• سومرا دؤر
ھن قبيلي محمود غزنوي، قطب الدين ايبڪ ۽ التمش جي ھٿ ھيٺ رھندي آخر پنھنجي الڳ حڪومت قائم ڪري ورتي. پوئين دور ۾ ھو پوري ريت خودمختيار ھئا. ايتري قدر جو اھڙيون روايتون به ملن ٿيون ته جڏھن چنيسر دودي جي ست ستاءَ ڪرڻ کان پوءِ به واپس نه وريو ۽ دودي کي اھا پڪ ٿي ويئي ته ھو دھليءَ جي حاڪم کي سنڌ تي چاڙھي ايندو، تڏھن ھن مکيه اميرن سان ان ڳالھ تي صلاح ڪيائين ته: ”چنيسر جو حملو ڪرائي ان کان پھريائين اسين ڇونه دھليءَ تي ڪاھي ھلون.“
جڏھن به ڪوئي ملڪ سڌي يا اڻ سڌي طرح ڌارئي تسلط ھيٺ اچي ويندو آھي، تڏھن سواءِ ملڪي استحڪام جي ٻيو ڪوبه مسئلو ڪائي اھميت نه رکندو آھي. اھڙي حالت ۾ لطيف سائينءَ جي چواڻي: ”وئي ويچارن وسري خوشي ۽ خريد.“ غلاميءَ واري عالم ۾ ھر قسم جي ميٺ محبت ختم ٿي ويندي آھي.“
پر جڏھن به ملڪ ٻاھرين خوف ۽ خطري کان آجو ھوندو آھي تڏھن عوام سُک جو ساھ کڻي اندروني تعمير ڪرڻ لڳندو آھي ۽ آزادانه ماحول ھئڻ ڪري رس رھاڻيون ۽ قرب ڪھاڻيون ٿيڻ لڳنديون آھن ۽ محبت واري ماحول ۾ ھر ڪا دل محبوب جي قدمن تي سر جھڪائڻ لاءِ ڪوشان ھوندي آھي. پر ان جي بر عڪس جڏھن به ملڪ غلاميءَ ھيٺ اچي ويندا آھن تڏھن عوام جو آرام ۽ سُک چين ختم ٿي ويندو آھي. اھڙي ماحول ۾ پيار جون پرستار اکڙيون اُلا بڻجي ديس جي دشمن جي ھر شيءِ تباھ ڪرڻ واري راھ اختيار ڪنديون آھن ۽ اھي ئي ھٿ، جي محبوب جي زلفن سنوارڻ لاءِ ھر وقت ڪوشان رھندا آھن، سي مضبوطيءَ ۽ مستقل مزاجيءَ سان اسٽين گن جي مُٺئي کي پڪڙيندا آھن.
سومرا دور سنڌ جو نھايت عاليشان دور ھو. ھن دور ۾ سنڌ سکيو ستابو ملڪ ھو جنھن جو واپار سمنڊ رستي ھرمز، قيس، بحرين، عدن، گجرات، ملبار، ڪارو منڊل ۽ چين سان ھلندڙ ھو. ٻين ملڪن جي دولت سنڌ جي بندر لاھري ڏانھن ڇڪجي ايندي ھئي. (جنت السنڌ ص 331)
ٻاھر ويندڙ سامان ۾ ريشمي ڪپڙو، خوشبودار شيون، سچا موتي، تراريون، گھوڙن جون زينون، خوشبودار مصالحا ۽ گھوڙا شامل ھئا.
غلاميءَ واري طوق کان آزاد ھئڻ ڪري قوم ۾ عشق ۽ محبت جو سَلو انگورجڻ لڳو ھو جنھن ڪري سنڌ جي عشقيه داستانن جو وڏو تعداد ھن دور جي پيداوار آھي. جھڙوڪ: مومل ۽ مينڌرو، ليلا ۽ چنيسر، عمر ۽ گنگا، عمر ۽ مارئي وغيره. ھي سونھري دور ساڍا ٽي سؤ سال ھليو. (پراڻو پارڪر ص 83- سائين جي ايم سيد ھن ريت ڄاڻايو آھي: ”ھيءَ حڪومت اٽڪل ٽي سؤ ورھيه کن ھلي.“ (سنڌ جا سورما ص 16)
ھن دور ۾ ھيٺين عورتن جو وطن جي ڀلي ڪارڻ نمايان ڪردار نظر اچي ٿو.
1. تارا ٻائي (دودي پھرين جي ڌيءُ)
2. ھمون ٻائي (سنگھار جي زال)
3. ٻاگھل ٻائي (دودي ٽئين جي ڀيڻ)
4. ساران (محمد سومري جي زال)
5. ڪويل (ننگر سومري جي مَڱ)
6. مالھا (ھاسي سوڍي جي زال)