ٻئي ڪمرا ڪتابن سان ڀريل ھوندا ھئا جن جي وچ ۾ رڳو ويھڻ ۽ سمھڻ جي جاءِ ھوندي ھئي ـ حشو پاڻ کي Bohemian چوندو ھو ـ ھن شادي نه ڪئي ھئي ۽ پرائي زال سرلا سان پيار ڪندو ھو،“ شيخ اياز لکي ٿوـ حشوءَ جي جلاوطنيءَ کانپوءِ شيخ اياز ۽ سندن دوست مونس پنجابي سندس ئي ڇڏيل فليٽ ۾ رھندا ھئا پر بعد ۾ ان فليٽ جو ڇا ٿيو، ڪابه خبر ڪانھي ـ
حشو پيار ڀري دل جو مالڪ ھو پر سندس ڇڙواڳ طبيعت جو اثر سندس زندگيءَ جي ھر پھلوءَ مان پڌرو ٿيندو رھيوـ ”حشوءَ ڪڏھن به وقت تي ماني نه کاڌي، نه ڪنھن مستقل روزگار لاءِ ڪوشش ڪيائين ۽ نه ڪڏھن ھڪ نظرئي جي پيروي ڪئي ھئائين ـ سندس سڄي حياتي ھڪ سوال جي نشاني ھئي ـ سندس ذاتي زندگي به ھن جي انھيءَ تذبذب جي عڪاس ھئي ـ آڪسفورڊ ۾ ھن جي ھڪ ڪرستان ڇوڪريءَ شانتي سيلدونا سان واقفيت ٿي ھئي جيڪا بمبئي جي رھندڙ ھئي ـ حشو ڪراچيءَ موٽي آيو ته شانتيءَ سان خط ڪتابت جاري رکي ھئائين ـ انگريز سرڪار خلاف 1942 ۾ جڏھن آزاديءَ جي تحريڪ زور تي ھئي ته حشو بمبئيءَ ھليو ويو ھو ۽ اتي شانتيءَ سان زبردست عشق ھلايائين ۽ وعدو ڪري آيو ھو ته ھو جلد ئي بمبئي موٽي ايندو ـ حشو 1944 ڌاري ٻيھر بمبئي ويو ته شانتيءَ ھن کي آخري ڀيرو اطلاع ڪيو ته جيڪڏھن ھاڻي به شادي نه ڪيائين ته ھن لاءِ وڌيڪ نه ترسندي ـ حشو ارادو نه ڪري سگھيو ۽ شانتيءَ ھڪ ڪميونسٽ انگريز آفيسر سان شادي ڪري ڇڏي،“ شيخ اياز لکيو آھي ـ
”حشو ھونئن ته سارو وقت سياست، بين الاقوامي معاملن، فلسفي ۽ ادب تي ڳالھائيندو رھندو ھو پر ھڪ ڀيري پھريون دفعو ھن عشق ۽ محبت جي باري ۾ ڳالھايو ـ چيائين: ”مونکي انھن مردن کان نفرت ھوندي آھي جيڪي ڪنھن خوبصورت عورت جي دوستيءَ تي ٽڏندا آھن ـ انھن ۾ قابلِ رحم احساسِ ڪمتري ھوندو آھي ڄڻ ته ھو ان تي پاڻ پڏائيندا آھن ته ھنن سان ڪائي خوبصورت عورت ساڻ آھي،“ شيخ اياز چوي ٿوـ حشو ھڪ اڌ عشق جو قائل ھو ـ
شيخ اياز 1963 ۾ حشوءَ سان دھليءَ ۾ مليو ھو ـ ان وقت سرلا سان سندس شادي ٿي چڪي ھئي ـ سرلا جو پھريون مڙس شايد گذاري ويو ھو جنھن کاپوءِ ھن حشوءَ سان شادي ڪئي ھئي ـ شيخ اياز ان ملاقات جو ذڪر ڪندي لکي ٿو: ”حشوءَ کي ٻه جوان ڌيئر ۽ ھڪ ننڍو پٽ گل جي نالي سان ھوـ حشوءَ پنھنجو نالو سردار حشمت الله ۽ پٽ جو نالو گل محمد ٻڌايو ـ گل پيءُ وانگر جينيس ٿي لڳو جنھن کي جواھر لال نھروءَ چائلڊ آرٽسٽ جي حيثيت ۾ آل انڊ يا ايوارڊ ڏنو ھو ـ حشو ان وقت به فري لانس صحافي ھو ۽ ھن پاڪستان جي باري ۾ ڪيترائي مضمون Pakistan Xrayed جي عنوان سان ھندستان اسٽئنڊرڊ اخبار ۾ لکيا ھئا ۽ انھن کي The uprooted and the upright جي نالي سان ڪتاب جي شڪل ۾ مرتب ڪري رھيو ھو ـ
”مونکي ايئن ٿي لڳو ته حشو ٽُٽي چڪو آھي ـ کيس ان ڳالھه جو شديد احساس ھو ته قوم سندس بيقدري ڪئي آھي،“ شيخ اياز چوي ٿوـ سندس ان ڪيفيت جي باري ۾ ھو لکي ٿو: ”ھڪ ڀيري لڇمڻ ڪومل دھليءَ ۾ پنھنجي گھر تي منھنجي ۽ رشيد ڀٽيءَ جي ماني ڪئي ھئي ـ دھليءَ جا ڪيترائي سنڌي اديب مرد ۽ عورتون اتي آيا ھئا ـ حشو به موجود ھو ـ رات جا اٽڪل ٻارھن وڳا ھئا ـ مان پنھنجو شعر پڙھي رھيو ھئس ۽ چوڌاري واھ واھ ٿي رھي ھئي ـ ايتري ۾ حشو، جو پيتل ھو، اٿي بيٺو ۽ مونکي ٻانھن کان وٺي چيائين،”شاعر اُٿي بيھه!“ مان اٿي بيٺس ته ھن چيو،”منھنجن پيرن تي ھٿ رک ته ھنن کي معلوم ٿئي ته مان ڇا آھيان ـ“ مون ھن جي پيرن کي ڇُھيو ھو ته منھنجي اکين ۾ ڳوڙھا ڀرجي آيا ھئا ـ ھو پوءِ ويھي رھيو ھو ۽ پنھنجي دنيا ۾ گم ٿي ويو ـ“
