سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جو سماجي ڪارج
بنيادي طور تي تصوف به ھڪ خيالياتي نظامIdeological system) ) جو حصو آهي جنهن جو سڌو تعلق مذھب جي سماجي شعور سان آهي. مذهبي شعور وري سماجي شعور جي ستن شڪلن جي اها آڳاٽي کان آڳاٽي شڪل آهي جيڪي انساني سماج جي اوسر جو بنيادي ڏاڪو آهي جتان سياسي، قانوني، اخلاقياتي جمالياتي ۽ سائنسي شعور جي ارتقا ٿي آھي. پوري انساني تاريخ جي مذهبي توڙي غير مذهبي نظرين تي جڏهن نظر ڦيرائي ڏسجي ٿو ته اسان کي خبر پوي ٿي ته دنيا جا اڪثر نظريا خدا ڀڳوان اشور جهڙا ٻيا ڪيترائي مذهبي نظريا هڪٻئي جي ارتقا پذير پيداوار ۽ رد يا سڌريل صورت ۽ نفي آهن جيڪي مسلسل ارتقائي مرحلن مان گذري اڄ جي هن جديد شڪلن ۾ سامهون آيا آھن. پاڻ جڏهن هن ڪائنات جي قديم کان قديم شڪل ڏانهن جهاتي پائي ڏسون ٿا ته اسان کي خبر پوي ٿي ته ماضيءَ ۾ ڪو به هڪ خدا ڀڳوان يا ڪو هڪ واضح مذهب ڪون هوندو هيو. دنيا جا ماڻھو عجيب وهمن جي ڪروڌ ۾ پيسجندا رهندا هئا سندن ڄمڻ مرڻ ۽ روزي ڏيڻ جا الڳ الڳ خدا تخليق ٿيل هوندا هئا. هو ڪڏهن سج جي پوڄا ڪندا هئا ته ڪڏهن تارن جي ته وري ڪڏهن باھ کي پيا پوڄيندا هئا مطلب ته دنيا جا سمورا نظريا مذهب مسلسل بغاوت ۽ ارتقا جي مرحلن مان گذريا آهن خود تصوف به مذھب جو اهڙو ئي ارتقائي بيباڪ نظريو آھي جيڪي مذھبي نظريي جي انقلابي تشريح جي صورت ۾ سامهون آيو. انساني شعور جي مسلسل ارتقا جي اهڙي ئي دلچسپ تاريخ جو مثال اسان کي يونان ۾ ملي ٿو جنهن رجعت پسند خدائن مذهبن کان بغاوت ڪري تاريخ رقم ڪري ڇڏي هئي. ان بغاوت جي ڊگهي سفر ۾ پروميٿيس جي ڪٿا ڏاڍي دلچسپ آهي توڙي جو هي ڪهاڻي ڏند ڪٿا تي مبني آهي پر هن قصي جي اهميت جو سبب هڪ اهڙي خدا سان بغاوت ڪرڻ آهي جيڪي انسانيت جو ويري ۽ انسانيت جي جياپي جو استحصال ڪندڙ هيو. يونان جي اها دلچسپ ڏند ڪٿا ايئن آهي ته انساني وجود کان اڳ يونان جي خدائن ٽائيٽنس نالي وڏين قوتن کي شڪست ڏني، جنگ دوران ڪيترائي ٽائيٽنس تباهه ٿي ويا ۽ بچيل ٽائيٽنس کي قيد ڪيو ويو، پر هڪ ٽائيٽنس جنهن جو نالو پروميٿيس هيو جنهن پنهنجي ڀاءُ ايپيميٿيس کي سمجهايو ته هو ان جنگ ۾ يوناني خدائن جو ساٿ ڏين. ٽائيٽنس خلاف جنگ ۾ فتح کانپوءِ خدا زيوس پروميٿيس ۽ ايپيميٿيس جو شڪريو ادا ڪيو ۽ هنن کي اهو ڪم سونپيو ته هو ساھ وارن جانورن جي تخليق ڪن. ايپي ميٿيس کي اهو ڪم ڏنو ويو ته جيڪي مخلوق تخليق ڪيا وڃن انهن کي الله طرفان مختلف نعمتون ڏنيون وڃن. پروميٿيس کي پهريون انسان جوڙڻ جو چيو ويو، پروميٿيس پهريون دفعو انسان کي بلڪل خدا جي شڪل جهڙو جوڙيو، زيوس پروميٿيس کي چيو ته انسان توڙي جو خدا جي شڪل جھڙو آھي پر انسان فاني هوندو ۽ ھو پنهنجي حياتيءَ ۾ يونان جي جبل اولمپس جي پوڄا ڪن جيئن انسان خدا جي ڏمر کان بچي سگهي. جڏھن قربانيءَ جو وقت آيو ته پروميٿيس هڪ جانور ڪهي آيو جنهن جو گوشت پروميٿيس ڇيڻن جي هيٺان لڪائي ڇڏيو ۽ هڏا جانور جي چرٻيءَ ھيٺ رکيا جانور جي ان گوشت جي ورهاست وقت زيوس کي پنهنجي حصي ۾ رڳو ھڏا مليا، جنهن سبب زيوس کي تمام گھڻي ڪاوڙ آئي، زيوس سڄي ڌرتيءَ مان باھ جو خاتمو آڻي ڇڏيو جيئن انسان ذات گوشت نه پچائي سگهي پروميٿيس زيوس جي ان قدم کي نا انصافي سڏيو ۽ پنهنجي ٺاهيل مخلوق خلاف ظلم سمجهو، پروميٿيس مائونٽ اولمپ تي چڙھي ويو ۽ اتان باھ کڻي ماڻھن کي ڏنائين، باھ جي اچڻ سان انسانن کي سٺو کاڌو مليو ۽ انهن کي ٿڌين موسمن ۾ گرم رھڻ ۾ مدد ڏنائين. جڏھن اهو سڀ ڪجھ زيوس ڏٺو ته هن کي چڙ آئي ۽ پروميٿيس کي قيد ڪري هن کي سزا ڏنائين قيد ۽ تشدد باوجود پروميٿيس خدا کان ڪڏھن به معافي نه ورتي. پروميٿيس جي اھڙي بهادريءَ لاءِ هن کي ڏند ڪٿائن مذھبن ۽ خدائن جي تاريخ ۾ عزت جي نگاھ سان ان ڪري به ڏٺو وڃي ٿو جو هي قصو بيباڪي بهادري ۽ بغاوت جي تاريخ جو تسلسل آھي. رجعت پسند خدائن مذھبن سماجن کان بغاوت جو پروميٿيس جو اھو ھڪڙوئي قصو ناهي بلڪه انساني تاريخ ۾ ٻيا اھڙا ڪيترائي برونو، سقراط، گيليلو، گوتم، منصور، شاھ لطيف، عنايت، بلاول، سچل سرمست بغاوت ڪندي حق جا هوڪا ڏئي ڪوڙ سان بغاوت ڪندا رهيا آھن.
