• راڻي (شوڀا) سونھن ديوي
حسب نسب:
ھيءَ راڻي ذات جي اُھيرڻ يا اُڀيرڻ ھئي. چچ سان پلئه ٻڌجڻ کان پھريان راءِ گھراڻي جي حاڪم راءِ ساھسي سان سندس شادي ٿيل ھئي، راءِ گھراڻو ذات جو اُھير يا اُڀير ھو. ھي اصل سنڌي ھئا ۽ سنڌ ۽ ھند جا ڪافي وقت حاڪم رھيا. (محمد سومار شيخ جو مضمون ”سنڌ جون راڻيون“ ماھوار مارئي فيبروري 1960ع.) راءِ سان راڻيءَ جا ڪڏھن پلئه ٻڌا تنھن جي معلومات نه ملي سگھي آھي. البت ايترو چئي سگھجي ٿو ته راڻي، راءِ جي قبيلي مان ھئي.
جو راءِ وٽ اچڻ:
راءِ ساھسي جي راڄ ۾ زاھد ۽ پرھيزگار برھمڻ سيلاج رھندو ھو، جيڪو عبادت ۾ مشغول ھوندو ھو. تنھن کي اعليٰ صفتن جو مالڪ، نيڪ صورت ۽ نيڪ سيرت، حسين ۽ جميل پٽ چچ نالي ھو. ھڪ ڏينھن چچ ڪنھن ڪم سانگي راءِ ساھسي جي وزير رام سان ملڻ ويو جنھن سندس علم ۽ عقل کي پروڙيندي پنھنجي سھولت خاطر کيس پنھنجو نائب ڪري رکيو. ڪجھ وقت بعد رام جي مرڻ ڪري، وزارت چچ جي حوالي ٿي. اھڙي ريت ھو راءِ جو خاص خدمتگار ۽ مددگار بڻجي ڪم ڪندو رھيو.
چچ سان راڻيءَ جو عشق:
چچ کي جڏھن کان وزارت جو عھدو مليو، تڏھن کان ھو ڪم ڪار سانگي ھر وقت محل سراءِ ۾ ويندو رھندو ھو. ھڪ ڏينھن راجا راڻيءَ سان ويٺو ھيو جو ھن خاص محرم دربان ھٿ اچڻ جي اجازت گھري، راءِ راڻيءَ کي پردي ۾ ٿيڻ لاءِ چيو پر راڻيءَ راجا کي اھو چئي خاموش ڪرائي ڇڏيو ته : ”ڪيئي اوباش نوڪر پيا اچن، جيڪڏھن ھڪ برھمڻ ايندو ته منھنجو ھن ڏانھن ڪھڙو توجھ ٿيندو، يا ھن کان ڪھڙو شرم ڪرڻ گھرجي، جو کانئس لڪان! منھنجا ھزار ساھ ساھسيءَ جي خاڪ تان قربان ھجن شال!“ (چچ نامو ص 28)
راڻيءَ کي به پنھنجو پاڻ تي فخر ھيو پر عشق به ڪائي مذاق ته نه آھي. لطيف چيو آھي : ”عشق آھي نانگ خبر کاڌن کان پڇو.“ چچ جن ڪمن سان راءِ اڳيان آيو ھو سي پورا ڪري واپس وري ويو پر راڻيءَ جي اندر ۾ عشق جي آڳ لڳائي ويو. راڻي ھن برھمڻ جو ايڏو حسن ۽ جمال ڏٺو سو متيون منجھي ويس، کيس اھو به خيال نه رھيو ته وقت جي حاڪم جو حرم آھيان. سندس سوچ ويچار ۽ عقل جا دروازا بند ٿي ويا. اھڙي پريشان ڪن حال ۾ ھن برھمڻ وزير کي پيغام موڪليو جنھن ۾ عشق جو کلي دل سان اظھار ڪيائين. پر چچ بلند اخلاق وارو برھمڻ ھو تنھن اھڙي قسم جي حرڪت ڪرڻ گناھ جي برابر پئي ڄاتو ان ڪري راڻيءَ کي چوائي موڪليائين: ”راجائن جي حرم ۾ خيانت ڪرڻ جان جو خطرو، آخرت جي گرفتاري ۽ دنيا جي بدنامي آھي....“ (چچ نامو ص 30) چچ پاران اھڙي جواب ملڻ تي راڻي ٻيو ڪو حيلو نه ڏسي اھا گزارش ڪئي ته: ”ھر روز پنھنجي خيال ۽ جمال کان اسان کي بھره اندوز ته ڪندو رھج.“ (چچ نامو ص 30) اھڙي ريت چچ سرڪاري ڪمن ڪارين سان ويندو رھندو ھو ۽ راڻي به خاموش رھندي پئي آئي.