حشو آدرشي انسان ھو ـ انسان دوستي ۽ انسانيت جي ڀلي وارا سندس ويچار سائين جي ايم سيد، علاما آءِ آءِ قاضي ۽ ٻين ڏانھن لکيل خطن ۽ سندس ھر لکڻيءَ منجھه سمايل آھن ـ ھو آدرشن جي ڳولا ۾ سڄي عمر ڇڙواڳ زندگي جيئندو رھيو ـ سندس اندر جي اُونھائين کي جاچڻ لاءِ رڳو اھي ويھه خط ئي ڪافي آھن جيڪي سائين جي ايم سيد جي ڪتاب ”اڄ پڻ چِڪيم چاڪ“ ۾ سانڍيل آھن ۽ سنڌ جي ھن گمنام ھيري جي اسان وٽ بچيل ورثي جي حيثيت رکن ٿا ـ حشو پاڻ صحافي به ھو پر صحافت جي دنيا ۾ موجود گند سبب ان کان به مطمئن ڪونه ھو ـ ھن 1948 ۾ لکيل خط ۾ جنھن نموني ان گند جي عڪاسي ڪئي، اھا اڄ جي پرنٽ توڙي اليڪٽرانڪ ميڊيا ۾ موجود صورتحال سان بلڪل ٺھڪي اچي ٿي ـ حشو لکي ٿو: ”جتي ذھني آزادي ناھي ۽ اخباري دنيا جا علمبردار خود ڌاڙيلن جا ڀائيوار ھجن، اتي يا ته وڃي صُفي ٿجي يا پنھنجو پليٽفارم پاڻ کڙو ڪجي ـ“
حشوءَ پاڻ به ھڪ اخبار “سنڌ ھلچل” جي نالي سان ڪڍي ھئي ـ
حشوءَ ھندستان وڃڻ کانپوءِ به سنڌيت کي ڪونه وساريو ـ ھن ھندستان ۾ سنڌي ٻوليءَ جي ترقيءَ لاءِ جاکوڙ ڪئي ـ ٻين سجاڳ سنڌين سان گڏجي ھن 1956 ۾دھليءَ ۾ ”سنڌُو سماج“ تنظيم ٺاھي جنھن جو ھو 1961 ۾ صدر به چونڊيو ـ ان تنظيم جو مقصد سنڌي اسڪول کولڻ، سنڌي ٻوليءَ کي انڊيا جي آئين ۾ شامل ڪرائڻ، سنڌي ڪتاب ڇپرائڻ، سنڌي استاد مقرر ڪرائڻ، سنڌين لاءِ بورڊنگ ھائوس ٺھرائڻ وغيره ھو ـ حشوءَ دھليءَ ۾ پھريون سنڌي ٻولي ڪنوينشن به ڪوٺايو جنھن ۾ ھندستان جو ان وقت جو صدر راڌا ڪرشن خاص طور شريڪ ٿيو ھو ـ اھو حشو ئي ھو جنھن 1955 ۾ انڊيا ۾ شاھه عبداللطيف ڀٽائيءَ بابت ڪانفرنس به ڪوٺائي ـ
حشوءَ نه رُڳو پاڻ سنڌي ڪھاڻيون لکيون پر ٻين سنڌي ليکڪن جون ڪھاڻيون انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪري سنڌي ادب کي دنيا جي ٻين قومن سان روشناس ڪرايو ـ ھندستان جي مختلف ٻولين جي ادب بابت لکيل تحقيقي ڪتابن ۾ سنڌي ٻوليءَ جي ادب ۽ حشوءَ جي ترجمو ڪيل ڪھاڻين جو ذڪر لازمي ملي ٿو ـ سندس ترجمو ڪيل ڪھاڻيون ڪتابي شڪل ۾ موجود آھن جن ۾ امر لال ھڱوراڻيءَ جي ڪھاڻي ”ادو عبدالرحمان“، ڪلا پرڪاش جي ڪھاڻي ”خانواھڻ“، سُندري اُتم چنداڻيءَ جي ڪھاڻي ”پٽ جي خواھش“، تيرٿ بسنت جي ڪھاڻي ”فرنيچر“ ۽ ٻيون ڪيتريون ئي ڪھاڻيون شامل آھن ـ حشوءَ جي پنھنجي ھڪ ڪھاڻي ”پدما“ جو به ذڪر ملي ٿو، جيڪا اڳي سنڌي رسالي ”لھرون“ ۾ ڇپي ھئي ـ
حشوءَ جو سندس حياتيءَ ۾ قدر ته ڪونه ٿيو، جنھن جو ارمان کيس عمر ڀر رھيو ۽ پنجاھه ورھين جي ڄمار تائين پھچندي ھو اندر ۾ ڀڄي ڀورا ٿي چڪو ھو، پر ھندستان جا سنڌي ھاڻ کيس ھڪ مھان ھستيءَ طور ياد رکن ٿا ـ اديپور، ڪڇ، گجرات ۾ قائم انڊين انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ پاران موھن گيھاڻيءَ جو ڇپرايل ڪتاب History of Sindh سائين جي ايم سيد ۽ حشو ڪيولراماڻيءَ کي ارپيو ويو آھي ـ ارپنا ۾ لکيل آھي : Dedicated to proud sons of Sindhi soil – Saeen G. M. Syed and Hashu Kewalramani.
