8. مئٽرڪ جي تياري ۽ امتحان
متاع من کہ نصيبش مباد ارزاني!
لائق استادن جي نور نظر هيٺ منهنجي زندگي به عجب ٿي پئي. محنتي ۽ سخت ڪوش ته اصل کان هوس. پر مدرسي منهنجي انهيءَ وصف کي وڌيڪ مهميز ڏني. ڪوٽوال صاحب جو رويو هوندو هو ته هوشيار شاگردن کي آزاد ڇڏي ڏيندو هو ته ڀل حساب ، الجبرا ۽ جاميٽري پنهنجي روءِ سوءِ ڪن، انهي ڪري سواءِ گهڻي رهبري جي مون ڇهين درجي جو سارو نصاب ختم ڪري ڇڏيو. حياتيءَ جو هڪڙو دم به اجايو خرچ نه ڪيم. سستيءَ ۽ بطانت ۾ پنهنجو وقت نه وڃايم، خوامخواه ٽوٽيائي ڪري خدا تي توڪل ڪانه رکيم، بلڪه واجپي آرام ۽ راحت بعد، هڪ گهڙي به بيڪاريءَ ۾ نه گذاريم
از توکل درسبب کاهل مشو
رمز الکاسب حبيب الله شنو
گر توکل ميکني در کارکن
کسب کن بس تکيه بر جبار کن
اسڪول جي راندين روندين م به برابر بهرو وٺندو هوس. خاص طرح صبح جو ڊرل مونکي وڻندي هئي ۽ جڏهن ستين درجي ۾ وائينس صاحب مونکي مدرسه ڪرائيڪل جو ايڊيٽر مقرر ڪيو ۽ راندين کان معافي ڏنائين تڏهن به ڊرل جو وارو نه گسائيندو هوس. هر روز شام جو اسٽيشن وارو ڦاٽڪ پار پئي سمنڊ ڪناري تي گردش ڪرڻ ويندو هوس. رات جو ڏهين بجي مهل بستري داخل ٿيندو هوس ۽ صبح جو پاڻهي پنجين بجي اٿندو هوس. اسڪول جي برج جو گهڙيال ان وقت برابر پنج ڌڪ هڻندو هو، بيماريءَ بڙي کان الله تعاليٰ مونکي رکيو. جيڪڏهن بعضي لڱن تي ڪڻس جو اثر محسوس ڪندو هوس ته پاڻ کي رلي ياسوڙ ۾ ويڙهي ٿورو وقت ليٽي پوندو هوس. پگهر اچڻ تي تپ توءُ سڀ رفع ٿي ويندو هو. تمام آڳاٽي وقت کان منهنجو نيم ٿي رهيو هو ته صبح جو ورزش، تخليه ۽ وهنجڻ کانسواءِ نيرن نه کائيندو هوس. اڃا اهو وضع هليو اچي. مطلب ته سڀڪا ڳالهه پنهنجي وقت تي ڪئي ويندي هئي، جنهنڪري ٻين ڪمن لاءِ به ڪافي فراغت ملندي هيم. اگرچه دوستن سان مهل سر ورونهه ڪبي هئي. پر اجائي کيچل ۽ گوڙ سان ڪانه پوندي هيم:
آنکس ڪه زغوغا نرهد، واي برو
بر خلق جهان دل بنهد واي برو
دردست فقير نيست نقدي جز وقت
آن تيز گر از دست دهد ، واي برو
