• ھمون ٻائي
پيءُ جي وفات وقت سنگھار صغير ھو، جنھن ڪري ان وقت تائين سندس ڀيڻ تاريءَ حڪومت جون واڳون پنھنجي ھٿ ھيٺ رکيون، جيستائين سنگھار حڪومت ھلائڻ جھڙو ٿيو. سنگھار وڏي جرئت ۽ بھادريءَ سان راڄ ڪرڻ بعد 1106ع ۾ بنا اولاد مري ويو.
سنگھار جي بي اولاد مري وڃڻ ڪري، حڪومت جون واڳون سندس گھر واري ھمون ٻائيءَ کي پنھنجي ھٿ ۾ کڻڻيون پيون. ھي نھايت ذھين، ھوشيار ۽ بھادر عورت ھئي. ھن حڪومت جون واڳون ملڻ سان درڪ جي قلعي کي پنھنجو تخت گاھ بڻايو ۽ انتظامي سھوليتن خاطر پنھنجي ڀائرن مان ھڪڙي کي محمد طور تي حاڪم مقرر ڪيو ۽ ٻئي کي ٿري شھر ۾ رکيائين ۽ پاڻ ٻنھي جي نظرداري ڪرڻ لڳي. ھن جي حڪومت ڏکڻ ۽ اتر سنڌ تي قائم ھئي. ھن اعليٰ صلاحيتن سان ملڪ ۾ چؤطرف امن امان وارو ماحول پيدا ڪري ڇڏيو. ايتري ۾ دادو (فتح خان) نالي ھڪڙو سومرو سردار؛ جو دودي پھرين جي اولاد مان ھو، جيڪو ان وقت وڳھ ڪوٽ جو حاڪم ھو تنھن پنھنجا مِٽ مائٽ گڏ ڪري، ھمون ٻائيءَ خلاف اعلان بغاوت ڪيو، جنھن کي منھن ڏيڻ لاءِ ھوءَ پنھنجي ڀائرن سان گڏ ميدانِ جنگ ۾ نڪري آئي. مولائي شيدائي جي لکت موجب ھمون ٻائي سومري سردار سان ميدان ۾ مقابلو ڪندي، پنھنجي ٻن ڀائرن سميت شھيد ٿي ويئي.
الوحيد جي سنڌ آزاد نمبر ۾ سومرن جي سلسلي لاءِ جنھن پراڻي رسالي جو ذڪر ڪيو ويو آھي، تنھن ۾ سنڪار (سنگھار) جو گاديءَ تي وھڻ 491ھ ڏيکاريل آھي ۽ ان بعد ھمونءَ جو ذڪر آھي ئي ڪونه! بلڪ پوءِ وري فتح خان 504ھ ڏيکاريو ويو آھي. دراصل اھڙي قسم جو شجرو ٺاھيندڙن، ھمونءَ جي دورِ حڪومت جو ذڪر ان ڪري نه ڪيو آھي، جو ھوءَ سومري نه ھئي. حالانڪ تاريخي احوالن منجھان ائين معلوم ٿئي ٿو ته سنگھار ۽ فتح خان جي وچ واري عرصي ۾ ڪجھ سال ھمونءَ جي حڪومت قائم ھئي.
ھاڻي سوال اھو ٿو پيدا ٿئي ته آخر مقامي ماڻھن جي پنھنجو پاڻ ۾ لڙائي ڇو لڳي؟ ان جو سبب پڻ ڌارين منجھان شادي ڪرڻ ئي ٿي سگھي ٿو. ھمون سومري نه ھئي. ان ڪري سومرن کيس نٿي سَٺو ۽ سندس خلاف اعلانِ جنگ ڪيائون. اھو ان ڪري جو ھمون پنھنجي ڀائرن کي مختلف عھدن تي مقرر ڪري، پنھنجي قبيلي کي قوت ۾ آڻڻ پئي گھريو، ان وقت جي قبائلي روايتن موجب سومرن کي اھا ڳالھ خراب لڳي. ان ڪري ھنن بنا سوچ ويچار ڪرڻ ۽ ھمونءَ جي صلاحيتن کي ڏسڻ جي، سندس خلاف اعلان بغاوت ڪري ملڪ جون واڳون پنھنجي ھٿ ڪري ورتيون، اھڙي ريت سنڌ ملڪ تي سومرن جو پراڻو راڄ برقرار رھيو.