حشو، سنڌ ۽ سنڌيت جنھن جي نس نس ۾ سمايل ھئي، جنھن جي مائٽن کيس ڪليڪٽر ڏسڻ ٿي گھريو، جنھن اميراڻي حيثيت ھئڻ جي باوجود عوامي سياست ڪرڻ کي پسند ڪيو، ان ھستيءَ جي حياتيءَ جا پڇاڙيءَ وارا ورھيه ڏاڍا ڪسمپرسيءَ ۾ گذريا ـ ناليواري اديب ڪيرت ٻاٻاڻيءَ، جنھن جي زندگيءَ تي به حشوءَ جو وڏو اثر ھو، پنھنجي آتم ڪٿا ”ڪجھه ٻڌايم، ڪجھه لڪايم“ ۾ حشوءَ جي انھن افسوسناڪ حالتن جو ذڪر ڪيو آھي ـ ھو لکي ٿو: ”حشو دھلي ڇڏي بمبئيءَ وڃي رھيوـ اتي ھُو پنھنجي ڀيڻ جي گھر ۾ کليل بالڪنيءَ ۾ رھندو ھو ـ رات جو دير سان اچي بالڪنيءَ ۾ فراسي وڇائي سمھي پوندو ھوـ راتين جو رولاڪ ھئڻ سبب کيس اتان به نيڪالي ملي جنھن کانپوءِ ھو مساڻن ۾ زندگي گذارڻ لڳوـ ھُو گھڻو ڪري سنڌين جي پنھنجي اڏيل شھر اُلھاس نگر جي مساڻ ۾ رھندو ھوـ ھُو چانھه ۽ ڊبل روٽيءَ تي گذارو ڪندو ھو پر ڌُم سگريٽ ڇڪيندو ھو ـ حشوءَ ڪم ڪار ڪرڻ بند ڪري ڇڏيو ھوـ سندس گذارو پٽ سٽ تي ٿيڻ لڳو ھو ـ ھُو دوستن کان ان وعدي تي قرض کڻندو ھو ته سندس ڪتاب ڇپجندو ته کين پئسا موٽائي ڏيندو ـ ماڌو ڀمڀاڻي آخري ماڻھو ھو جنھن حشوءَ کي آخري ڀيرو ڏٺو ھو ڇو ته حشو کانئس ٽي سئو روپيه اُڌارا وٺڻ آيو ھو ـ“
حشوءَ جي حالت تي ان رات آسمان به روئي ڏنو ھو ۽ ايترو ته رُنو جو بمبئيِءَ ۾ ٻوڏ جھڙي صورتحال پيدا ٿي وئي۽ نديون نالا اٿلي پيا ھئا ـ اُن رات حشو ھميشھه لاءِ گم ٿي ويو ـ خيال ڏيکاريو ويو ته حشوءَ کي ٻوڏ جي پاڻيءَ جي ڇولي پنھنجي آغوش ۾ کڻي ھلي وئي ھوندي، کيس دنيا جي ڏکن کان ڇوٽڪارو ڏيڻ لاءِ ـ ڪجھه حلقن جو اھو به خيال آھي ته جنھن ڌرمشالي ۾ حشو رات رھيو ھوندو، اتي ڪنھن شاھينگ ٽي سئو روپيه ڦٻائڻ لاءِ کيس قتل ڪري لاش پوري ڇڏيو ھوندو ـ مشھور ڪھاڻيڪار موھن ڪلپنا جو به اھڙوئي خيال ھو ـ موھن به اڪثر حشوءَ جي مالي مدد ڪندو رھندو ھو ـ
حشو ڪيولراماڻيءَ لاءِ عام طور چيو وڃي ٿو ته ھو پنھنجو ذھني توازن وڃائي ويٺو ھو ـ ڪيرت ٻاٻاڻي ان ڪيفيت کي Super Ego جو نتيجو سڏي ٿو ـ ماڻھو ان ڪيفيت کي ڇا به سڏن، اسان رڳو اھو سوچيون ته جنھن شخص سنڌ ڌرتيءَ سان عشق ڪيو، جنھن کي پنھنجي ڌرتيءَ سان پيار جي سزا ۾ ملڪ بدر ڪيو ويو، جنھن جلاوطنيءَ ۾ به پنھنجن کي نه وساريو، ان شخص جي اندر جي ڪيفيت ڇا ھوندي ـ انھيءَ ڪيفيت جو اندازوعلاما آءِ آءِ قاضيءَ ڏانھن لکيل سندس خط جي ھنن سِٽن مان ڪري سگھجي ٿو، جيڪا سندس وصيعت جي حيثيت رکي ٿي، پر سندس اھا وصيعت به پوري نه ٿي سگھي ـ حشوءَ خط ۾ پنھنجي مزار جو ڪتبو لکيو ھو ته: ”ھتي اھو ماڻھو رکيل آھي جيڪو انھن کان ڀڄي ويو، جن کيس گھڻو پيار ڪيو ٿي، ان ڳالھه جي ڳولا لاءِ جنھن جو کيس پاڻ پتو نه ھو ـ“
اڄ تائين ڪنھن کي به پتو نه پيو ته حشو ڪاڏي ويو ـ شاعر ادل سومري جي چواڻي: حشو ڪيولراماڻيءَ جو ڏس پتو ڪنھن کان پڇجي؟
حشوءَ جي گمشدگيءَ بابت سوال
