• سريا ديوي ۽ پرمل ديوي (ڏاھر جون ڌيئر)
ھي ٻئي نينگريون سنڌ جي حاڪم مھاراجا ڏاھر کي ٻئي نمبر زال (راڻي لاڏيءَ) منجھان پيدا ٿيون.
پيدائش ۽ پرورش:
جو ڪجھ تاريخي مواد ملي سگھيو آھي، تنھن منجھان ھنن ڇوڪرين جي پيدائش ۽ پرورش جو ڪوئي پتو نٿو پوي. ھنن جو ذڪر ڏاھر جي شھيد ٿيڻ کان پوءِ ئي ملي ٿو، جڏھن عربن ھٿان برھمڻ آباد جي قلعي مان سندن ماءُ لاڏيءَ سان گڏ گرفتار ٿين ٿيون.
سنڌ کان عرب دنيا تائين:
ڇال (شال) مَ ڇڄي ڪا، منجھان وڳر ڪونجڙي،
مڇڻ مُلا ماءِ، جيئري جدا مَ ٿئي.
(خليفو صاحب)
برھمڻ آباد جي قلعي مان گرفتار ٿيڻ کان پوءِ ھنن سان ڪھڙي روش اختيار ڪئي ويئي ھوندي. ھتان کين ڪھڙي ريت عرب دنيا ڏينھن نيو ويو، تنھن لاءِ پڻ ڪائي تصديق ڪانه ٿي ملي، البت اھو معلوم ٿيو آھي ته ڏاھر جي اولاد کي ٻين گرفتار ٿيلن کان ٿڏي تي ئي جدا ڪيو ويو. جيئن گرفتار ٿيڻ وقت ڄاڻايل آھي ته کين ھڪ خادم جي حوالي ڪري جدا وھاريو ويو. (چچ نامو ص 302) سمورين تاريخن منجھان اھوئي ملي ٿو ته محمد بن قاسم کين پنھنجي آقائن ڏانھن ڏياري موڪليو. چچ نامي ۾ آھي ته: ”محمد بن قاسم حبشي غلامن ھٿان بغداد ڏانھن دارالخلافت جي درٻار ۾ موڪلي ڏنيون ويون ھيون.“ (چچ نامو ص 363) اتي پھچي کين سرڪاري واڙي يعني حرم السراءِ ۾ ڪجھ ڏينھن رکيو ويو، معلوم ٿئي ٿو ته خليفي صاحب کين ڏسڻ کان سواءِ ڪجھ ڏينھن آرام واسطي عورتن ۾ موڪلي ڏنو، اھڙي ريت ڪجھ ڏينھن بعد خليفي جي وحشياني خواھش بيدار ٿي تڏھن کيس سندن ياد آئي ۽ ھڪ رات ٻنھي کي گھرائڻ جو حڪم ڏنائين. (سرڪاري واڙي منجھان اھا ڳالھ صاف ظاھر ٿئي ٿي ته عورتن کي غلام بڻائي، عيش عشرت ڪارڻ وھارڻ سندن مشغلو ھو. جيئن چچ نامي جي ليکڪ ڏاھر جي ڌيئرن جي ذڪر ۾ اھا ڳالھ کولي بيان ڪئي آھي. لکي ٿو: ”وقت جي خليفي غمخواريءَ خاطر کين (ڏاھر جي ڌيئر) حرم السراءِ جي حوالي ڪيو ته ٻه- ٽي ڏينھن آرام وٺي ”خلوت“ جي لائق ٿين.“ ص 363)
خليفي جي حضور ۾:
جڏھن ٻئي ڄڻيون خليفي جي درٻار ۾ حاضر ٿين ٿيون، تڏھن ھن (خليفي) پنھنجي چيلي جنھن لاءِ چچ نامي، ترجمان لکيو آھي، تنھن کي حڪم ڪيو: ”معلوم ڪر ته ھنن مان وڏي ڪير آھي ته انھيءَ کي روڪيو وڃي ۽ سندس ٻيءَ ڀيڻ کي وري ڪنھن ٻئي وقت گھرايو وڃي.“ (چچ نامو ص 363. مٿين ٻنھي واقعن مان ظاھر ٿئي ٿو ته ھو ڪيڏو نه عيش عشرت ۽ زناڪاري ۾ مبتلا ٿي چڪا ھئا ۽ اسلامي قانون جو ڪوئي خيال ڪونه ٿي ڪيائون. (آزاد) خدمتگار نالن جي پڇا ڪئي وڏيءَ چيو ته منھنجو نالو ”سريا ديوي“ آھي. خليفي صاحب ننڍيءَ کي واپس ڪرڻ جو حڪم ڏيندي کيس پنھنجي پاسي ۾ ڪري وھاريو ۽ جيئن ئي منھن تان نقاب پري ڪيائين تيئن سندس سوڀيا ڏسي اڪم ڇڪن ٿي پيو ۽ ھي خانه بدوش قوم جو ڪمانڊر ھن نازڪ نازنين جي حسن تان فدا ٿيڻ جو سوچي ويٺو.