راءِ جو مرڻ ۽ راڻيءَ جو ملڪ بچائڻ:
چچ ھوشيار ۽ قابل ماڻھو ھو تنھن ڪري عوام ھن مان ھر طرح راضي رھندو پئي آيو. البت چتور جي حاڪم مھرٿ جون ھر وقت راءِ ساھسي جي حڪومت ۾ اکيون ھونديون ھيون، ان ڪري راءِ خلاف مِٽن مائٽن کي ڀڙڪائيندو ٿي رھيو. جنھن ڳالھ کان راڻي پوريءَ ريت واقف ٿي چڪي ھئي. راءِ کي ڪوبه اولاد ڪونه ھيو، تنھن ڪري راجا مھرٿ جي فاتح بڻجي وڃڻ جا وڏا انديشا ھئا. اھڙي وقت راڻيءَ عقل کان ڪم وٺندي نھايت ھوشياريءَ کان ڪم ورتو، ھن سنڌ ملڪ، چتور جي راجا جي ھٿ ھيٺ اچڻ کان بھتر ڄاتو ته چچ جيڪو اڳ ئي ملڪ جي ڀلي لاءِ ڪيئي ڪارنامه سر انجام ڏيئي چڪو آھي، تنھن جي ھٿ ۾ واڳون ڏيئي ملڪ کي ڌارئي حملي آور کان بچائي وٺجي، اھو سوچي ھن راءِ جي پوئين وقت ۾ راءِ جا اھي عزيز جي چتور جي حاڪم جي چُرچ تي ڪم ڪري رھيا ھئا، تن کي راءِ سان ملاقات جي بھاني گھرائي، ڪن کي قيد ڪيو، ڪن کي ختم ڪرائي ڇڏيو. راءِ جي لاڏاڻي جي خبر به ڪجھ وقت تائين ٻاھر نڪرڻ نه ڏني. ان وچ ۾ ھن شاھي درٻار منعقد ڪرائي ان ۾ پاڻ پردي پويان ويھي ٻڌيمن وزير جي معرفت راءِ پاران چچ کي نائب مقرر ڪرڻ جو اعلان ڪرايو. چچ منجھان عوام ته اڳ ئي راضي ھيو تنھن ڪري سڀني ادب سان گوڏا کوڙيا ۽ زمين تي مٿا ٽيڪيا ۽ چيو”راءِ جي حڪم جا تابعدار آھيون ۽ چچ وزير (پڻ) بھرحال سھڻن ۽ وڻندڙ عادتن سان سينگاريل آھي ۽ سندس عقل جي بدولت ملڪ جو ڪاروبار درست (ھلي رھيو) آھي.“ (چچ نامو) اھڙي طرح عوام جي اڪثريت راءِ سان چچ ملڪ جو حاڪم بڻجي ويو.
(مولائي شيدائي عرب تاريخدانن وانگر مقامي ماڻھن تي ڇوھ ڇنڊيندي راڻيءَ جي ڪردار جي باري ۾ لکيو آھي: ”ساھسي ثانيءَ جو موت به ھن خفيه يارانيءَ جو نتيجو ھو.“ (جنت السنڌ ص 73)
مولائي شيدائيءَ ھتي اھا ڳالھ لکي چچ جي تاريخي ڪردار کي ڌڪ رسائڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. حقيقت ۾ راجا جو انتقال قدرتي طور ٿيو ھيو، جيئن مرزا قليچ بيگ چچ نامي ۾ لکيو آھي: ”نيٺ قضا ۽ تقدير جو حڪم غيب جي پردي مان ظاھر ٿيو. راجا بيمار ٿي پيو ۽ ھنجي بيماريءَ گھڻو عرصو ورتو. آخر موت جا آثار ھن جي منھن مان ظاھر ٿيڻ لڳا.“ ص 23. مٿين ڳالھ جي تصديق معصومي ص 48 مان پڻ ملي ٿي.