اھو سوال ھميشه لاءِ ھڪ سوال ئي رھندو ڇو ته سنڌ جي ھن سچي عاشق جي اوچتو گُم ٿي وڃڻ بابت جيترا وات آھن ، اوتريون ڳالھيون ـ ھندستان جي سنڌي اديبن ڪيرت ٻاٻاڻي، لڇمڻ ڪومل، موھن ڪلپنا ۽ ٻين جي ڳالھين مان مختلف راءِ ملي ٿي ـ ھڪڙا چون ٿا ته حشو لاوارث فقير جيان بمبئيءَ ۾ وفات ڪري ويو؛ ڪنھن جو چوڻ آھي ته قرض نه موٽائڻ تان ڪنھن کيس ڳڀا ڳڀا ڪري قتل ڪيو ھوندو؛ ٽين راءِ آھي ته ھُو بمبئيءَ جي زوردار برسات ۾ ٻُڏي مري ويو؛ ھڪ ٻي راءِ موجب الھاس نگر جي جھوپڙ پٽيءَ ۾ فوت ٿيو جتي ميونسپلٽيءَ وارن کيس لاوارث سمجھي مساڻ ۾ ساڙي ڇڏيو ۽ پنجين راءِ موجب حشو سنڌ جي ياد ۾ ڪڇ جي رڻ ويو ۽ 1986 ۾ طبعي موت مئو ـ
آخري راءِ سندس پُٽ گُل راماڻيءَ جي آھي، جنھن جو چوڻ آھي ته 1986 ڌاري حشو ڪڇ جي رڻ ويو جتي ھو لاڏاڻو ڪري ويو ۽ مھاراشٽر جي ھڪ عام ماڻھو شلڪرام کيس اُتي ئي دفنايو ـ
سرڪاري رعايتن کي ٿُڏيندڙ، جاگيرداڻي سماج جو مخالف، واپاري ذھنيت نه رکندڙ، سرچاءُ نه ڪندڙ اديب ۽ بنا رک رکاءَ جي سچ چئي ڏيندڙ حشوءَ جي اوچتو گُم ٿي وڃڻ تي، ھندستان جا اھي سنڌي اديب ۽ تنظيمون، جن جي ھن سرواڻي ڪئي، ڇو خاموش رھيا ۽ سندس ڳولا ڇو نه ڪئي وئي، يا جڏھن ھُو ورھين کان وٺي تنگدستي ۽ مسڪينيءَ واري حالت ۾ رھيو، ته به سندس سار ڇو نه لڌي وئي، ان بابت به ڪيترائي سوال اُڀرن ٿا ـ
سن 1968 ۾ حشو ۽ سندس گھرواري سرلا علحدگيءَ جو فيصلو ڪيو ھو ـ سرلا پنھنجي جاڙين ڌيئرن مينا، نينا ۽ پٽ گل راماڻيءَ سان دھليءَ واري فليٽ ۾ ئي رھي ۽ 1996 ۾ ڪينسر وگھي وفات ڪيائين ـ پٽس گُل راماڻي جرمنيءَ جي شھر ڊسلڊورف ۾ رھي ٿو ۽ اينيميٽر طور پاڻ مڃرايو اٿائين ـ حشوءَ جو ڀاءُ گوپ مالي طور ان پوزيشن ۾ ڪونه ھو جو ڀاءُ جي مدد ڪري پر گُل راماڻيءَ موجب ھُو پاڻ جرمنيءَ مان پيءُ جي لاءِ ماڌو ڀمڀاڻيءَ معرفت پئسا موڪليندو ھو، جيڪو سندن پري جو مائٽ ھو ـ پر ٻيا اديب ۽ تنظيمون ان وقت ڪھڙي دنيا ۾ ھئا ؟ حشوءَ جي حوالي سان سندن رَوَيو سندن لکڻين مان ڪري سگھجي ٿو، جن ۾ ھمدرديءَ وارن لفظن جو رنگ ڏئي مٿس چِٿرون ڪيون ويون آھن ـ
حشوءَ جي مفلسي ۽ بيماري
سن 1950 ۾ سنڌ مان جلاوطنيءَ کانپوءِ حشو خطن ذريعي سائين جي ايم سيد، محمد ابراھيم جويو ۽ ٻين يارن دوستن سان رابطي ۾ رھيو ـ ڪي خط ته ھن سنڌ ۾ رھڻ دوران به لکيا جن مان ھڪ خط 23 ڊسمبر 1948 تي پنھنجي اباڻي ڳوٺ ڀرين مان سائين جي ايم سيد کي لکيو ھو جڏھن ھُو ڪجھه ڏينھن اُتي رھڻ آيو ھو جتي رھندي سندس چوڻ موجب سُست ٿي ويو ھو ـ ھڪ ٻيو خط حشوءَ 18 مئي 1949 تي ڪراچي ڊسٽرڪٽ جيل مان جي ايم سيد کي لکيو جنھن ۾ به سنڌ سان عشق جو اظھار ڪندي لکيائين:”اسان جي جندڙي ته پنھنجي سنڌڙيءَ سان ڳنڍيل آھي، سو اسان کي اعتراض ناھي جيڪڏھن ھي آرھڙ جا ڏھاڙا سن ۽ ڀرين جي وچ ۾ گذارڻا پيا ـ“ (ھن آزاد ٿيڻ تي ڀرين ۽ سن ۾ وقت گذارڻ ٿي چاھيو) ـ
حشوءَ 30 نومبر 1955 تي جي ايم سيد کي دھليءَ مان لکيل خط ۾ پنھنجي شادي ۽ ٻارن ٿيڻ جو اطلاع ھنن لفظن ۾ ڪيو:”مون سمجھيو ته توھان کي اڳ ۾ ئي خبر ھوندي ته مان گھڻي وقت کان چوکنڀو ڦاٿل آھيان ـ ھڪڙو ڀيرو لکيو ھئم ته ملتان فتح ڪيو اٿم ۽ قوم جي خدمت ڪئي اٿم ـ ٻه نياڻيون جاڙيون اٿم ۽ ھڪ ڪِڪو، جنھن کي ڄائي ٻه مھينا ٿيا ـ گھر ۾ ھندستاني ۽ انگريزي ڳالھايون مگر شريمتي (سرلا) کي سنڌي پڻ ايندي آھي جو ڪراچيءَ ۾ سالن کان وٺي رھندي ھئي ۽ اسان جي سنگت ۾ ھئي ـ“