اندر جي آڳ اجھائڻ:
خليفي ھن سونھن سان سرشار مظلوم قيدياڻيءَ جي جسم سان کيڏڻ لاءِ جڏھن کيس پاڻ ڏانھن ڇڪيو تڏھن راڻي جي ذھن ۾ ھڪ خيال اڀريو! ۽ ”اھو ھو ديس جي دشمن کان وير وٺڻ.“ اھو سوچي ھن خليفي صاحب کي چيو: ”بادشاھ سلامت رھي! آءٌ غلام، بادشاھ جي خلوت جي لائق ٿي نٿي سگھان، ڇاڪاڻ ته امير عادل عمادالدين محمد بن قاسم اسان کي ٽي ڏينھن پاڻ وٽ رکي پوءِ دارالخلافت جي خدمت ۾ موڪليو آھي، شايد توھان جو دستور ائين آھي؟ بادشاھ لاءِ ھيءَ خواري جائز نه آھي.“ (چچ نامو 364)
حوس جي آڳ، اھڙي ته آھي جنھن سان ھر شيءِ جلي رک ٿي وڃي ٿي. ان ويل ھوش ۽ حواس، عقل ۽ ذھن سڀئي ھوس جي اڳيان نيچ ٿي ويندا آھن. اھڙي وقت فاعل ٻي ڪائي ڳالھ نه ڄاڻندي صرف پنھنجي مراد ماڻڻ گھرندو آھي. پوءِ جيڪڏھن سندس راھ ۾ ڪائي رڪاوٽ ايندي آھي ته ھو وحشيانه روپ ۾ اچي سخت کان سخت قدم کڻڻ کان به نه ڪيٻائيندو آھي. عربن جي امير تي پڻ راڻي ”سريا ديوي“ جي حسن ۽ جمال جادو ڪري ڇڏيو. ھڪ غلام ٿيل ۽ ٻيو وري بيحدحسين من موھيندڙ نو عمر! شڪار چنبي ۾ اچي وڃي ۽ ان ويل اوچتو ڪائي رڪاوٽ پيدا ٿئي، ان ڳالھ خليفي جي جابرانه جذبي کي اڀاريو ۽ ھن محمد بن قاسم کي سخت سزا ڏيڻ لاءِ حڪم جاري ڪيو: (عرب صدين کان وٺي بدويانه زندگي بسر ڪندا آيا آھن، تنھن ڪري اھا سندن اڳيان ڪا وڏي ڳالھ ڪانه ھئي جو ھڪڙي، جيڪڏھن ڪنھن عورت کي خلوت ۾ آندو ته ٻيو، ساڳيو عمل ورجائڻ گناھ ڄاڻي. ھنن ۾ ته اھو عمل ويجھن رشتيدارن ۾ به ورجايو ويندو ھو. پر ھتي خيلفي صاحب جي ڏمر جو صرف ھڪ ئي سبب نظر اچي ٿو جنھن ڪري ايتريون فتحون ڪرڻ واري کي ان نموني واپس ٿيڻ جو حڪم ڏنائين. اھو ھو محمد بن قاسم پاران ھن جي اجازت کان سواءِ مال غنيمت استعمال ڪرڻ! عربن جي فتحن ۾ اھو رواج پئي رھيو آھي ته فتح ٿيل مال خليفي صاحب جي حوالي ڪيو ويندو. پوءِ کيس جيئن سمجھ ۾ ايندو ھو تيئن ڪندو ھو ۽ مال جي ورھاست پڻ ٿيندي ھئي جيئن ڏاھر جي ڀاڻيجي لاءِ حڪم ٿيو ته عباس کيس پنھنجي نڪاح ۾ آڻي. پر ھنن ڇوڪرين لاءِ محمد بن قاسم