ملڪ تي حملو ۽ راڻيءَ جي بھادري:
راءِ جي موت جي خبر ٿورن ئي ڏينھن ۾ عوام اندر پکڙجي ويئي پر عوام منجھان ڪنھن به قسم جي ردعمل جو اظھار نه ٿيو ڇاڪاڻ جو ملڪ جو عوام چچ جي صداقت، محنت ۽ ملڪ سان وفاداريءَ منجھان پوري ريت واقف ھيو. چچ محنت ۽ جفاڪشيءَ سان عوام جون ھمدرديون حاصل ڪري چڪو ھو. البت چتور جي حاڪم مھرٿ کي حملي ڪرڻ ڪرڻ جو پورو وجھ نظر آيو. مھرٿ ڄاتو ته چچ برھمڻ راھب آھي، سو تلوار منجھان ڇا ڄاڻي تنھن کي جلد فتح ٿو ڪري وٺان. ھن فوج جو وڏو تعداد ساڻ ڪري جنھن ۾ مست ھاٿي به شامل ھئا، اچي اروڙ کان ٽن ميلن تي ڪئمپ ھنئي ۽ چچ کي چوائي موڪليائين ته: ”ملڪ منھنجي حوالي ڪر ته توکي ساڳي وزيري ۽ نائبيءَ جي عھدي تي قائم رکندس.“ (راجا مھرٿ جي مٿين جملن منجھان ائين ٿو معلوم ٿئي ته اصل حڪمران راڻي سونھن ديوي ھئي. چچ کي نائبيءَ وارو عھدو ھو، جنھن ڪري راجا سندس نائبي برقرار رکڻ جي آڇ ڪئي.) (آزاد)
چچ پنھنجو پاڻ جنگ ڪرڻ جو اعلان نه ڪيو پر راجا طرفان موڪليل پيغام کڻي راڻي سونھن ديوي اڳيان حاضر ٿيو ۽ کيس چيائين ته: ”دشمن گھر جي در تي اچي پھتو آھي، ملڪ ۽ ميراث جي دعويٰ ڪري ٿو، ھاڻي ڪھڙي صلاح آھي؟“ راڻيءَ سمجھي ورتو ته ھن برھمڻ جو حال ھيڻو ٿي پيو آھي. تنھن تي سندس دل ٻڌائڻ ۽ جذبي جاڳائڻ لاءِ کيس اھڙا جملا چيائين جو ھو ھڪدم جنگ ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويو. ھن کيس چيو”مان پرده نشين عورت آھيان، جيڪڏھن مون کي جنگ ڪرڻي آھي ته پوءِ تون منھنجا ڪپڙا پائي (گھر ۾) ٿي ويھ ۽ پنھنجا ڪپڙا مون کي ڏي ته ٻاھر نڪري وڃي جنگ ڪريان.“ (چچ نامو ص 37)
سنڌ ۾ اھو آڳاٽو رواج آھي ته مردن کي ميدانِ جنگ ۾ آڻڻ لاءِ کين رئو يا چوڙيون ڏياري موڪلبيون آھن، جنھن جو مطلب اھو ھوندو آھي ته يا ميدان ۾ ڪُڏي ڪاھي پئو يا وري اھي اسان جا ڳھ ۽ ڪپڙا پائي گھر ۾ ٿي وھو. راڻي سونھن ديوي پڻ ساڳي ريت ڪيو. نه صرف ايترو پر ھن چچ جي غيرت جاڳائڻ لاءِ کيس وڌيڪ به چيو: ”جڏھن بادشاھي تنھنجي حوالي ۽ توڏانھن منسوب ٿي چڪي ته پوءِ منھنجي صلاح جي ڪھڙي ضرورت آھي؟ تيار ٿيءُ ۽ گجندڙ شير وانگيان ميدان ۾ وڃي، دشمن جي دفع ڪرڻ جي ڪوشش ڪر، ڇاڪاڻ ته عزت ۽ نالي سان مرڻ، پاڻ جھڙي آڏو، ذلت برداشت ڪرڻ کان بھتر آھي.“ (چچ نامو ص 37) راڻيءَ پاران اھڙي قسم جي جوش ڏياريندڙ جملن چچ جي دل تي ايڏو اثر ڪيو جو ھو واقعي گجندڙ شينھن بڻجي راجا مھرٿ جي فوج تي ٽُٽو ۽ کيس شڪست ڏنائين.
راڻيءَ جي ٻي شادي
راڻيءَ کي راءِ ساھسي مان ڪوبه اولاد ڪونه ھو. تنھن ڪري راءِ جي وفات بعد ھن ٻي شاديءَ جو اظھار ڪيو ۽ جيئن ئي چچ، راجا مھرٿ کي شڪست ڏيئي سوڀ حاصل ڪئي، تيئن راڻي شھر جي وڏن ماڻھن کي گھرائي کيس چيو: ”جنھن صورت ۾ راءِ ساھسي گذاري ويو ۽ مون کي منجھائس ڪوبه فرزند ڪونھي، جو ملڪ جو وارث ٿئي ھا، ۽ ھي ملڪ راجا چچ جي ھٿ آيو آھي، تنھنڪري مونکي صحيح ويڏي ۽ چٽي ڏاج سان چچ جي حوالي ڪريو.“ (چچ نامو ص 39)
اھڙي ريت مذھبي رسمن موجب راڻي چچ جي زال بڻجي ويئي. چچ مان کيس ھڪ ڌيءُ ماين ۽ ٻه پٽ ڏاھر ۽ _ڏھرسين پيدا ٿيا.