سال 1964 ۾ مِٿرا ۾ رھندي حشو بيمار ٿيو ھو جنھن جو ذڪر ھن 27 ڊسمبر تي بمبئيءَ مان جي ايم سيد کي لکيل خط ۾ ڪندي ٻڌايو ھو ته ھاڻي ھو وري بھتر ٿي ويو آھي، پر اٺين مئي 1965 واري سندس خط جو ھڪ جملو گھڻيون ڳالھيون ٻڌائي ٿو ـ جي ايم سيد کيس پنھنجو سياسي استاد سڏيو ھو، جنھن جي جواب ۾ حشوءَ لکيو:”مان توھان جو سياسي استاد ڪيئن سڏبس؟ پنھنجي گھر جي ئي سياست ھلائي نه سگھيس ـ“ ساڳئي خط ۾ ھُو وڌيڪ لکي ٿو:”مان ڪنھن دردناڪ گھٽنا کان حياتي بچائي نڪتو آھيان، البت مفلس آھيان، پر دل شھنشاھه جي اٿم ـ“ چوٿين مارچ ۽ 26 آگسٽ 1966 تي لکيل ٻن خطن ۾ ھو وري پنھنجي صحت خراب رھڻ جو ذڪر ڪري ٿو ـ
پُٽ لاءِ حشوءَ جو پيار ۽ لکيل خط
پنھنجي ڪُٽنبي زندگي تباھه ٿيڻ کانپوءِ جڏھن حشو مجذوبن واري حياتي گھارڻ لڳو ھو، تڏھن به کيس سندس پُٽ گل راماڻي ياد ھو جنھن سان کيس اٿاھه پيار ھو ۽ کيس خط لکندو ھو ـ حشو ۽ سندس گھرواري سرلا ديويءَ جي علحدگي 1968 ۾ ٿي چُڪي ھئي جنھن کانپوءِ 1978 ۾ سندس پُٽ آرٽ جي تعليم لاءِ جرمنيءَ ھليو ويو ھو ـ حشوءَ 1979 ڌاري ڪي خط پُٽ کي لکيا ھئا جن ۾ ھن پنھنجو اندر اوتي رکيو ھو ـ انھن خطن ۾ حشوءَ پنھنجي ننڍپڻ، ڀرين ۾ گذاريل ڏينھن ۽ مِٽن مائٽن جون ڳالھيون ڪيون آھن جن مان سندس خاندان بابت معلومات ملي ٿي ـ حشوءَ جو والد ٽھلرام ته مختيارڪار ھو، پر حشوءَ پنھنجي پُٽ کي لکيل خطن ۾ ٻڌايو ته سندس ٻه چاچا به ھئا ـ ”چاچا ھيمنداس ۽ سندس وڏو ڀاءُ پيسومل مون ڪونه ڏٺا ـ خود منھنجو پيءُ سندن اڳيان ھڪ ٻار ھو، جنھن کي پاڻ رھنمائي ڪرڻ جو ٻوجو ھموار ڪيو ھئائون ـ اھي ٻئي پوسٽ ماسٽر ٿي گذريا ۽ انڊيا جا پھريان ڏيھي ماڻھو ھئا جي سنڌ پرڳڻي ۾ وڏن شھرن ۾ اھڙن وڏن عھدن تي پھتا ـ انھن کانپوءِ برادريءَ مان توڙي ٻين برادرين مان ڪئين انھيءَ کاتي ۾ داخل ٿيا ـ“ پنھنجي چاچي ھيمنداس جي ايمانداريءَ جو ذڪر ڪندي خط ۾ لکي ٿو ته ٽپال کاتي جي اڪائونٽ ۾ ھڪ رُپئي جي کوٽ نڪتي ته دل جو دھڪو پوڻ سان گذاري ويو ـ ”وڏو چاچو پيسومل، جنھن جو ساري پرڳڻي ۾ ڌاڪو ھو، منھنجي ڏاڏيءَ جي مڙھه کي ڪلھو ڏيندي مساڻ طرف پير ۾ ڪنڊو لڳڻ سبب بستري داخل ٿيو ۽ وري نه اُٿيو ـ کيس ٻه پٽ ٿيا ديوان ھرداس مل ۽ ديوان مِٺارام جيڪي ٻئي مختيارڪار ٿيا (اھي انڊيا لڏي ويا ھئا جتي سندن خاندان آھي) ـ چاچي ديوان ھيمنداس جا ٽي پٽ ھئا ـ ڪاڪو ڪشنچند سندس ٽيون پٽ ھو جيڪو ريلواين جا رستا ٺاھڻ ۽ ڪراچيءَ جي معروف يورپين فردن جو واقفڪار ھجڻ ڪري تيز ۽ ڦڙت ھو ـ سندس ھڪ ڀاءُ ڪيول جوانيءَ ۾ فوت ٿي ويو ۽ نوشھري جي مشھور سيٺ کيمچند ٻالاڻيءَ جي ڀيڻ مُلي بيواھه ڇڏي ويو جيڪا ساري عمر ڳوٺ ۾ رھي ـ“ حشو لکي ٿو ته ھُو سندس ھنج ۾ ويھي ٿُلھا روٽلا ۽ گيھه ۾ ٻڏل ڪوڪيون کائيندو ھو ـ ”ان ڪري اڄ تائين نفيس ڦلڪن لاءِ نفرت اٿم ۽ جھوپڙ پٽين جي ٿُلھن تازو پڪل مانين کي ڏسي وات ۾ پاڻي ڀرجي ويندو اٿم ـ“