پاڻ جڏھن تصوف جي آڳاٽي تاريخ جا پيرا کڻي ڏسون ٿا ته تصوف جو نظريو صرف شاعري جي صورت ۾ نٿو ملي نه ئي وري تصوف اسان جي سماج جو ڪو نئون موضوع آھي بلڪه تصوف سنڌي شاعريءَ کان گھڻو آڳاٽو آھي، جيڪي دنيا جي ڪيترين ئي هزارين سالن جي تاريخن جو سفر ڪري اسان جي سنڌي صوفياڻي شاعريءَ ۾ پهتو آھي. بنيادي طور تي لفظ تصوف صوف، صفا، اهل صفه سان جوڙيو ويندو آهي. آڳاٽي زماني ۾ تصوف جا پرچارڪ صوفي فقير اُنَ جو سبيل سادو ڪپڙو اوڙھي پنهنجي سادگي ظاهر ڪري اهو ثابت ڪندا ھئا ته ھٺ وڏائي انسان کي نٿي سونهي مطلب تصوف جي نظريي جون ابتدائي پاڙون سادگيءَ جي تند سان جڙيل آھن. تصوف جي نظريي ۾ هيڪڙائي کي حاصل ڪرڻ لاءِ مختلف ڏاڪا مقرر ڪيا ويا آهن. مشرق سميت پوري برصغير ۾ وري تصوف وحدت الوجود ۽ وحدت الشهود جي صورتن ۾ نطر اچي ٿو، تصوف جا ٻه مڪتب فڪر آهن هڪ نوفلاطوني ٻيو اشراقي ۽ اطلاقي، جنهن جو تعلق يوناني فلسفه ۽ ويدانيت سان آهي. ان سوچ فڪر ۽ تصور جا حامي منصور الحلاج، شيخ فريد الدين عطار ۽ جلال الدين رومي هئا جن جو نظريو وحدت الوجود هيو ان فڪر کي فلسفي جي (Perdict) انداز ۾ ملت مسلمه ۾ شيخ ابن العربي محي الدين اندلسي جوڙيو هيو، تصوف جي اندر ٻيو تصور وحدت الشهود جو آهي جنهن جو تخليقڪار مجدد الف ثاني شيخ احمد سرهندي آهي. ان فڪر جا قائل شاهه ولي الله ۽ علامه اقبال آهن انهي نظريي ۽ سوچ کي نئون لاڙو ۽ نوان رخ ڏيڻ وارو ۽ ٻنهي نظرين کي پرکڻ وارو ۽ ان جو ٽڪراءُ ۽ متضاد ڳالهين تي روشني وجهڻ وارو ۽ ان جو تت ڪڍڻ وارو شاهه ولي الله هيو، اصل ۾ هو نظرياتي طور وحدت الوجود جو قائل هو پر وحدت الوجود جي ڪمزور پاسن ۽ ان جي جامد ۽ مدي خارج ڳالهين سان اختلاف رکندو هيو. شاهه ولي الله خاص طور تي اسلامي تعليم جو پارکو هيو جنهن وحدت الوجود ۾ اصلاحات آڻي ۽ مذهبي حوالي سا غير شرعي پاسن سان اختلاف رکي اسلامي تصوف ۾ ڪجهه ترميمي بحث ڪيو. تصوف جي تاريخي مطالعي مان خبر پوي ٿي ته وحدت الشهود جو باني امام رباني مجدد الف ثاني هيو جيڪي همه اوست جو قائل ۽ شارح هيو. جيئن اسين مٿي به اھا ڳالھ بيان ڪري آياسين ته ھڪڙا صوفي وحدت الوجودي هوندا آهن ۽ ٻيا وحدت الشهودي ھوندا آھن، انهن ٻنهي صوفين جي موروثيت ۾ اهو فرق ھوندو آهي جو وحدت الوجودي صوفين جي نقطه نظر ۾ هن پوري ڪائنات ۾ الله تعاليٰ جي ذات موجود آهي، وحدت الوجودي ۽ وحدت الشهودي صوفين ۾ اھو فرق ٿو بيهي ته وحدت الوجود جي لحاظ کان سڀڪجھ خدا آهي، پر وحدت الشهود ۾ اهي ٻئي الڳ آهن، وحدت الشهودي صوفين جو چوڻ آهي ته ڪنهن به جڳھ شيءِ جو پاڇو هرگز اها خود جڳھ يا ساڳئي شيءِ سڏرائي نٿو سگهي ايئن خدا ڪائنات ٻه الڳ شيون آھن. تصوف جي فڪر جو اثر اسلام جي اندر سن 160 هه کان ملي ٿو حالانڪه تصوف ۽ صوفي لفظ بعد ۾ مروج ٿيو، تصوف جي تاريخي اصطلاح مان خبر پوي ٿي ته پهريان احسان لفظ هيو جيڪي اڳتي هلي تصوف جي هم معنيٰ طور سڏجڻ لڳو. اسلامي تصوف جي تاريخ مان ڪجهه مستند حوالن مان خبر پوي ٿي ته اسلامي تصوف جي تاريخ ۾ دنيا ۾ سڀ کان پهريان بغداد جي هڪ صوفي بزرگ عبدڪ الصوفي کي صوفي جي نالي سان سڃاتو ويو، هي ٻي صدي ھجري جو بزرگ آھي انڪري چئي سگهجي ٿو ته اسلامي تصوف جي معرفت ۽ طريقت جي ابتدا ٻي صدي ھجريءَ ۾ ٿي. اسلامي تصوف کانپوءِ ستت ئي يعنيٰ ٽين صدي هجري کان ٿورو پوءِ ھڪ اھڙي صوفي بزرگ با يزيد بسطامي جو نالو ملي ٿو جنهن جي وفات 261 ھ 875ع ۾ ٿي، ھن بزرگ بابت چيو وڃي ٿو ته پاڻ ھڪ سنڌي بزرگ ابو علي سنڌي (جيڪي برھمڻ پنڊت جو شاگرد ھيو) جنهن سان ملاقات ڪيائين ان وقت جي ڪجھ تذڪرن ۽ تاريخي ڪتابن مان اھو به ملي ٿو ته صوفي با يزيد بسطامي ۽ ابو علي سنڌي جي ھن ملاقات کان اڳ ابو علي سنڌي تصوف جي علم کان واقف ھيو ان ڳالھ جو اقرار با يزيد بسطامي ڪندي چوي ٿو ته؛ مون ابو علي سنڌي کان جيئن تصوف ۾ فنا ۽ توحيد جو علم سکيو ايئن هن مون کان الحمد شريف جي تفسير معلوم ڪئي. تاريخي تذڪرن ۾ بيان ٿيل ان ڳالھ مان واضح