• پنھنجي پاران
اوائلي دور ۾ مرد ۽ عورت جي ھڪ جھڙي حيثيت ھئي. ٻئي ڌريون برابريءَ جي بنياد تي ھڪ ٻئي سان مختلف معاملن ۾ مددگار ٿينديون ھيون. دنيا جي ترقي ڪرڻ سان انسان عام زندگي ڇڏي، قبيلن ۾ ورھائجي ويو، تڏھن ننڍ وڏائي ۽ مال ملڪيت جي تصور وجود ورتو. اھڙي وقت ۾ ڏاڍي ڌُر، ڪمزور ۽ ھيڻي ڌُر تي قابض ٿي سندس مال ملڪيت لُٽي پنھنجي اجارا داري قائم رکندي ھئي. اھڙي طرح ظلم، استحصال جي شروعات ٿي. اھڙي ئي ماحول ۾ عورت کي برابريءَ واري حيثيت منجھان جنس وارو درجو مليو، جنھن تحت ھو مرد جي رحم ڪرم تي رھجي وئي ۽ سندس وڪرو ٿيڻ شروع ٿيو. نه صرف ايترو پر ڪيترين جاين تي عورت کي خانداني عزت ۽ وقار ڪاڻ ڄمندي ختم ڪيو ويندو ھو. اھڙي ريت عورت جو مقام ڪرندو رھيو، اھا ئي ساڳئي حالت اڄ ويھين صديءَ ۾ موجود آھي، جا اڄ کان ڪيئي صديون اڳ به ھئي. اڄ به عورت کي غلامن وارو درجو حاصل آھي. گھر ھلائڻو آھي، رڌ پچاءُ ڪرڻو آھي، مرد جي خدمت ڪرڻي آھي ۽ ٻار ڄڻڻا آھن ۽ بس!
پر حقيقت ۾ ائين نه آھي، جيستائين آباديءَ جو اھو اڌ حصو سياسي ۽ ثقافتي تحريڪن ۾ پاڻ سان شامل نه ٿيو آھي، تيستائين ڪنھن به ڪم کي پايئه تڪميل تي پھچائي نٿو سگھجي. ان ڪم کي عملي جامو پھرائڻ لاءِ ضروري آھي ته عورتن ۾ انفرادي ۽ اجتمائي بيداري آندي وڃي. کين نظرياتي تعليم کان روشناس ڪرايو وڃي ۽ دنيا جي تاريخ سان گڏوگڏ ديس جي تاريخ کان واقف ڪرايو وڃي ته جيئن ھو پنھنجي ماضيءَ منجھان واقف ٿي پنھنجو پاڻ ۾ مستقبل سنوارڻ جي سگھ پيدا ڪري سگھن.
ھندوستان جي آزاديءَ جي اڳواڻ سُباش چندر بوس سنگاپور ريڊيو تان ھندوستاني عورتن کي خطاب ڪندي چيو ته ”جيڪڏھين ڪا استري آھي جا سمجھي ٿي ته استرين جي شان پٽاندر نه آھي جو ھو بندوق ڪلھي تي ڪري لڙن، ته مان ان استريءَ کي چوندس ته تواريخ جا ورق ورائي ڏسو. زمان ماضيءَ ۾ اسان جي استرين ڇا نه ڪيو آھي؟“ اسان جي ملڪ ۾ جيڪي ماڻھو مٿئين قسم جي ساڳي پروپئگنڊا ڪري، عورتن جي اڳتي وڌڻ واري راھ ۾ رڪاوٽ وجھي قومي تحريڪ کي ڌڪ رسائي رھيا آھن ۽ جيڪي عورتون اھڙي پروپئگنڊا تي اعتبار ڪري، قومي تحريڪ کان پاسو ڪري رھيون آھن، ھن ڪتاب ۾ انھن ڀينرن لاءِ سندن قوم جي ماضيءَ جا اھڙا ڪردار پيش ڪيا ويا آھن، جن قومي عزت ۽ وقار برقرار رکڻ لاءِ نه رڳو فڪري، بلڪ عملي جدوجھد ڪئي آھي. نه رڳو پنھنجي اولاد ۽ عزيزن کي ملڪ جي آزاديءَ ۾ حصو وٺڻ لاءِ ھمٿايو بلڪ وقت اچڻ تي پاڻ به ھٿيار کڻي ميدان ۾ نڪري آيون. ھن ڪتاب جي ان لحاظ کان به وڏي اھميت آھي ته جن به عورتن جو ذڪر ڪيل آھي، انھن جو لاڳاپو اھڙي طبقي سان ھو، جنھن کي مروج زبان ۾ خاندان ۽ پردي پوش گھراڻا سڏيو ويندو ھو/ آھي. پر جڏھن مٿي تي مھل اچي بيٺي، تڏھن انھن گھراڻن جي عورتن ڪھڙو ڪردار ادا ڪيو آھي؟ سا ڳالھ سبق آموز آھي، ڇوته اسان جي ماحول ۾ اڄ تائين عزت وارو گھراڻو ۽ پردي نشين جھڙا محاورا استعمال ڪري، عورت کي ان بھاني نظربند ڪيو ويندو آھي، اھا نظربندي جدا جدا طريقن ۽ نمونن سان پوري سنڌي معاشري ۾ سمايل آھي، جن خاندانن جي عورتن تعليم پرائي چوديواريءَ کي ختم ڪيو آھي، انھن تي وري نئين قسم جي نظربندي آھي، جنھن تحت اھي آزاد ھوندي به نيم غلام بڻيون رھن ٿيون! جنھن ڪري ملڪ ۾ ڇا ٿو وھي واپري، قوم سان ڪھڙا ٿا ظلم ٿين، قوم جا اسان ڏانھن ڪھڙا فرض ۽ جوابداريون آھن، ان ڳالھ تي ڪنھن سوچڻ به گوارا نه ڪيو آھي. سنڌ جي تاريخ جي ورقن ۾ اڪيچار عورتن جو اعليٰ ۽ اُتم ڪردار رھيو آھي، جن کي قومي سورميون ڪري بيان ڪري سگھجي ٿو، پر تاريخ جي منجھيل ۽ لُڙاٽيل وھڪري انھن جي ڪردار کي لَٽي ڇڏيو آھي، جن کي صاف سٿرو ۽ اڇو اجرو ڪري پيش ڪري سگھجي ٿو. ان ضرورت کي نظر ۾ رکندي تاريخ جي اوائلي دور کان ھن ڪتاب جي شروعات ڪئي وئي آھي.
ڪتاب ۾ سومرن جي دور تائين جيڪي ڪردار ملي سگھيا آھن، تن کي پيش ڪري رھيو آھيان، اڳتي پڻ جيئن جيئن مواد ملندو، تيئن سلسلي وار ڀينرن جي خدمت ۾ پيش ڪندو رھندس.
طالب العلم
آزاد قاضي