ائين نه ڪيو ھو، سندن (ڇوڪرين جي) سونھن کيس ايترو ته چريو ڪري وڌو ھو جو ان کان پنھنجو فرض به وسري ويو ۽ ھن کين پھريان پاڻ استعمال ڪيو. اھو ئي ھيو خليفي جي ڪاوڙ جو سبب! ”آزاد“ ) ”محمد بن قاسم جتي به پھتو ھجي ته کيس گھرجي ته پاڻ کي ڪچيءَ کَل ۾ بند ڪري دارالخلافت ڏانھن واپس ٿئي.“
مٿيون حڪم محمد بن قاسم کي اوڌپور ۾ پھتو ۽ ان وقت ھن خليفي جي حڪم جي تعميل ۾ پاڻ کي کَل ۾ بند ڪري قاصدن جي حوالي ڪري ڇڏيو. واٽ تي سفر دوران ئي سندس انت اچي ويو، پر ان سبيل کَل کي قاصدن آڻي درٻار ۾ حاضر ڪيو.
خليفي کي ذليل و خوار ۽ پشيمان ڪرڻ:
جڏھن اھا سبيل کَل درٻار ۾ آندي ويئي ۽ امير، امرائن جي موجودگيءَ ۾ کَل کي کولرايو ويو، خليفي جي ھٿ ۾ ان ويل مورڙئي جي سائي ٽاري ھئي، جا محمد بن قاسم جي ڏندن تي ھڻندي پنھنجو غرور ڏيکارڻ لاءِ راجا جي ڌيئرن کي (ھتي معلو ٿئي ٿو ته خليفي ٻنھي ڀينرن کي گھرايو آھي. پھريان ته وڏي ”سونھن ديوي“ کي گھرايو ويو ھو ۽ ان تي ئي نظر ڪرم پئي فرمايائين، ان ڪري چئبو ته کيس بيوقوف بڻائڻ لاءِ پھرين حرفت وڏيءَ نينگريءَ جي آھي. ۽ پوءِ جيڪي واقعا سرزد ٿين ٿا تن مان معلوم ٿو ٿئي ته اھي ننڍيءَ جا ڪارناما آھن. ”آزاد“) مخاطب ٿي چيائين: ”اي راجا جون ڌيئرو! اسان جو حڪم پنھنجي ڪامورن تي اجھو ھن طرح جاري آھي انھيءَ لاءِ ته سڀئي منتظر ۽ تابعدار رھندا اچن. جيئن ئي قنوج ۾ اسان جو ھيءُ حڪم کيس پھتو ته پنھنجي پياري جان اسان جي حڪم تي فدا ڪيائين.“ (چچ نامو ص 365)
خليفي جي ان ذڪر ڪرڻ بعد، ھنن خليفي کي وڌيڪ خراب ڪرڻ لاءِ کيس چيو: ”داناءَ بادشاھ تي لازم آھي ته جيڪي به دوست يا دشمن کان ٻڌي سو عقل جي ڪسوٽيءَ تي ۽ دل جي صلاحڪار سان پرکي ۽ ڀيٽي ڏسي، جڏھن صحيح ۽ بيشبہ ثابت ٿئي، تڏھن عدالت جي رستي تي حڪم فرمائي ته جيئن خدائي غضب ۾ گرفتار ۽ انساني طعنن جو شڪار نه ٿئي. توھان جو حڪم برابر ھلي ٿو، پر دل مبارڪ حڪمت ۽ سمجھ کان خالي آھي.