ٿئي ٿو ته ٻي صدي تائين سنڌ اندر تصوف جي تعليم مروج ھئي ۽ ان تعليم اڳتي ھلي پنهنجا پير وڌيڪ مضبوط ۽ پختا ڪيا. آهستي آھستي جيئن دنيا ارتقا ڪندي رھي ايئن اسان جي ڌرتيءَ تي تصوف جون پاڙون به مضبوط ٿينديون ويون ۽ ھتي ڪيترن ئي عظيم بي مثال صوفي بزرگن جنم ورتو جن پنهنجي فهم فڪر عقل دانش سان نوان دڳ نوان رستا متعارف ڪرايا. وقت جي تقاضائن تحت تصوف جا اھي سڀ رستا مذھب جي اصلاحي ترقي پسند نفي بڻجي سامهون آيا، تصوف پنهنجي دور ۾ سموري انسان ذات لاءِ ترقي پسند فڪر هيو جيڪو ٻين نظرياتي تڪرارن جي صورت ۾ ترقي پسند بڻجي آيو جنهن مذهب ۾ سڌارا آندا. جهڙي طرح هر تاريخي نظرئي کي پنهنجو عروج ۽ زوال هوندو آهي جڏهن سماج جمود فرسوده دقيانوسي ۽ انتهاپسنديءَ جي ور چڙهي ويندو آهي ته ان ۾ اندروني تضاد رهندو آهي ان جي مادي سياسي سماجي حالتن مان ئي هڪ ڪايا پلٽ تبديلي جنم وٺندي آهي اهڙي ريت ان سياسي سماجي اقتصادي مادي تبديلي سان گڏ علمي ادبي فڪري تبديلي به رونما ٿيندي آهي جيئن يورپ جي روشن خيال دور ۾ ادب آرٽ فلسفي ۾ انقلاب برپا ٿيو ۽ عيسائي مذهب ۾ ريفارميشن جي تحريڪن جنم ورتو اهڙي ريت تصوف به ريفارميشن بڻجي آيو مذهب ۾ تصوف هڪ سڌريل صورت جو فڪري ارتقا پذير سماجي شعور آهي هو پنهنجي دور جو ترقي پسند فڪري نظريو هيو هر نظرئي جيان هو به ڪن جڳهن تي جمود جو شڪار ٿيو ان جي جڳهه ٻي ترقي پسند نظرئي ورتي ۽ اهڙي ريت ان ۾ به ڪجهه خرابيون پيدا ٿي پيون، جهڙي ريت ڊاڪٽر مبارڪ علي تصوف کي سماج جي اندر مزاحمت جي رڪاوٽ سمجهندو آهي ۽ تصوف پنهنجي بيهڪ ۾ هڪ (Alienation) ويڳاڻپ اسهپ پيدا ڪئي انسانن جي مادي ضرورتن جي طور تي جيئن سماجي اقتصادي سياسي ثقافتي طبقاتي برابري ۽ قومي سوال کا پري رکي ماڻهن کي گونا گونيت ۽ وجداني ڪيفيت ۾ مبتلا رکيو اهڙي ريت صوفيت ۾ عورت کي ڪمتر سمجهو ويو تصوف پڌر شاھي جي به ور چڙهيو ۽ هڪ پڌر شاهي فڪر ۽ نظريو رهيو جتي عورت کي عبادت جي راه ۾ رڪاوٽ سمجهيو ويو آهي جئين آدم ۽ هوا جي متعلق هوا تي ڏوهه وڌو ويندو آهي ته ان آدم کي ڀلايو ۽ عورت حسناڪ جي صورت ۾ انسان ڀلجي ٿو پوي ۽ صوفي مجازي عشق جا به انڪاري آهن جيڪي انسان جي جبلت (instinct) آهي ۽ ان جي لاءِ صوفي بيابانن ٿرن ۽ ريگستانن ۾ هليا ويندا آهن. شاهه لطيف به جوانيءَ واري وقت ۾ مرزا مغل بيگ جي نياڻيءَ سان عشق لڳڻ کانپوءِ ويڳاڻپ (Alienation)“جيڪي پنهنجي جوهر ۾ انسان جي فطرت به آهي” جو شڪار رهيو سندس بيهوشيءَ واري حالت ۾ جسم واريءَ سان لٽجي ويو هيو لطيف جي ان ويڳاڻپ سان ڀلي ڪير اختلاف ڪري به پر جيڪڏهن لطيف جي ان نوجواني واري زندگيءَ جي عشق کي ڏسجي ٿو ته اها ڳالهه به واضح طور ملي ٿي ته لطيف پوري ڪائنات فطرت جو مشاهدو ان وقت ڪيو جڏهن سندس مرزا مغل بيگ جي نياڻيءَ سان عشق لڳو. ايئن سڌارٿ گوتم ٻڌ بادشاهت عيش عشرت آرام خاندان ڇڏي ڪري ريگستان ۾ نڪري پيو هڪ فقير ٿي پيو جيڪو سڪون گونا گونيت جي تلاش ۾ نڪتو دنيا کان لاتعلق ٿي ويو، گوتم ٻڌ سماجي اڻ برابري انساني پيڙاه ڏک درد کان پري رهيو، انهن جي خلاف مزاحمت نه ڪري سگهيو جيڪي ڏکن تڪليفن ۾ ڦاٿل هئا ۽ اهي تڪليفون ڏسي برداشت نه ڪري سگهيو ۽ نه ئي انهن جي خلاف آواز اٿاري سگهيو ۽ ھو وڃي سڪون جي تلاش ۾ نڪتو ايتري قدر جو سندس حسين ۽ خوبصورت زال جنهن سان هو پيار ڪندو هيو هو ان کي به ڇڏي هليو ويو ۽ ڪيترائي سال هندستان جي شهر گيا ۾ هڪ وڻ هيٺان ويٺو رهيو اتي سندس موت ٿيو ان وڻ کي سڌارٿ جا چاهيندڙ اڄ به ٻڌو سڏيندا آهن. پر جڏهن پاڻ گوتم ٻڌ جي ڀيٽ ۾ شاهه لطيف کي ڏسون ٿا ته لطيف جو فڪر نظريو ڏاهپ هڪ اهڙي تحريڪ مزاحمت طور سامهون ٿي اها ڳالهه واضح ٿي ڪري ته واقعي لطيف هڪ شاعر کانسواءِ هن پوري انساني تاريخ کي تبديل ڪرڻ جو هڪ جاندار مثال هيو، جنهن جي نظريي ۾ عام رواجي فلسفين جيئن زمين ۾ منهن ڪري جهڪي ويهڻ ڪفر هيو.
کُهي جا کنيائين، وک تنهين ويجهي ڪئي،
ڇــــــــڪيءَ ڇنائين، پــــــنڌ مڙوئي پٻ جـــــــو.
