• تارا ٻائي
برھمڻ گھراڻي جي تباھيءَ کان پوءِ سنڌ جدا جدا گھراڻن جي غلاميءَ ھيٺ رھندي آئي، جا آخرڪار غزنوي گھراڻي جي ھٿن تائين پھتي. ھن گھراڻي جي ھاڪاري حاڪم سلطان محمود غزنوي 31 سال حڪومت ڪرڻ بعد 60 سالن جي عمر ۾ 23 ربيع الاول 421ھ تي وفات ڪئي. (منتخب التواريخ ص 41) تنھن بعد شھنشاھيت جي تباھيءَ جا آثار شروع ٿيڻ لڳا. آخر حڪومت ۽ بادشاھيءَ تي عبد الرشيد بن سلطان مسعود بن سلطان محمود جو وارو آيو، ”تڏھن ھو عيش ۽ خوشيءَ جون مجلسون قائم ڪري، خوشي ۽ عياشيءَ جي رسمن ۾ مشغول ٿي، حڪومت جي ڪاروبار کان غافل رھيو، اھڙي وقت ڏوراھين سرحدن جا ماڻھو سرڪشي شروع ڪري فرمانبرداري کان نڪري ويا.“
ان دور ۾ سنڌ مان سومرن (جنت السنڌ جي صاحب سمينه قومن جو ذڪر ڪيو آھي، جنھن مان اھو اندازو ٿئي ٿو ته اھو حاڪم صرف سومرن پاران مقرر ڪيل نه ھو پر ان کي حاڪم مقرر ڪرڻ ۾ ٻين ذاتين جو پڻ ھٿ ھو جن کي گڏي شايد سمينه قوم چيو ويندو ھجي.) ٿريءَ جي آس پاس سومري نالي ھڪ شخص کي حڪومت جي گاديءَ تي وھاريو. (ڊاڪٽر بلوچ صاحب اھو نالو ابن سومار ڄاڻايو آھي. سندس خيال موجب ”سومار راءِ“ سومرن جي حڪومت جو باني ھو، جنھن جو پٽ، ابن سومار سنه 423ھ موجب 1032ع ۾ سلطان مسعود غزنوي جي عھد حڪومت ۾ زنده ھو.) جنھن پنھنجي خداداد صلاحيتن سان ملڪ جي پسگردائيءَ جي فسادن کي صاف ڪيو ۽ ھن صاد نالي ھڪ زميندار سان صلح جون ڳالھيون ڪري سندس نياڻي نڪاح ۾ آندي، جنھن مان کيس ڀونگر نالي پُٽ ٿيو. پيءُ جي وفات بعد ڀونگر حڪومت تي ويٺو. جنھن پندرھن ورھين بعد 1068ع ۾ وفات ڪئي. تنھن بعد سندس وڏو پٽ دودو (پھريون) تخت تي ويٺو. ھي پنھنجي وقت جو بھادر ۽ ھوشيار حاڪم ھو. ھن پنھنجي حڪومت جي حدن کي لاڙ کان وٺي نصرپور تائين وڌايو. (جنت السنڌ ص 318) سندس بھادريءَ جا ڪارناما سنڌ جي آکاڻين ۾ بيان ڪيل آھن. ھن مضمون جو مرڪزي ڪردار سورمي تارا ٻائي ان بھادر شخص جي ڌيءُ ھئي.
حڪومت ملڻ:
دودو بن ڀونگر 24 سال حڪومت ڪرڻ کان پوءِ سن 485ھ (1092ع) ۾ وفات ڪري ويو. دودي جي وفات وقت سندس پٽ سنگھار اڃان صغير ھو. پر رواج مطابق سومرن پوءِ به پڳ کيس ٻَڌائي، پر حڪومت جو ڪاروبار سندس ڀيڻ تارا ٻائي ھلائڻ لڳي.
ھندوستاني تاريخ جا ڪيترا مؤرخ رضيه سلطانه کي پھرين خاتون حڪمران ڪري لکندا آھن پر اھا ڳالھ درست نه آھي. رضيه سلطانه 624ھ (1236ع) ۾ دھليءَ جي تخت تي ويٺي. (جنت السنڌ ص 319) پر تارا ٻائي ان کان ڪافي اڳ ٿي گذري آھي. ھيءَ نھايت ھوشيار ۽ بھادر عورت ھئي. ھن سياست جي ميدان ۾ وڏي جرئت ۽ مردانگي سان ڪم ڪيو. سومرا ساڻس وفادار ۽ سندس فرمانبردار ھئا. ان ڪري دودي جي موت بعد جا ملڪ ۾ شورش پيدا ٿي پيئي، تنھن کي ھوءَ آسانيءَ سان ختم ڪري سگھي. ان وقت تائين دٻدٻي سان راڄ ڪيائين، جيستائين سنگھار وڏو ٿيو.
الوحيد ”سنڌ آزاد“ نمبر ۾ سومرن جي باري ۾ سنڌي زبان ۾ شايع ٿيل ھڪ رسالي جو ذڪر ڪيل آھي، جنھن جو نالو ڄاڻايل ڪونھي. ان رسالي واري صاحب سومرن جي حاڪمن جي لسٽ تيار ڪئي آھي. تنھن مطابق:
دودو (اول) 466ھ
تاري ڌيءُ دودو 481ھ
سنڪار (سنگھار) 491ھ (الوحيد سنڌ ”آزاد“ نمبر ص 87
دودي جي موت (466ھ) کان وٺي سنگھار جي وھڻ تائين (491ھ) جملي 25 سال ٿين ٿا.
پر ان جي ابتڙ ٻين سمورين تاريخن ۾ تاريءَ جو ته نالو ئي ڪينھي پر دودي ۽ سنگھار بابت پڻ مختلف سن لکيل آھن. جيئن:
دودو بن ڀونگر 461ھ
سنجر ”سنگھار“ 485ھ
بعد ۾ ٿيل تحقيق کي جيڪڏھين نظر ۾ رکجي ته ان مطابق دودي ۽ سنگھار جي وچ ۾ 24 سال ٿين ٿا. پر رسالي ۾ آيل شجري مطابق دودي ۽ سنگھار وچ ۾ 25 سال ٿين ٿا ۽ انھن مان 15 سال دودي حڪومت ڪئي باقي ڏھ سال تاريءَ راڄ ھلايو، تنھن بعد سنجر (سنگھار) 491ھ ۾ گاديءَ تي ويٺو.
سمجھ ۾ ائين پيو اچي ته ٻين مؤرخن تاريءَ جو سن وار ذڪر نه ڪيو آھي، پر سنجر (سنگھار) جي راڄ جو سن، سال به تڏھن کان شمار ڪيو آھي، جڏھن کان ھو وڏو ٿي حڪومت تي ويٺو، نه ته ان وقت کان جڏھن کان ڀيڻ ”تاري“ سندس پاران راڄ جون واڳون ھٿ ڪيون. ان مان به اھا ڳالھ ظاھر آھي ته دودي موت (466ھ) کان پوءِ سنجر (سنگھار) جي گاديءَ تي وھڻ تائين جيڪو عرصو ٿئي ٿو تنھن ۾ تاريءَ جو راڄ ھو، پوءِ پراڻي شجري مطابق 10 سال ھجي يا نئين لکت مطابق 9 سال ٿئي.