“ (چچ نامو ص 366) ھنن پنھنجي چڙ ڏياريندڙ ڳالھ کي اتي پورو نه ڪيو پر کيس دل جلائيندڙ، اندر واري ڳالھ کان پڻ آگاھ ڪندي چيائون: ”جنھن صورت ۾ ھند ۽ سنڌ جي بادشاھ کي برباد ڪري، اسان جي ابن ڏاڏن جي بادشاھي ويران ۽ ضايع ڪيائين، ۽ اسان بندن کي بادشاھيءَ تان (ڪيرائي) غلاميءَ جي درجي تي پھچايائين، تنھنڪري انتقام خاطر کيس مناسب بدلي ڏيڻ لاءِ ۽ سندس برباديءَ ۽ دفع ڪرڻ واسطي، خليفي جي خدمت ۾ ڪوڙ ۽ ملاوت ذريعي اسان کي ھھڙو انتقام حاصل ٿيو، ۽ خليفي قطعي حڪم جاري ڪيو. جيڪڏھن خليفي جو عقل شھوت جي پردي ۾ ڍڪجي نه وڃي ھا، ۽ (پھريائين) جاچ ڪرڻ واجب سمجھي ھا، ته ھن پشيماني ۽ ملامت سان نه ڀرجي ھا.“ (چچ نامو ص 366 کان 367)
ھن ڇوڪرين جي ايتري ھوش ۽ وير وٺڻ واري حوصلي جي ڪري، خليفو صاحب ايڏيون وڏيون فتحون ڪندڙ ۽ مال ملڪيت، ٻانھا ۽ ٻانھيون ميڙي ڏيندڙ سالار وڃائي ويٺو. ان عمل سندس حوصلا خطا ڪري ڇڏيا. چچ نامي ۾ اچي ٿو ته ان وقت ھو بي ساخته ٿي ويو جو ھٿ جي پُٺيءَ کي ڇِتن وانگر چڪ ھڻڻ لڳو. (چچ نامو ص 167)
جرئت ۽ حوصلو:
عربن جي ظلمت جا قصا ته اڳ ئي مشھور ھئا، تنھن کان سواءِ ڇوڪرين واري ڳالھ خليفي کي ڪھڙي حد تائين پھچايو ھوندو تنھن جو اندازو ”ھَٿن کي چَڪن ھڻڻ“ مان لڳائي سگھجي ٿو. ويتر ھي غلام ٿيل عورتون جن کي ھو رپئي، ٻن تي وڪڻندا ۽ خريد ڪندا ھئا تن جو اھڙي ريت کين خراب ڪرڻ ڪيڏو نه چيڙائيندڙ ھيو ۽ اُن جا ڪيڏا نه اُگرا نتيجا نڪري ٿي سگھيا، پر انھن سڀني ڳالھين ھنن سنڌي سورمين جي جرئت ۽ حوصلي ۾ تِرَ برابر به ڦير نه آندو. ھنن ساڳي ئي دليري ۽ حوصلي منجھان وري خليفي جي اندر ۾ ٻرندڙ باھ تي پيٽرول ھاريندي چيو: ”بادشاھ وڏي غلطي ڪئي آھي، جو ٻن ٻانھين خاطر اھڙي ماڻھوءَ کي (برباد ڪيائين) جنھن اسان جھڙيون لکين پرده نشين قيد ڪيون، ھند ۽ سنڌ جي ستر بادشاھن کي تخت تان جنازي جي تختي تي ليٽايو، بتخانن جي بجاءِ مسجدون ۽ منبر اَڏايا ۽ منارا ٺھرايا.“ (چچ نامو ص 167)
واقعي جي حقيقت:
اسان جي عزت مآب مورخن مذھبي فرض ادا ڪندي ڪوشش ڪئي آھي، ته اصل ڳالھين کي پاسي تي رکي، روايتن کي عربن جي فائدي ۾ بيان ڪيو وڃي. ان ڪري ھن واقعي کي به غلط ٺھرايو ويو آھي ۽ ڄاڻايو ويو آھي ته محمد بن قاسم سليمان طرفان قيد ٿي ويو ھو جتي جيل ۾ مشڪلاتون کائي مري ويو ۽ ان مٿئين واقعي سان سندس واسطو ڪونه ھو. پر ڏاھر جي ڌيءُ جا ھيٺيان لفظ: ”جيڪڏھن ھن کان ڪا ٿوري بي ادبي يا ڪا اڻ وڻندڙ حرڪت ٿي به ھئي، ته به ھڪ مطلبي ماڻھوءَ جي چوڻ تي محمد بن قاسم کي برباد ڪرڻ نه گھربو ھو.“ (چچ نامو ص 367) ٻڌائين ٿا ته اھو ڪم محمد بن قاسم کان ئي ٿيو آھي. ”ڪن تاريخن محمد بن قاسم جي گرفتاري ۽ موت واري واقعي جو سبب حڪومت جي تبديلي بيان ڪيو آھي.“
موت :
ڏاھر جي وڏي نياڻيءَ جو حرفت سان محمد بن قاسم کي مارائڻ، مٿان ننڍي نينگريءَ جي احوالن خليفي جي ڦَٽن تي لوڻ ٻرڪيو تنھن خار ۽ ڪاوڙ وچان حڪم ڪيو ته ٻنھي کي جيئري ڀِت ۾ لِنبايو وڃي. (چچ نامو ص 367) معصوميءَ واري لکيو آھي ته ڏاھر جي ٻنھي ڌيئن کي گھوڙن جي پُڇن سان ٻڌي، شھر جي چوڌاري ڦيرائي وڃي دجله نديءَ ۾ اڇلايو ويو. ص 37.
اھڙي ريت ھنن سنڌ جي نياڻين، نماڻين جو بيدرديءَ سان انت آندو ويو.
تاريخ ۾ حصو:
غلامن جو جيڪو حشر ٿيندو آھي سا ڳالھ ڪنھن کان به ڳجھي ڪانھي. ھي نينگريون پڻ غلام ٿيل ھيون، جيڪڏھن ڪنھن جي به بستري جو سينگار ٿي وڃن ھا، تڏھن به رت چوسجڻ بعد ھڪاليون وڃن ھا! ۽ ذلت جي زندگي بسر ڪرڻي پوين ھا. پر سندن ان ڪارنامي کين تاريخ ساز بڻائي ڇڏيو ۽ پنھنجي اندر جي آڳ اجھائڻ ۽ بدلي وٺڻ سان گڏوگڏ تاريخ جي ورقن ۾ امر ٿي ويون، جنھن کي صدين کان پوءِ به ڪوئي وساري نه سگھندو، سندن جرئت ۽ حوصلي کان متاثر ٿي سنڌ جي شاعر شيخ مبارڪ ”اياز“ ھنن نينگرين جي شان ۾ ھن ريت ”نظم“ رستي پنھنجي عقيدت جو اظھار ڪيو آھي:
راجا ڏاھر
تنھنجون نياڻيون
سھڻيون سياڻيون
ڪنھن ھئن آنديون!
مانديون! بانديون!
چيلھ ۾ رسَا
ڇڪبا چوٽا
اڳتان گھوڙا
پٺ تان پاريون
راڄ ڪماريون
ننگيون ساريون!
ھا پر آھي
پوءِ به انھن جي
منھن تي نفرت
عظمت، جرئت
آھن منھنجون
ڄڻ ڪوتائون.
(اياز شيخ، ”ڪلھي پاتم ڪينرو“ حيدرآباد. اداره آواز ادب 1963 ص 79)