(شاهه)
لطيف هڪ عقليت پسنداڻو (Rationalist)عظيم جينيئس شاعر هيو جنهن سنڌ جي جاگرافيائي سماجياتي اقتصادياتي، ثقافتي، مادياتي ۽ تهذيبي حالتن کي ان وقت پنهنجي شاعري وسيلي اجاگر ڪيو. هن سنڌي سماج سميت دنيا جي سموري مادي اٿل پٿل رياستن سياستن سماجن، جاگرافيائي، اقتصادي طبقن ۽ انساني نفسيات فڪر ۽ ادب کي خوب سمجهي اسان کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي. اهڙي طرح سنڌي سماج جي بنيادي واضح ۽ اوچا آدرش رکندڙ عنصرن کي اڀاريو ۽ ان وقت جي مُدي خارج سوچ مٿان پنهنجي شاعريءَ جي جمالياتي بيهڪ ۾ سچ پچ ته وڄون وسائي ڇڏيون. لطيف انيڪ موضوعن ۽ انيڪ پيچرن ۽ پنڌن جو پانڌيئڙو هيو، لطيف پنهنجي شاعريءَ ۾ انساني شعور فڪر فهم عقل جو اڀريل سج آهي، لطيف سماجي اڻ برابري غير منصفاڻي ورڇ انساني پيڙاه انتهاپسندي جي خلاف پنهنجي فڪري باغيانه سگهه رکندڙ شاعر آهي، لطيف هڪ نئين سنڌ سميت نئين دنيا تخليق ڪري وجود ۾ آندي لطيف طرقي پسند فڪر جو شاعر هيو لطيف فطرت جي لقائن ۽ ان جي اصولن کي شاعري جماليات ۾ هڪ فڪري سوچ ۽ منطقي اصولن کي جوڙيو. لطيف عقليت پسنداڻي طور تي ڌرتي فطرت سماج کي پرکيو پر لطيف عمليت پسنداڻي (Pragamatist)بنيادن تي شاهه صوفي عنايت وانگر جيئن جو تيئن ڪنهن وڏي تاريخ ساز مزاحمتي جدوجهد جو حصو نه رهيو، پر لطيف جي شاعريءَ جو نفسياتي اڀياس ڪرڻ کانپوءِ مڪمل طور لطيف کي ڪنهن عملي جدوجهد کان خارج ڪرڻ به لا علمي چئبي، ڇو ته اهو موضوع به تحقيق جو منتظر آهي.
جيڪڏهن اڄ اسان تصوف ۽ فلسفي جي ڀيٽ ڪيون جنهن انسانن لاءِ سماج لاءِ ڪائنات جي تخليق جا لقاءَ بيان ڪيا جن هزار سالن جي سچائين کي ڳولي لڌو انسانيت جي حقن جو پڙاڏو گونجايو ۽ منطقي ۽ عقلي بنيادن تي مادي سياسي سماجي فطري، اقتصادي، ماديت پسند، انساني ارتقا، انساني شعور، انساني فڪر، پيدواري قوتون ۽ پيدواري صلاحيتون ۽ پيدواري رشتن ناتن لاڳاپن جو تجزيو ڪيو. جدليات سائنسي فلسفو ئي آهي يوناني شروعاتي فلسفي جيڪي فطري فلسفي (Natural Philosopher) هئا جن (Greek Fatalism) کي للڪاريو ان دور جا ماڻهو قدرتي آفتن زلزلن وبائي بيمارين کان ڊڄي پنھنجي بچاءَ لاءِ ديوتا ٺاهي انهن جي پوڄا ڪندا هئا انهن تي قربانيون ڏيندا هئا اهڙن ڪوڙن ديوتائن ۽ خدائن کي رد ڪري مادي حقيقت ظاهر ڪئي جن ڪائنات جي جوڙجڪ تي بحث ڪيا انهن عنصرن ايٽمز ۽ مادن تي بحث ڪيا ۽ ان کان پوءِ (Sophistry) فلسفي ۽ پوءِ سقراط جنهن سماجي موضوعن کي بحث بڻايو اخلاقيات سماجيات جنسيات جهڙا علم انهن جا سبجيڪٽ هئا، ان کان اڳ ايپي ڪيورس جنهن انسان جي جبلت (instinct) کي اجاگر ڪيو، ان به انسانن جي لذت ۽ الفت کي ظاهر ڪيو، (sophistry) فلاسفر پروٽاگورس، ٿراسي ميڪس ڪيلي ڪلس گارجياس، ۽ پولس، (instinct) جبلت، سوچ، ويچار، تي بحث ڪيو، انهن سٺن سماجن جون صفتون بيان ڪيون ڀلائي انصاف ۽ عدل انسانن جي سٺي زندگي، نظام يعني نج اخلاقي صفتون بيان ڪيون، ڪارل مارڪس چيو هو ته دانشورن ۽ فلسفين دنيا جي تشريح ڪئي آهي اصل ڪم ته دنيا کي تبديل ڪرڻ آهي اهي فلسفي ئي هئا جن انسانن جي گهرجن لاءِ آواز بلند ڪيو، اهڙي طرح جيڪڏھن اسان سائنس جي تاريخ پڙهون ٿا ته 1548ع جي فلسفي ۽ سائنسدان برونو جنهن جو تعلق اٽلي سان هيو جنهن کي چرچ پاران جئيري ساڙڻ جي سزا ڏني وئي ان جو ڏوھ اهو هيو ته هن ڪاپرنيڪس جي ڪائنات بابت نظريي کي عام ڪيو، ان موجب ته ڪائنات جو مرڪز زمين نه پر سج هيو، ۽ زمين سميت ٻيا سمورا فلڪياتي وجود ان جي چوڌاري ڦرندا رهن ٿا، رومن چرچ هن تي مڇرجي پيو برونو ان سچائي تان نه هٽيو نيٺ هن مرڻ قبوليو ۽ پنهنجي عقليت پسندي تحت هن تحقيق ڪري اها دعويٰ ڪئي ته ڪائنات رڳو اها ناهي جيتري اسان کي نظر ٿي اچي هن چيو ته ڪائنات لامحدود آهي ۽ اسان جهڙيون ٻيون دنيائون به وجود رکي سگهن ٿيون نيٺ 1600ع ۾ مذهب جي توهين ۾ هن کي جيئرو ساڙيو ويو، ان کانپوءِ سائنسدان گليليو کي به ڪائنات جو محور سج قرار ڏيڻ واري ڏوھ ۾ سزا ڏني وئي ۽ هن کي سڄي ڄمار جيل ۾ گذارڻو پيو. هاڻ پاڻ جيڪڏهن تاريخي طور اسان تصوف کي پڙهون ٿا ته اسان جا اڪثر صوفي بزرگ عمليت پسند نه هئا سواءِ صوفي شاهه عنايت جي جنهن لاءِ ڊاڪٽر سبط حسن چيو هو ته صوفي شاهه عنايت انهن روايتي صوفين منجهان نه آهي جيڪي هر حال ۾ صبر شڪر ڪن بلڪه هو حالتن تبديل ڪرڻ وارن مان هيو. اسان کي شاعريءَ جي پسمنظر ۾ جماليات جي اهم عنصرن ۾ مذهبي مدي خارجيت لاءِ اصلاحي تنقيد ملي ٿي ۽ شاعري جي اندر تصوف جي شڪل ملي ٿي، تصوف مذھب جي ھڪ سڌريل صورت جو ارتقا پذير سماجي شعور آھي جيڪي تصوف جون اخلاقي ۽ سماجي نڪته آهن ته اهي لاڳو ڪيا وڃن ته ڪنهن حد تائين اڄ به بهتري اچي سگهي ٿي مثال