نتيجي ۾ ڪيترائي بورڊر حسابن توڙي ٻين ڪمن ۾ مونکان پنهنجون مشڪلاتون حل ڪرائيندا هئا. هڪ ٻن ڄڻن کي پيسن تي به ٽيوشن ڏيندو هوس. جهڙوڪ محمد باقر جوڻيجو ۽ ڪريم بخش ٽانوري، سيد ميران محمد شاهه حسابن ۾ بلڪل چٽ هوندو هو. تنهن کي باقاعده حساب سيکاريندو هوس. پاڻ اڃا به علي الاعلان ماڻهن کي ٻڌائيندو آهي ته جيڪڏهن ميٽرڪ ۽ ڪاليج جي پهرئين سال دائود پوٽه مونکي حساب نه سيکاري ها ته هر گز هن منزل کي نه پهچان ها. ڪنهن سان به وير وروڌ ڪونه هوندو هوم. سڀ ڪنهن سان نمي کمي هلندو هوس. بغض ۽ ڪينو منهنجي مذهب جي به خلاف هو بلڪه ڪفر جي برابر هو:
کفر است در طريقت ما کينه داشتن
آئين ماست سينه چون آئينه داشتن
سني توڙي شيعا، هندو خواه ڪرستان منهنجي نظر ۾ يڪسان هوندا هوا. سيد عطا حسين شاهه موسوي، جو منهنجو هم ڪلاسي هو، ۽ نهايت فضيلت وارو، ٿورو ڳالهائو ۽ محتشم هو، تنهن سان منهنجي دوستي انهيءَ وقت کان وٺي جاري آهي
کفر کافر را و دين ديندار را
قطرهء دردت دل عطار را
سوال ڪرڻ يا گهرڻ منهنجي عادت نه هئي. ڏيڻ وڻندو هوم ۽ وٺڻ کان ونءُ ويندو هوس اڃا تائين اهو شيوو هليو اچي
ڏٺي ڏکويا، اڻ ڏٺي راضي رهيا
سامي تي ٿيا، جينء ڪين کنيائين پاڻ سان
هڪ دفعي مرحوم شيخ قائم خان مدرسي ۾ آيو.کيس پيرين پئي وڃي مليس. هلندي وقت مونکي هڪ روپيه يا ٻه ڏيڻ چاهيائين، پر مون ادب سان انڪار ڪيو. چيومانس ته اوهان جي شان وٽان نه آهي جو ايتري خسيس رقم ڏيو. مون ننڍي هوندي جي هڪ فارسيءَ ۾ پڙهيل حڪايت ٻڌائي مانس ته اسڪندر اعظم کان ڪنهن شخص هڪ درهم جو دان گهريو جو هن ڏيڻ نه قبوليو. چي هي منهنجي شان وٽان نه آهي تنهن تي سائل عرض ڪيس ته ڀلا فلاڻو ڪي فلاڻو علائقو مونکي عطا ڪريو چيائينس ته تون انهيءَ جو لائق ناهين.
غريب شاگردن جي سهائتا لاءِ وائنس صاحب بعضي بعضي ڪي ڇوڪرا شهر جي متمول ماڻهن ڏانهن موڪليندو هو. هڪ ڀيري مان به وفد سان گڏجي مرحوم حاجي عبدالله هارون وٽ امداد لاءِ ويس، جنهن جي ڪاثر خيرات رو ورياء تي ٻڌل هوندي هئي. مان سڀني جو سرڪردو هوس. سو مونکي ڏاڍي ڇنڊ ڪڍيائين چي اوهان سويل ئي پنڻ تي سندرو ٻڌو آهي. اڳتي هلي ڪهڙا ڪٻر جا کنڀ کوهيندا؟ تنهن تي مون نهايت لهر سان چيومانس ته سائين لقاء تو بعطاء تو بخشيدم. اسين پاڻ لاءِ اوهان وٽ ڪشتو کڻي ڪونه آيا آهيون. بلڪ ڪن مستحق غريب ۽ محتاج شاگردن جي مدد لاءِ صدقو گهرڻ آيا آهيون. جيڪڏهن اوهان کي ڏيڻ جي نيت ناهي، ته پوءِ هروڀرو اسان جي دل ڇو ٿا ڏکويو؟ ائين چئي سندس ڪوٺيءَ مان نڪري آياسين ۽ اگرچه پوءِ پاڻ پڇتائي ڪيتريون ئي منٿون ڪيائين پر اسان پرواهه ئي ڪانه ڪيس:
مبين حقير گدايان عشق را کاين قوم
شبهان بي کمر و خسروان بي کلهند
اگرچه پوءِ مرحوم مون سان گهڻي قدر مهربان رهيو ڇا پرنسپاليءَ جي زماني ۾ ، ڇا ڊي پي آءِ هئڻ وقت. پر مون کانئس ڪڏهين به غريبن لاءِ امداد نه گهري. رب جو لطف آهي، جو اڃا اها استغنا هٿان نه وئي آهي، ۽ اها هستيءَ جي ڪيميا اڇا به دل کي مالامال ڪري رهي آهي:
زپادشاهه و گدا فارغم بحمد الله
گداي خاک در دوست پادشاه منست
۽ انهيءَ وقت کان وٺي فجر جي نماز بعد هي دعا پڙهندو ايندو آهيان
يا رب تو چنان کن ڪہ پريشان نشوم
محتاج براد ران و خويشان نشوم
بي منت مخلوق مرا روزي دهه
تا از در تو بدر ديگران نروم
۽ رب العزت ڪڏهين به ڪنهن جي در اڳيان هٿ نه ٽنگايو آهي پر جڏهن ڪڏهين سعيي خاطر مخلوق کي منت ڪئي اٿم، ته محروم ئي ٿيڻو پيو آهي. حقيقت ڪري انهيءَ يڪتا مالڪ جو در ڇڏي غير جي دروازي تي وڃڻ ئي عبوديت جي خلاف آهي
پوريا درم پن، جن پنيي پورت نه ٿئي
نانءُ انهيءَ جوڳن، جو ڏئي ڏرمائي ڪينڪي
۽ پڻ هيٺين دعا جا ننڍي هوندي پنهنجي مرحوم چاچي نطام الدين (ننده) کان سکي هيم. سا به ٻين دعائن سان گڏ پڙهندو آهيان، اگرچه اها شاهه جي رسالي ۾ داخل ناهي ۽ رڳو فقيرن جي واتان ٻڌي اٿم
جو دم جيارين، هادي حفظ ۾ رکين
هدايت هاشمي، مونکي ڏاتر ڏيارين
محتاجي مخلوق جي، قادر نه ڪارين
آگا، عبداللطيف چي، ويل نه وسارين
پرڪش پيارين، پاجي دران پانهنجي
ڇهين درجي ۾ ئي خودباوريءَ جا سبق حاصل ٿيا. جي ابعمر وسرڻ جا ناهن. سڀ ڪم پنهنجي هٿان پاڻ ڪندو آهيان ۽ ٻئي تي هرگز نه پاڙيندو آهيان. اهو انهيءَ عظيم الشان نالي جو اثر اٿم جو اٺ تان لهي ڪريل لڪڙي پاڻ کڻنندو هو۽ جنهن عمرو بن العاص جهڙي زبردست فاتح کي چئي ڏنو ته:
متيٰ اتعبدتم الناس وقد ولدتهم امهاتهم احرارا
“اوهان ماڻهو ڪڏهن ٻانهو بنايو آهي، حالانڪ سندن مائرن کين آزاد ڄڻيو آهي. انهي ڪري هر حالت ۾ سچ چئي ڏيڻ ۽ ٻئي تي ڀروسو نه ڪرڻ منهنجي حياتيءَ جو نصب العين رهيو آهي.