حشوءَ جي خطن مان ظاھر ٿيو ته سندس والد چار شاديون ڪيون ھيون ۽ حشو وڏين اُميدن سان ڄمڻ جي ڪري سموري خاندان جو دادلو ھو ـ ”ولايت ۾ رھڻ يا پنھنجي عجيب سڀاوَ ڪري مائٽ گھڻو ياد ڪونه پوندا اٿم ۽ سندن سماجڪ جيون ۾ بھرو وٺڻ جو ڇٽ ماءُ ۽ ڀاءُ تي ڇڏي ڏنو ھئم، پر پاڻ ۾ ملڻ تي اھو قرب ۽ عزت سان گڏ پنھنجي خاص ذميواري پڻ محسوس ڪندو ھئس ـ ھڪ اتھاسي نموني ھڪ خاص خاندان جي فرد ھئڻ جي حيثيت ۾ جيڪڏھن منھنجو جيون انوکو ۽ نيارو ھو ته اھو به محسوس ڪندو ھئس، پر پنھنجن سڳن رشتيدارن وچ ۾ مان اھو ئي ٻالڪ ھئس ڇو ته بابي کي چئن شادين کانپوءِ مِٽن مائٽن جي وڏين آسن اميدن ۽ پراٿنائن سان ھن دنيا ۾ اچي پرگھٽ ٿيس ۽ سندن پيار ۽ موھه جو مرڪز بنيو ھئس ـ کانئن ڪيترو به پري ھجان، سندن قرب ھميشه تازو رھندو ۽ منھنجي نالي ۾ ئي نھال ٿي ويندا ھئا ۽ منھنجي ماءُ کي به سڀ ايترو ڀائيندا ھئا ـ اھا ھئي منھنجي جيون جي اندروني جھلڪ جنھن ۾ مون تاريخي ورقن کي نظرانداز ڪري حالو چالو، پوليٽيڪل ڊرامن کان دور، شخصي معاملن کي مٿي ھڪ بلند سطح تي بيھاريو ٿي ۽ ٻاھرين باطني صورت کي وساريندي ڪن اصلي قدرن جي تلاش ۾ رکيو ته جيئن اھي پرمپرا وارا جِيوَ، ٻالپڻ وارا مٽ مائٽ، پيار ڏيندڙ ساٿي منھنجو نالو ٻڌي شرم کان ڪنڌ ھيٺ نه ڪن ـ خاندان جو مرڪز ڄمڻ کان وٺي ٿيو ھئس ۽ اھا چلولائي، اھا پنھنجائي، اھا جھاز واري رمز ۽ رفتار پئي ھلندي؛ نه موت جو فڪر، نه شخصي ڏک جو احساس، نه اونچ جو آزمودو نه نيچ جو امتحان، نه مُڪتيءَ لاءِ خواھش، نه بندگيءَ جا بوجا، نه عيش جا سپنا، نه ڪتابن جو چچڙ ڪڍي لکڻيءَ ذريعي پاڻ کي ظاھر ڪرڻ، نه مشھوري حاصل ڪرڻ، نه دولت ڪٺي ڪرڻ جو شوق نه اجائي موھه ۾ ڦاسڻ جنھن سان پنھنجي آزادي پيڙا ڏِسي، مُنھن ملول ۽ ڪنڌ ھيٺ ڪري ھلڻو پوي يا رات جو گھاٽي ننڊ کان محروم ٿيڻو پوي ـ“
حشو اھي خط لکندي پنھنجي پٽ کي پيار مان ڪنھن مھل پيارا پٽڙا لکي ٿو ته ڪنھن مھل گُل خان ته وري ديوان گلاب راءِ ـ حشو ڪلين شيو ھوندو ھو ۽ مُڇن وارا ماڻھو گھٽ وڻندا ھئس ـ پٽ کي لکي ٿو:”مُڇ رکايان ھا ته تون ضرور پَٽين ھا، جنھن لاءِ مار به خوب کائين ھا، جنھن مار جو توکي ذرو به چشڪو نه مليو، جنھن ڪري اھڙو لُچ ۽ پيارو ٿئين ـ“
حشوءَ 6 آگسٽ 1965 تي بمبئيءَ مان جي ايم سيد کي خط ۾ لکيو ھو:”منھنجو سياسي استاد منھنجو پٽ گُل آھي ـ صفحه ھستيءَ تي وڏي ۾ وڏو ڇوڪرو ـ اھو منھنجو پاڻ پيءُ آھي ـ“
حشوءَ جو گھر ڪٿي ھو؟
مٿي ٻڌايو ويو آھي ته بازار جي مُھڙ واري حصي ۾ حشوءَ جو گھر ھو ـ بازار ڏانھن ميمڻ پاڙي جي مسجد جي سامھون اُتر ۾ ٿوري مٿانھين چڙھي ھلبو ته پھرين ٻنھي پاسي ڪجھه رھائشي گھر ھوندا ھئا ـ جيئن ئي اُتر پاسي مُنھن ڪري ھلبو ته کاٻي پاسي ھڪ عمارت حشوءَ جو گھر ھئي ـ ڀرين جو صحافي راڻو شير محمد راجپوت ٻڌائي ٿو ته ورھاڱي کانپوءِ اھا عمارت ”ڀوندو“ نالي ھڪ اردو ڳالھائيندڙ کي ڪليم ۾ ملي ھئي پر اڳتي ھلي شايد ھن اھا وڪرو ڪري ڇڏي ۽ نئين مالڪ پراڻي عمارت ڊھرائي نئون گھر تعمير ڪرايو ـ