طور جيئن اڄ جو انسان انا پرستي مذهب پرستي دولت پرستي ۽ خواهش پرستي سان گڏوگڏ بدحالي بيوسي بيحسي بڇڙائي بي حيائي مفلسي ۽ لاچاري نفرت ناراضگي ڏاڍ ۽ اوچ نيچ ۽ ذات پات جي ور چڙهي پنهنجون سڀئي خوش حاليون، اميدون آسرا خواب ۽ خيال امن آزادگي سچائي سادگي عاجزي انڪساري مان ۽ مروت عزت ۽ آبرو ايڪو ۽ اتحاد عدل ۽انصاف کان وڃائجي ويٺو آهي انڪري اڄ جو انسان حسد ساڙ ڪيني ڪدورت قتل و غارت مذهبي انتها پسندي فساد ۽ فتني سان گڏوگڏ ذات پات رنگ و نسل جي ور چڙهي چڪو آهي جيڪڏهن ڪنهن حد تائين تصوف جا ڪجهه بنياد مذهب ۾ ريفارميشن طور تي استعمال ڪيا وڃن ته اڄ جي حالتن ۾ به مذهبي جنونيت ۽ بربريت قابو ۾ اچي سگهي ٿي. جيڪڏهن تصوف کي عام مذھبي روايتي ۽ عقيدتمنداڻي تشريح کان هٽي ڪري انصاف جي ڪاٿي ۾ توريو وڃي ته اسان کي تصوف جو واسطو به پنهنجي جوهر ۾ انسان ذات ۽ انساني سماج سان جڙيل نظر ايندو، جيئن آءٌ مٿي به اها ڳالھ واضح ڪري آيس ته تصوف مذھب جي ھڪ سڌريل صورت جو ارتقا پذير سماجي شعور آھي. ڇو ته تصوف انساني سماج جي رجعت پسند نظرين جو رد هيو ۽ صوفي فقيرن وٽ اھڙا سادا عام اصول هئا جن ۾ خاص ڪري جاگيرداراڻي ۽ سرمائيداراڻي سوچ کي ڪاپاري ڌڪ ھڻي رهيا ھئا ڇو ته تصوف ۾ ذاتي ملڪيت ۽ سرمائي جي گهوڙي تي سواري ڪري پيڙيل طبقن جو استحصال ڪندڙ ڦورن جي ڪا به جڳھ نٿي ملي تصوف ان سمورين ڳالهين جو ھڪ رد هيو باقي عملي طور تصوف جي ان مزاحمتي قول ۽ فعل ۾ توڙي جو ڪٿي تضاد به ملن ٿا پر ان تضادن جا جواب اسان کي صوفي شاه عنايت جي عظيم جدوجهد مان به ملن ٿا جنهن ذاتي ملڪيت خلاف هڪ تاريخ ساز جنگ ڪندي اصل صوفيءَ واري تاريخي علمي تشريح ڪري ڏيکاري.
سنڌي ادب جو تاريخي مطالعو ڪرڻ سان پتو پوي ٿو ته جيئن سنڌي ادب جي شروعات 1050ع ۾ سومرا دؤر کان ٿي بلڪل ساڳئي طرح ان ادب جي شروعات جو ذريعو پڻ سنڌي شاعري ھئي ۽ سنڌي ٻوليءَ جا پهريان ڪجھ اھڙا شاعر ملن ٿا جن وٽ سنڌي شاعريءَ جو فن ته هيو پر سندن ڪلام ڪنهن خاص اوچي ۽ فڪري گهرائي تي پورو نه پئي لڌو. ايئن سومرا دؤر کان سنڌي شاعريءَ جو ھڪ ڪلاسيڪل دؤر سمن جي دور جي روپ ۾ شروع ٿئي ٿو ۽ ھن دؤر جي پڇاڙيءَ ۾ سنڌي ٻوليءَ جو هڪ اھم ڪلاسيڪل شاعر قاضي قادن اڀري ٿو. وقت گذرڻ سان گڏوگڏ اسان جي سنڌي سماج جون سياسي ۽ سماجي حالتون تبديل ٿينديون رهيون بلڪل ساڳئي طرح سنڌي شاعريءَ جي موضوع جي قوت بيان جو تجربو به سگهارو ٿيڻ لڳو ۽ سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جي سمنڊ جو ھڪ اھڙو وهڪرو شروع ٿي ويو جنهن قاضي قادن، شاه ڪريم، شاه لطيف، روحل فقير، سچل سرمست، نانڪ يوسف، خوش خير محمد، عثمان فقير، حمل فقير، بيدل سائين، جانڻ چن سميت ھن ڌرتيءَ اھڙن ٻين ڪيترن ئي بيباڪ صوفي شاعرن کي جنم ڏنو جن پنهنجي شاعراڻي موضوع ۾ ٻڌي امن ڀائيچاري ۽ حضرت عشق جي موضوع کي مکيه قرار ڏئي ڳايو.
ستو سڄي رات، مُھ ويڙھي مئن جيئن،
نه تـــــــــــــو سنبل تات نه جهوري آھِ ڪا.
سيئي سيل ٿئام، پڙھيام جي پاڻ لاءِ،
اکــــــــــر اڳيان اڀري واڳون ٿي وريام.
(قاضي قادن)
ڪلاسيڪل سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جو تاريخي مطالعو ڪرڻ سان اهو واضح ٿئي ٿو ته سنڌي ادب ۾ شاعريءَ جي صورت ۾ جنهن ڪلاسيڪل صوفي شاعر جا پهريون دفعو فني توڙي فڪري طور پختا شعر مليا آھن اهو آھي قاضي قادن باقي ان ڳالھ کان به انڪار نٿو ڪري سگهجي ته ڪو قاضي قادن کان اڳ سنڌي شعر نٿو ملي بلڪه قاضي قادن کان اڳ يعنيٰ سومرا دؤر جا ڪجھ نالن کانسواءِ ۽ سڃاڻپ جوڳا نالا ۽ شعر ملن ٿا جن کي سنڌي شاعريءَ جو حوالو ته سڏي سگهجي ٿو پر کين سنڌي صوفياڻي شاعريءَ ۾ جيئن جو تيئن ان ڪري به ڳڻي نٿو سگھجي جو سندن ڪلام جي سگھ تصوف جي ڀيٽ ۾ ڏاڍي عام ۽ سادي آھي. جيتريقدر ڳالھ سنڌي شاعريءَ جي سماجي فڪري ڪارج جي آھي ته اها به ھڪ جدلياتي حقيقت آھي ته انساني سماج ۾ انساني فڪر جي ارتقا ۽ سگھ مسلسل ارتقا جي مرحلي ۾ رهي ماضيءَ جي ڀيٽ ۾ پاڻ کي وڌيڪ پختو ڪندي نظر اچي ٿي بلڪل ساڳئي طرح وقت حالتن جي ڦيري سان گڏ سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جا سمورا فني توڙي فڪري پاسا مضبوط نوان ۽ اڳ کان اڳرا نظر ايندا رهيا آھن. پاڻ جڏھن سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جي ھن ڊگهي سفر ۾ فني ۽ فڪري لحاظ کان مڃيل پهرين ڪلاسيڪل ۽ سگهاري شاعر قاضي قادن جي ڪلام کي ڏسون ٿا ته اسان کي قاضي قادن جي شاعري ان ڳالھ جو ٺوس دليل ڏيندي ثابت ٿي بيهي ته سنڌي ڪلاسيڪل شاعريءَ جي ابتدا ئي تصوف سان ٿي آھي ۽ سنڌي ڪلاسيڪل شاعريءَ جا ابتدائي اھڃاڻ تصوف جي رنگ ۾ رنگيل آھن. اھڙي ريت قاضي قادن جا هن طرح جا صوفياڻا بيت گواھ آھن.