هڪ دفعي وائينس صاحب سڀني بورڊرن کي ڊائننگ هال ۾ ڪٺو ڪري “خودباوري” تي وياکياڻ ڏنو، چي هر ڪنهن بورڊر کي پنهنجي ڪمري جي پاڻ صفائي ڪرڻ گهرجي، تنهن تي منهنجو دوست ميران محمد شاهه بگڙي پيو چي اسين پنهنجي رهايش ۽ خوراڪ لاءِ خرچ ڏيون ٿا، پوءِ جو نفرن جو ڪم ڪريون. اهڙي طرح فري بورڊرن مان الهڏني (علاءُ الدين) سمي مخلافت واري، جنهن تي وائينس صاحب کي ڏاڍي بڇان لڳي. فري بورڊرن مان فقط مون ۽ هڪ اٻاوڙي جي مسڪين ڇوڪري هام هنئي ته اسين پنهنجي ڪوٺين جي پاڻ صفائي ڪنداسين ۽ ٻيو به جيڪو ڪم اسان تي ڌريو ويندو سو خوشيءَ سان بجا آڻينداسين. تنهن تي وائينس صاحب اسان کي برقي بتين صاف ڪرڻ ۽ شمعدانن ۾ تيل ڀرڻ جو ڪم سونپيو ۽ ڀيو جيڪو اهو ڪم ڪندو هو تنهنکي نوڪريءَ مان ڪڍي سندس پگهار اسان کي ڏياريائين. ازانسواءِ مونکي کٽون ۽ کٽولا واڻڻ ايندا هوا، سو بورڊنگ جي ڇنل کٽولن جي واڻڻ جو ڪم منهنجي حوالي ڪيائين، جنهن مان هر هڪ کٽولي تي ٻه چار آنا ملندا هئم. انهيءَ ڪري ايتري قدر پيسو ٿيندو هوم جو نه فقط ڪتاب ڪڙا خريد ڪندو هوس ۽ ڳوٺ وڃڻ لاءِ ڀاڙو ڪندو هوس، جي ٻين فري بورڊرن کي مدرسي جي خيراتي فنڊ مان مفت ملندا هوا.پر مهيني ڀر ڪجهه روپيا پنهنجي والد صاحب کي به گهر جي خرچ پکي لاءِ موڪليندو هوس مطلب ته:
تا دستر سم بود زدم چاک گريبان
شرمندگي از خرقئه پشمينه ندارم
انهيءَ سال (1915ع) ڇهين درجي ۾ ٽي مهينا وڌائي آئينده لاءِ انتهائي امتحان مارچ مهيني ۾ رکيائون، جنهن ڪري مقرر نصاب کان به وڌيڪ ڪم ڪيو ويو. مونکي پاڻ بيروني مطالعي لاءِ چڱو موقعو ملي ويو ۽ انگريزي ۾ ڪيترائي ڇيدا ڪتاب پڙهي ورتم. سالياني امتحان ۾ هر هڪ موضوع ۾ پهريون نمبر آيس ۽ مدرسي ۾ هيڪاري منهنجي قابليت جو ڌاڪو ويهي ويو ۽ ماستر مڙا سڀ مونکي تحسين جي نظر سان ڏسڻ لڳا:
نابرده رنج گنج ميسر نمي شود
مزد آن گرفت، جان برادر کہ کار کرد
ڏاڍي جوش ۽ خروش سان ستين درجي م داخل ٿياسين. اسان جهڙو هشيار ٽولو ڪڏهين به مدرسي جي مئٽرڪ ڪلاس ۾ نه ويٺو هو. بيشڪ اڳئين سال ۾ شيخ عبدالستار لطف علي (هينئر پروفيسر اي ايل شيخ، جنهن سان منهنجي انهيءَ وقت کان الفت هلي اچي) مدرسي جو ڪر مٿي کنيو هو. جو سڄي يونيورسٽيءَ جي مئٽرڪ پاس سده مسلمانن ۾ پهريون نمبر آيو هو ۽ جيراز ڀائي اسڪالر شپ کٽي هوائين.
پر ڪيترائي ڇوڪرا امتحان ۾ ناڪامياب ٿيا هوا. جهڙوڪ منهنجو مرحوم دوست عبدالرزاق ميمڻ، امان تنيو(نوشهري مدرسي واري ماسٽر عزيز الله تنيي جو مائٽ) حامد علي ولد علامه عبدالله هالاڻي وارو وغيره جن کي اسان وڃي پڪريو ۽ کانئن گهڻي قدر ڪثر کڻي وياسين.