اسان جي ھڪ اديب دوست مدد علي سنڌيءَ حشو ڪيولراماڻيءَ بابت مرتب ڪيل ڪتاب ۾ ھڪ زميندار ٽھلرام جي گھر واري عمارت جو فوٽو ڇاپيو آھي جنھن کي ھن حشوءَ جو گھر لکيو آھي، جيڪو بلڪل غلط آھي ـ اھا ڀُل کانئس ان ڪري ٿي آھي جو حشوءَ جي والد جو نالو به ٽھلرام ھو ۽ ٻيو ته اھا تصوير به کيس ڪنھن ٻئي ماڻھوءَ جي موڪليل ھئي ـ حشوءَ جو والد سندس ننڍپڻ ۾ ئي گذاري ويو ھو جڏھن ته ھن عمارت جو مالڪ ٽھلرام 1965 واري جنگ کانپوءِ ھندستان لڏي ويو ھو ـ اھا عمارت به بھرحال پراڻي ۽ تاريخي آھي جنھن جي اڏاوت جو سن 1908 چيو وڃي ٿو ـ
بازار جي مُھڙ واري حصي ۾ جتي حشوءَ جو گھر ھوندو ھو، اُتان ھڪ گھٽي اوڀر ۾ نڪري بچل شاھه جي قبرستان کان ٿيندي سئنيما ڏانھن وڃي ٿي، جنھن ۾ ٿورو اڳتي ھلبو ته اھا عمارت ھوندي ھئي جنھن کي مددعليءَ حشوءَ جو گھر سمجھيو آھي ـ ان عمارت جا خريدار به مٽبا رھيا آھن ۽ ھاڻ ته ان جي نئين مالڪ سڄي عمارت نئين سر ٺھرائي آھي ـ
بس رُڳو ايترو چئي سگھجي ٿو ته حشوءَ جو گھر ۽ زميندار ٽھلرام جي عمارت ھڪٻئي جي ڪجھه ويجھو ھئا، جنھن لاءِ ڀرين جي زميندار سيد انور علي شاھه جو به چوڻ آھي ته ٽھلرام جي پاڙي ۾ حشوءَ جو گھر ھو ـ سندس ڳالھه وڌيڪ مستند آھي ڇو ته حشو ڪيولراماڻيءَ جي سيد انور علي شاھه جي والد سيد امام علي شاھه سان دوستي ۽ اچڻ وڃڻ ھوندو ھو ۽ ھن پاڻ به حشوءَ کي ڏٺو ھو ـ حشوءَ جو ھڪ ٻه ڪتاب به وٽن ھوندو ھو ـ
ڀرين جي ممتاڻي گھراڻي جو ھڪ شخص مھيرواڻ ممتاڻي (ڪتاب جي ھڪ الڳ باب ۾ سندس تعارف ڏنل آھي) به، جيڪو 1966 کان جرمنيءَ ۾ رھي ٿو، حشوءَ بابت ڊاڪٽر پارس نواز جي ڪتاب لاءِ لکيل پنھنجي مضمون ۾ ٻڌائي ٿو ته حشو ڪيولراماڻي ڀرين ۾ سندن پاڙيسري ھوندو ھو ـ ”حشو ۽ اسان جي ڪٽنب ۾ سٺي اچ وڃ ھوندي ھئي ـ سنڌ ۾ ته منھنجو ساڻس ملڻ نه ٿيو (ننڍي عمر ھجڻ ڪري) پر 1950 واري ڏھاڪي جي شروعاتي ڏينھن ۾ مون کيس پھريون ڀيرو ڏٺو ـ منھنجو ابو حشوءَ کي سندس ٻالڪپڻي کان سڃاڻندو ھو ڇاڪاڻ ته ھُو ڀريا شھر ۾ اسان جو پاڙيسري به ھو ۽ منھنجي ابي سان گڏجي ناٽڪ گھر ۾ ھڪ دفعي ڪنھن ناٽڪ ۾ اداڪار به بڻيو ھو ـ“
مھيرواڻ ممتاڻي لکي ٿو ته سندس والد حشوءَ جي ڀاءُ گوپ راماڻيءَ کي علم رياضي سيکاريندو ھو ـ اڳتي ھلي گوپ انڊيا ۾ ريلوي کاتي ۾ ٽڪيٽ ڪليڪٽر ٿيو ۽ مِٿرا ۾ رھندو ھو ـ حشوءَ جي والده به مٿرا ۾ گوپ وٽ رھندي ھئي پر دھليءَ وڃڻ ٿيندو ھئس ته ممتاڻين وٽ چڪر ھڻندي ھئي ۽ مھيرواڻ جي والد، امڙ ۽ ڏاڏيءَ سان ڪچھريون ڪندي ھئي جيڪا اصل ڪنڊياري جي ھئي ـ حشوءَ سان مھيرواڻ جي آخري ملاقات 1968 ۾ دھليءَ ۾ ٿي جڏھن ھُو جرمنيءَ مان آيل ھو ـ مھيرواڻ لکي ٿو ته ”صوفي راڳ متعلق سندس پينٽنگ حشوءَ کي گھڻو وڻندي ھئي جيڪا ھن پنھنجي ڪمري ۾ ڀِت تي ٽنگي ڇڏي ھئي ـ ھُو پنھنجي ٻارن کي به مصوريءَ لاءِ ھمٿائيندو رھندو ھو ۽ سندس چوڻ تي مان سندس جاڙين ڌيئرن مينا ۽ نينا کي پينٽنگ سيکاريندو ھئس ـ“ حشوءَ جو پُٽ گُل راماڻي، جيڪو 1978 ۾ جرمنيءَ ھليو ويو ھو، مھيرواڻ سان فون تي ڳالھائيندو آھي، پر بقول سندس پنھنجي اَبي جو گھڻو ذڪر ڪونه ڪندو آھي ـ