سيــــــــــئي سيـــــل ٿئام، پڙهـــيام جي پاڻ لَءِ
اکــــــــــــــــــر اڳيان اُڀري، واڳـــــون ٿي وريـــــام.
عينَ قصر در لک، ڪوڙين سهسين کڙڪيان،
جان ئي ڪرين پرک، تان ئي سڄڻ سامـــــــــھان.
(قاضي قادن)
ڪلاسيڪل سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جي پيڙه ٻڌي جنهن شاعر سنڌي شاعريءَ ۾ تصوف کي جيئن جو تيئن مظبوط ڪيو اھو قاضي قادن ئي هيو باقي سندس شخصيت زندگي جو شروعاتي دور صوفي رنگ کان ڪيترو متزاد هيو جو ھن پنهنجي قاضي جي عهدي تي رھي ڌرتي ڌڻين جي دل کي ڪيترو ڇيهو رسايو اهو تاريخ ڪڏھن به نه وساري سگهندي ان ڪري قاضي قادن جي قول فعل ۾ ضرور تزاد ھئا ۽ ھن جو ذاتي ڪردار سنڌي سماج جي ماڻھن لاءِ نيچ هيو ۽ پاڻ جيترو وقت قاضي جي عهدي تي رهيا ايترو وقت ڌارين حملي آور حڪمرانن جي چوڻ تي ماڻھن کي مارائڻ ۽ فتوائن ۾ حصو وٺندا رهيا، پر ان ڳالھ جي ڪري کيس سنڌي صوفياڻي ڪلاسيڪل شاعريءَ کان خارج ڪرڻ ڄڻ سنڌي شاعريءَ جي ٺوس تاريخي دليل کي پٺي ڏيڻ آھي. قاضي قادن کانپوءِ جڏھن سنڌي ڪلاسيڪل شاعريءَ کي پڙھجي ٿو ته اسان کي ڪنهن به اھڙي ڪلاسيڪل شاعر جو ڏس پنڌ نٿو ملي جنهن وٽ صوفياڻي رمز نه ملندي هجي بلڪه قاضي قادن کانپوءِ سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جو ھڪ وڏو همعصر دؤر شروع ٿيو جنهن پاڻ کان اڳ وارن شاعرن جي فڪري رجحانن واري تسلسل کي برقرار رکڻ سان گڏوگڏ تصوف جي موضوع کي وڌيڪ سگهارو ڪيو.
ســـــــــــــــوئي ھيڏان سوئي ھوڏان سوئي من وسي،
تــــــــــــــــــي هين سندي سوجهري سو مي سو پسي.
ڪـنز قدوري ڪافيا، جي پڙھي پروڙين ســـــــــڀ،
ته ڪـــر منڊي ماڪوڙي کوه ۾، پيئي ڪڇي اڀ.
(شاه ڪريم)
تصوف جي دنيا ۾ وحدة الوجودي صوفي فقيرن جي پوري تاريخ جا پنا اٿلائڻ سان خبر پوي ٿي ته سمورن صوفي فقيرن جو اھو چٽو فڪري موقف رھيو آھي تہ اللھ ھڪ آھي خود خدا هن ڪائنات ۾ تحليل آھي هن پوري ڪائنات فطرت انسان مطلب سڀني لقائن ۾ خدا موجود آھي.
پڙاڏو ســــــو سَڏُ، وَرُ وائِيءَ جو جي لَهِين،
هُــــــــــــــــــئا اَڳَهِين گڏ، ٻُڌڻ ۾ ٻــــــــه ٿــــــيا.
اَسِــــين سِڪُون جن کي، اَسِين پُڻِ سيئِي،
”لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُوۡلَدۡ”، وَنءُ اوڏانهِين پيهِي،
تِــــــهان مَنجھيئِي، پارِکَ! پَرِکِجِ حَقَ کي.
(لطيف)
هتي دلچسپ ۽ نوٽ ڪرڻ جھڙي ڳالھ اھا ٻڌائڻ لازمي ٿو سمجهان ته اسان کي هن سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جي دؤر ۾ ڪجھ اھڙا سنڌي شاعر ملن ٿا جن جي شاعريءَ جي موضوع مان اندازو لڳائي سگھجي ٿو ته انهن جو مقصد صرف تصوف يا عام صوفين واري فراريت ۾ گم ٿيڻ وارو نه هيو بلڪه سندن شاعراڻا موضوع ٻولي سماج دنيا تاريخ سائنس جي پروڙ تي مبني هئا اھڙن شاعرن ۾ شاهه لطيف به اچي وڃي ٿو پر اسين شاھ لطيف کي سنڌي صوفياڻي شاعريءَ کان پاسيرو ان ڪري به نٿا ڪري سگهون جو شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ دنيا جي ٻين موضوعن سان گڏ تصوف به ملي ٿو جنهن کي پاڻ خوب ڳايو اٿن. سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جي ميدان ۾ هونءَ ته سنڌي صوفي شاعرن جو ڳاڻيٽو ڏاڍو طويل آھي جنهن کي هتي شامل ڪرڻ ڏاڍو مشڪل ٿو لڳي، پر ان ئي تسلسل ۾ تصوف ۽ سنڌي شاعريءَ کي ڇال ڏئي نئين روپ ۾ پيش ڪري سنڌ جو منصور سڏائيندڙ ھڪ اھڙو اهم سنڌي صوفي شاعر پيدا ٿيو جنهن پنهنجي شاعراڻي رنگ ۾ رجعت پسند ملن ۽ سندن رجعت پسند مذھبن جون ڌاڻيون ڪڍي ڇڏيون.
مذھـــــــــــبن ملــــــــڪ ۾ ماڻــــھو منجهايـــــــا،
شـــــــــيخيءَ پيـــــريءَ بزرگيءَ، بيحد ڀلايـــا،
ڪي نمازون نوڙي پڙھن، ڪن مندر وسايا،
اوڏو ڪين آيا سچل عقل وارا عشـــق جــي.
ڪلمي مون کي ڪين ڪيو مورئون مسلمان،
نــــــــــڪي احمد موڪليو، عرب کـــــان ايــمان،
سچــــــــو ســـو سبحان، پر ماڻھن ليکي آدمـي.