انگريزي اسان کي خود وائينس صاحب سيکاريندو هو. جنهن جو صحيح تلفظ ۽ صرف و نحو تي گهڻو ڌيان ڏيندو هو. هو صاحب مدرسي جو ٽيون پرنسپال هو ۽ عليڳڙهه مان پروفيسري ڪمائي هتي آيو هو. مدرسي جيڪا نمايان ترقي هن صاحب جي ايامڪاري ۾ ڪئي، تنهنجي تاريخ شاهد آهي. ڏاڍو هڏ ڏوکي هو ۽ هشيار شاگردن تي ساهه ڏيندو هو. پنهنجي هڙان وڙان غريبن جي مدد ڪندو هو. پڇاڙيءَ تائين مدرسي جي خدمت ڪيائين ۽ خدمت ڪندي پنهنجا پران تياڳيائين. وائينس صاحب جو مون تي گهڻو هٿ هو ۽ جيڪي به چوندو هوسانس، تنهن کان ڪنڌ نه ڪڍائيندو هو. باقي انگريزي ۽ حسابن جو ڪم مسٽر محمد رضا شيرازيءَ جي سپرد هو، جنهن جي هشياري ۽ مهارت جي تعريف منڍ کان وٺي ٻڌندا ايندا هواسين. پاڻ اصل ايراني بهائي هو، مگر نهايت صاف دل ۽ گهڻگهرو انسان هو جاگرافي ۽ تاريخ مسٽر نهالچند پاڙهيندو هو پر هو هڪڙو ڍٻ هو۽ اگرچه پنهنجووظيفو پوري طرح بجا آڻيندو هو تڏهن به سندس پڙهائي ۾ ڪو جس ڪونه هوندو هو.
هر کسي آن کند کہ لائق اوست
فارسي جئين اڳي چيو ويو آهي، مرحوم مرزا سليمان صفوي پاڙهيندو هو. هو وڏي ذوق جو صاحب هو ۽ فارسي پڙهائڻ ۾ وڏي دلچسپي ڏيکاريندو هو. حقيقت ۾ فارسي لاءِ محبت هن ئي شخص اسان ۾ پيدا ڪئي ۽ اسان کي ايترو استعداد حاصل ٿيو جو في البديهه فارسي ۾ شعر چئي ويندا هواسين. هڪ دفعي ميران محمد شاهه ۽ مون ويٺي ئي ٿوري وقت ۾ ٺٽي ننگر بابت وڏو نظم ٺاهي ورتو جنهن جي پهرين مصرع شاهه ٿي چئي ته قافيي واري مصرع مون ٿي پوري ڪئي. ميران محمد شاهه اڳيئي چڱو شاعر هو سو مون پنهنجو مٿي جو سوربه کيس ڏئي ڇڏيو. مرحوم ميرزا صفوي اسان کي حافظ ۽ ٻين شاعرن جا چيدا غزل انگريزي ترجمي سان لکائيندو هو، جن مان اڪثر اڳيئي منهنجا پڙهيل هوا جهڙوڪ:
1. در سرود زدستم صاحبذلان خدارا
2. اگر آن ترک شيرازي بدست آرد دل مارا
3. مخوان زديرم بکعبہ زاهد
نثر ۾ وري اخلاق محسنيءَ جهڙو ادق ڪتاب رکيل هو، جو پڻ وڏي ذوق ۽ شوق سان پڙهندا هواسين، انهي مان مثنوي جون هيٺيون سٽون ياد اٿم. جن جي پڙهڻ ڪري اڃا به اکين مان آب ايندو آهي ۽ دل ڌوپي صاف ٿيندي آهي ۽ سڀ اولا لهي ويندا اٿم
ايکہ خواهي کزيلا جان و آخري
جان خود را در تضرع آوري
کان تضرع رابر حق قدر هاست
وآن بها کا نجاست زاري را کجاست
اي خوشا چشمي کہ آن گريان اوست
وي همايون دل کہ آن بريان اوست
آخر هر گريہ ما خنده ايست
مرد آخر بين مبارک بنده ايست