ڀرين ۾ ڪڏھن ھندو مسلم فساد ڪونه ٿيا
مدد علي سنڌيءَ پنھنجي مرتب ڪيل ڪتاب ”حشو ڪيولراماڻي _ نه وسرندڙ شخصيت“ ۾ صفحي نمبر 34 تي لکيو آھي ته ڳوٺ ڀريا ۾ ڀارت مان آيلن فساد شروع ڪري ڏنو ھو جنھنڪري سوين سنڌي ھندن ڀريا مان لڏڻ شروع ڪيو ھو ـ باقي وڃي حشوءَ ۽ ٻن سنڌي ھندن جا گھر بچيا ھئا ـ اھي ٻئي سنڌي ھندو ڀريا جي ڪپھه جي ڪارخانن جا مالڪ ھئا ۽ ھنن به پنھنجو وطن ڇڏڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ھو ـ
حقيقت ۾ اھو واقعو ڀريا شھر ۾ نه بلڪ ڀرين کان ڇھه ميل اوڀر ۾ ڀريا روڊ (ريلوي اسٽيشن) ۾ ٿيو ھو جڏھن ته حشوءَ جو ڳوٺ ڀريا روڊ نه بلڪ ڀريا سٽي ھو تنھنڪري اھو چوڻ بلڪل غلط آھي ته ڀريا ۾ رُڳو حشو ۽ ٻن سنڌي ھندن جا گھر بچيا ھئا ـ اصل واقعي موجب ڀريا روڊ ۾ ھڪ شام ڪن ماڻھن بندوقون کڻي اچي ڪپھه جي ڪارخاني جي چوڪيدار يوسف يونس ڪيرئي کي حڪم ڪيو ته در تان ھٽي کين اندر وڃڻ ڏئي، پر ھن سندن چيو نه مڃيو ـ فسادين کيس چيو ته ھُو اندر ڪافرن کي قتل ڪرڻ چاھين ٿا جنھن ۾ ھُو پاڻ به شامل ٿي سگھي ٿو ـ ان تي يوسف ڪيرئي کين وراڻيو ھو:”ڪڏھن به نه، اھي منھنجا مالڪ آھن، منھنجا يار آھن، اھو ڪم اصل نه ڪندس ـ توھان ته بدمعاش ٿا لڳو ـ“ ان تي حملو ڪندڙ، چوڪيدار کي گوليون ھڻي قتل ڪرڻ کانپوءِ اندر گھڙي ٻنھي سيٺين کي به مارڻ کانپوءِ، ٽجوڙيءَ مان پنجٽيھه ھزار کڻي فرار ٿي ويا ـ
حشوءَ 1958 ۾ سنڌي ڪھاڻين جي انگريزي ترجمي وارو پنھنجو ڪتاب ڀريا روڊ جي انھيءَ بھادر شخص يوسف ڪيرئي کي ارپيندي لکيو:”يوسف يونس ڪيريو جي نالي ھيءُ ڪتاب ارپنا ڪريان ٿو، جيڪو ھڪ سورمي جيان ماريو ويو ھو ، پر مٿس نه ڪو ماتم ٿيو ۽ نه ئي ھُو مشھور ٿيو ـ شاھه لطيف جي سنڌڙيءَ جا ڪيترائي بي گناھه ماڻھو ايئن موت جي گھاٽ چاڙھيا ويا ـ ھيءُ ڪتاب مان يوسف يونس ڪيرئي جي ياد ۾ کيس ارپيان ٿو، جيڪو ھاڻ اڻڄاتل ۽ گمنام نه رھندو ـ“
ڪيترائي بزرگ ان ڳالھه جي ترديد ڪن ٿا ته ڀرين جي شھر ۾ اھڙو واقعو ٿيو ھو ـ ايم پي اي ۽ زميندار سيد مراد علي شاھه به ٻڌائي ٿو ته ڪارخاني تي حملي جو واقعو ڀريا روڊ ۾ ٿيو ھو ـ ”ڀرين مان لڏپلاڻ صرف ڊپ جي ڪري ٿي جڏھن نوابشاھه ۾ ان وقت جي ڊپٽي ڪمشنر مسعود (کدرپوش) جي چُرچ تي ھندن تي حملا ۽ رتوڇاڻ ٿي ـ ڀرين ۾ بابا سيد نورمحمد شاھه ھندو برادريءَ کي خاطري ڏني ته ھتي اھڙو ڪوبه واقعو نه ٿيندوـ“
ھڪ بزرگ سيد فتح علي شاھه جو چوڻ آھي ته ڀريا روڊ ۾ حملو ڪندڙ شڪارپور جي پاسي کان آيل ڪي انتھاپسند ھئا ـ ڪن اطلاعن موجب اھي بروھي ذات جا ھئا ۽ ڏوھاري قسم جا ماڻھو ھئا ـ يوسف يونس ڪيريو پرڻيل ھو ۽ سندس اولاد ۾ ھڪ پُٽ ۽ ڌيءَ شامل ھئا جن مان پُٽ جوانيءَ ۾ ئي گذاري ويو جڏھن ته سندس ڌيءَ مان ھڪ ڏوھٽو، جنھن جو نالو يوسف ولد محمد ابراھيم آھي، ڀريا ۾ بلڊنگس کاتي ۾ ملازم آھي ۽ سندس گھر ڀريا روڊ ۾ آھي ـ
ڀريا شھر سدائين پُر امن رھيو ۽ ورھاڱي کانپوءِ به ڪيترائي ھندو سنڌي گھراڻا ھتي آباد ھئا پر پوءِ 1965 ۽ 1971 وارين جنگين کانپوءِ ھنن لڏپلاڻ ڪئي ـ