(سچل)
سنڌي صوفياڻي شاعري دنيا جي اسلامي تصوف جي فڪري تسلسل جي هڪ ڪڙي آھي. جتي ھر صوفي شاعر ان ڳالھ تي زور ڀريو آھي ته خدا روزن نمازن سان نٿو ملي هن ڪائنات خدا فطرت کي ڳولڻ ۽ سمجهڻ لاءِ قلب جو صاف هجڻ ضروري آهي ٻي صورت ۾ هي سڀ عبادتون ڪنهن به ڪم جون ناهن.
ڪلـــــــــــمو پڙھان ته ڪافـــــــر ٿيان گهران نه انهيءَ گهير،
جاڏي راھ رســــــــــول جي، تاڏي نه پايان پـــــــــيـــــــــــــــــــــر،
جــــــــي من مان نه ڪڍان مــــيـــر، ته حضور حاصل نه ٿئي.
(سچل)
جيڪڏھن سموري سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جي فڪري پسمنظر ۽ سماجي ڪارج يا تصوف جي آسان سادي معنيٰ کي سمجهڻو ھجي ته درازا جي هن درويش سچل سرمست کي ئي پڙھجي ڇو ته سچل سرمست سموري سنڌي صوفياڻي شاعري ۽ تصوف جي ڊڪشنري آھي جنهن وٽ ماضيءَ واري شاعري ۽ تصوف جي ڪيل اڻ پورين تشريحن تي تنقيد سان گڏ تصوف جي پوري تاريخ جو پوسٽ مارٽم ٿيل ملي ٿو جنهن ۾ پاڻ تصوف جي بچيل جاندار پرزن کي ھڪ تير ترار جو روپ ڏئي پنهنجي لفظن سان اھڙو ته تکو ڪيو آھي جنهن جو ڌڪ ملائيت ۽ رجعت پسند انتها پسند مذھبي ملا پنڊت پادري ڪڏھن به بچائي نه سگهندا. هينئر پاڻ سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جي جنهن همعصر دؤر ۾ هلون ٿا يقينن هي دؤر به سچل سرمست جي اثر يا سندس ڇڏيل فڪر جو تسلسل آھي جيڪڏھن اسين هن سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جي فڪري تسلسل کي سچل سرمست جي اسڪول آف ٿاٽ جو دور سڏيون تڏھن به غلط نه ٿيندو. ڇو ته سچل کانپوءِ سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جو اھڙو ته بيباڪ روپ سامهون آيو جيڪي اسان کي سچل کان اڳ سنڌي صوفياڻي شاعريءَ ۾ تمام گھٽ ملي ٿو ايتريقدر جو شاهه لطيف جھڙي عظيم شاعر وٽ به تصوف جي صوفياڻي ٻولي تمام ٿڌي انداز ۾ ملي ٿي پر سچل ان ساڳئي ڳالھ کي بيباڪيءَ سان بيان ڪرڻ جي روايت کولي ڇڏي ٿو. سچل سرمست کانپوءِ واري صوفياڻي سنڌي شاعري سچل سرمست جي اثر کان ٻاهر نظر نٿي اچي بلڪه ايئن کڻي چئجي ته ٽالپر دؤر کانپوءِ سنڌي صوفياڻي شاعري سچل سرمست جي اثر جي پاڇي ۾ رهي آھي ۽ اڪثر صوفي شاعر سچل سائين کي پنهنجو فڪري استاد ۽ مرشد تسليم ڪن ٿا. آءٌ اها ڳالھ مٿي وري وري ورجائي آيو آھيان ته تصوف مذھبي ملن پنڊتن پادرين رجعت پسند خدائن ڀڳوانن جو رد آھي جنهن ۾ حق جي ڳولا عشق جي تشريح ۽ پيار امن ٻڌي ۽ ڀائيچاري جي اهڙي دنيا تعمير ڪرڻ جو پيغام سمايل آھي جتي انتهاپسنداڻو اسلام ڪفر ڪوڙ ڪيني جو ڪو تصور ئي ناهي. جتي دنيا جي صوفي فلسفين تصوف جي فلسفي سان پنهنجي پنهنجي حال آھر خوب پئي نڀايو آھي ايئن سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جو ڪو مٽ ئي ناهي ڇو ته سچل کانپوءِ سنڌي صوفياڻي رنگ سچل جي بيباڪ نعري جي ستي پي ڇڏي ھئي جنهن ۾ لڪ لڪوٽي جي ڊرامي بازي تمام گھٽ نظر اچي ٿي. ھتي اھا ڳالھ به واضح ڪندو هلان ته منهنجي نظر ۾ دنيا جي ڪنهن به نظريي سان اختلاف رکڻ ايترو ڏکيو ۽ پيچيده عمل ناهي جيترو مذھبي جنونيت سان اختلاف رکڻ ڏکئي کان ڏکيو عمل آھي پر ان اختلاف کي جيئن بيباڪ نموني سان سنڌ جي صوفي شاعرن نروار ڪيو شايد ئي دنيا ۾ ڪنهن ٻي پاسي اسان کي ان جو مثال ملي.
پاڻ تو پيدا ڪيو، ڪين مان چيءِ احــــــــسان ڪــــــــر،
گهرج هئي توکي گھڻي، ڪين مان چيءِ احسان ڪر.
شـــــــــڪم مادر ۾ رهيس، ٿــــــي ڏھ مهينا قيــــــــــد ۾،
تــــــو اتي پاليو مون کي ڪين مان چيءِ مهمان ڪـر.
(بيدل فقير)
دم اســـــــــم ڌاڙو ھڻي اغوا ڪيــــــــــــــــم اللھ کــــــــــــــــــــــــي،
چٽيــــــــــــم ٿــــــي چوغان ۾، بره جـــــــــــي بــــــــارود ســـــــــــــان
جيتيـــم جوڌي کي وڃي، سوگهو ڪيو اٿم ساه کــــــــــــــي
ملــــــــــــــڪ مُوتُو جـــــــــــي ويس، انت مُوتُو پوءِ ٿيــــــــــــــس
فرمــــــــــــــــان مڃيم فرقان جو، وٺيو ويــــــــس ويساه کـــــي
شريعـــــــــــت طريقت جي تڏي، هينئون حقيقت سان گــــــڏي
معــــــــــــــــرفت جــــــــــــــو گهر اڏي، ويهاريم الله کــــــــــــي
لــــک ڏين ته به نه ڏيان، توڙي ڪوڙيون ڪروڙن جون ڏين
جانــــــڻ چن چوي جوش سان، ساڙيان انهيءَ صلاح کـــــــي.
(جانڻ چن)
ھن پوري فطرت پوري ڪائنات جا سمورا لقاءَ انساني شعور سمجھ عقل فهم کانسواءِ بي مقصد بي معنيٰ ۽ موڳا آھن دنيا جي سمورن مذھبن خدائن جي وجود کي ساراهه جوڳو ڪري ساھ ڦوڪي سندن هستين کي نروار ڪرڻ انسان ذات ۽ انساني شعور عقل فهم فڪر جو ئي ڪم رهيو آھي اھڙي ئي طرح جي عالماڻي تشريح سنڌي صوفين وٽ به ملي ٿي.
مـــــــــــــــــــــــون نه ھجان خلق ته تون نــه خــلقڻهار.
(جانڻ چن)
اڄ جتي پوري دنيا رجعت پسند تصوراتي عقيدت جي گچلي ۾ ڦاٿي پئي آھي اڃا دنيا جي ماڻھن جو تعداد نج سائنسي ماديت پسنداڻي سوچ واري صف ۾ آڱرين تي ڳڻڻ جيترو به مس ملندو ان پسمنظر ۾ ۽ سڄي دنيا جي ڀيٽ ۾ اسان جو سنڌي سماج ڪجھ سوايو سائنسي فلسفياڻي عقلي منطقي ترقي کان ڪٽيل نظر ايندو، اسان جي سماج جي اندر اڄ جا مشھور شغل مذھبي انتها پسندي، فرقيواريت، سرمائيداريت سميت سماج جا ٻيا ناسور غلامداراڻا قانون ۽ رسمون هڪ اھڙي ڄار جي صورت ۾ پکڙيل نظر ايندا جتي امن آزادي انقلاب خلاف مسلسل پروپئگنڊا نظر ايندي پر اھڙي گھٽ ٻوسٽ واري ماحول ۾ سنڌ جي سنجيده صوفين جي سرمستي راڳ رنگ ۽ سندن صوفياڻي شاعريءَ جو سماجي فڪري ڪارج ڏاڍو لاڀائتو نظر ايندو. اسان کي سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جي ٻين سمورن دلچسپ فڪري لاڙن ۾ هڪ وڌيڪ ٻيو جيڪي اهم ۽ دلسچپ رنگ ملي ٿو اهو آھي موسيقيءَ جو. اها به ھڪ حقيقت آھي ته اسان جي سماج جي ڀيٽ ۾ اڄ دنيا ھن سمورن جڳاڙي نظرين کان ڪوھين ڏور ۽ اڳتي نڪري چڪي آھي دنيا جي انقلابي واٽ واحد سائنس ئي آھي ۽ دنيا سوشلسٽ انقلابي پاسي ڏانهن تيزيءَ سان ڊوڙي رهي آھي پر اڄ جي اھڙي ترقي يافته دور ۾ به جنهن سماج جي اندر قبيلائي تڪرار ڪارو ڪاري ڪوڙ ٺڳي نفرت فرقيواريت جھڙي باھ ڀڙڪندي هجي هر پاسي گھٽ ۽ ٻوسٽ ئي ٻوسٽ جي اونداهي ھجي ته اھڙي اونداهيءَ سان جنگ لاءِ سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جي تنبوري جي تند ۾ ويڙهيل عشق پيار محبت امن ۽ ڀائيچاري جي آلاپ ضرور ڪنهن مشعل راھ ۾ پنهنجو نالو لکرائيندي.
آءُ ڪانـــــگا ڪر ڳالھ، مون کي تن ماروئڙن جـــــــــــي،
ماروئڙن جي، سانگيئڙن جي.
ٻن عمر تنهنجا ماڙيون بنگلا، کُھ ڪنگڻ ڪــــــٺمال،
مون کي تن ماروئڙن جـي.
ڀائــــــــرن ۽ ڀينرن ريءَ هتڙي، ساعت ڀانيان ســـــــال،
مون کي تن ماروئڙن جــي.
(دريا خان فقير)
سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جي اھڙي دلچسپ موسيقيءَ سان ٽمٽار دريا خان فقير جي مٿئين ڪافي کي ڀڳت ڪنور رام جي آواز ۾ ٻڌي سنڌي ڪلاسيڪل صوفياڻي شاعريءَ جو موسيقيءَ جي ميدان ۾ اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته سنڌي صوفياڻي شاعري سمورين خوبين مان راڳ جي دنيا ۾ پنهنجي ھڪ الڳ جمالياتي اهميت ۽ سڃاڻپ رکي ٿي اھڙي طرح موسيقي سان ٽمٽار هڪ ٻي فقير خوش خير محمد هيسباڻيءَ جي ڪافيءَ جو هيٺيون نمونو قابل تعريف آھي.
لــک ناز سکيو آن نــوان
مشـــتاقن جـــي مارڻ لــئــه
تـــيـــــــــر اکين جا ڏاڍا تکيــــرا، سيني لڳن ٿا سنــــــــــوان
سبــــــق سوين تنهنجي سورن جا، روئي ڪيا اٿــــم روان
ڳُڻن تنهنجن جون ڳالهيون ڳجهيون، ڇا چئي ڇا چـوان
خيـــــــــر محمد خوش در دلبر جي پيش هلي مان پــــوان.
(فقير خوش خير محمد)
جھڙي ريت دنيا جي هر علم عقل جو ڪو نه ڪو مقصد ڪو نه ڪو سماجي ڪارج هوندو آھي ساڳئي طرح سنڌي صوفياڻي شاعريءَ کي جڏھن پڙهي ڏسجي ٿو ته اسان کي سنڌي صوفياڻي شاعريءَ ۾ به اھا ڳالھ واضح ملي ٿي ته عشق پيار محبت ٻڌي امن ۽ ڀائيچاري کانسواءِ اصل زندگيءَ جو ڪارج نٿو ٺھي دنيا جي مڙني صوفي درويشن جيئن سنڌي صوفي شاعرن به ان ڳالھ تي زور ڀري ماڻھن ۾ پنهنجو اهو پيغام عام ڪيو آھي ته دنيا ايستائين تميز واري نه ٿيندي جيستائين ان مان مذھبي انتها پسندي فرقيواريت ساڙ ٻيائي قتل ۽ جاگيردارڻي سوچ جو خاتمو نه ايندو. انڪري چئي سگھجي ٿو ته سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جو اصل مقصد ۽ سماجي ڪارج به اهو ئي آھي جنهن ۾ سنڌي سماج سميت پوري دنيا عالم انسانيت جو ڀلو آھي. مجموعي طور تي سنڌي صوفياڻي شاعريءَ جي موضوع جي پاڇي هيٺ ڪيل هن فڪري بحث مان اسين اهو ثابت ڪري آياسين ته تصوف جي تاريخ سنڌي شاعري کان به گھڻو آڳاٽي آھي جنهن کي دنيا جي هر اهل علم اديبن مفڪرن گھڻو لکيو ۽ پڙھيو آھي پر اسان جو اھو الميو ضرور چئبو جو اسان وٽ تصوف تي نه هجڻ برابر ڪو علمي تحقيقي ڪم ٿيو هوندو. جيڪڏھن ڪو ٿورو گهڻو ڪم ٿيو به هوندو ته اهو عقيدت جي پاڇن کان نه نڪري سگهيو هوندو مطلب هن موضوع کي مٽيريلسٽ دوستن فراريت جو گند سمجهي اڇلي ڇڏيو آھي ته وري ٻي پاسي عقيدمند محققن تصوف جي ڇيڇڙن کي ابتيون سبتيون ڇڪون ڏئي غلط تشريحن سان پئي پيش ڪيو آھي.