9. ڪاليجي تعليم وارو عرصو
چه خوش ميگفت نغمه خواني
بر آور هرچه اندر سينه داري
سر ودي نالئه آه فغاني
ستين درجي وارو سال سيگهه ۽ سانت ۾ گزري ويو. سڀ ڪو پساهه سجايو ۽ سڀ ڪو سانگ سڻائو هو. ظالم زماني به اهي ساعتون پنهنجا سر ۽ سنڱ سانڍي رکيا دل ٿڌي ٿانهري ۽ دماغ سالم رهيو. دنيا جي ڪنهن به ڏک يا سور هردي تي هلان نه ڪئي سڀ ماحول مشڪندڙ ۽ ٻهڪندڙ نظر آيو. علم جي طلب ۾ پاڻ کي پچائي ڇڏيو هوم. محنت ۽ مشقت منهنجي طبيعت جو ڀاڱو ٿي پئي هئي. قدرت واٽ سنواري ڏني هئي. جنهن ڪري هر مشڪل ڪم آسان ٿي پيو. دوست دمساز هوا ۽ استاد مهر پرور، حياتي گلاب جي گل وانگر ٽڙي سرهي ٿي پئي، پر اها پوري خبر هيم ته ڪنڊن جي ڏنگن بغير گل هٿ نه ايندو ۽ ڪسالي کانسواءِ مقصد هاصل نه ٿيندو، تنهنڪري بيش از بيش هٿ حاج ۾ ۽ دل يار ۾ڪم کي لڳي ويس.
بيخار گل نباشد و بي نيش نوش هم
تدبير چيست، وضع جهان اينچنين فتاد
اونهاري جي موڪل ڳوٺ گذاريم پر سياري واري تعطيل ۾ منهنجي دوست سيد ميران محمد شاهه زور ڀريو ته سرديءَ جو وقت هلي اسان وٽ ٽکڙ شريف ۾ صرف ڪر ۽ مونکي پڻ حساب سيکار. سندس صلاح مڃي ساڻس ريل گاڏيءَ ۾ چڙهي راهي ٿيس. کٿڙ جي اسٽيشن تي ٻه اٺ هڪيا تڪيا بيٺا هئا جن تي سوار ٿي وڃي ٽکڙ شريف پهتاسون، مونکي اوطاق تي رهايو ويو جتي منهنجي گهڻي خاطري ڪئي وئي ۽ ويڪيشن جو سارو عرصو کل خوشيءَ راحت ۽ محنت ۾ لنگهي ويو.
انهن ڏينهن ۾ ٽکڙ جي بستي نهايت وسندڙ ۽ آباد هئي. چوڌاري چراگاه ۽ سايون ٻنيون هيس. اولهه طرف درياء هوس، ته اوڀر طرف جبل، جنهنجي ڪارونڀار منظر کي وڌيڪ چهچٽي وارو بنائي ڇڏيو هو. جبل ۽ شهر جي وچ ۾ سرهندي خواجگان جي آرامگاهه ۽ سيدن جو مقام هو جتي گهڻائي ماڻهون زيارت لاءِ ايندا ويندا هوا. ٽکڙ جا سيد ساوا ستابا ۽ مهمان نواز هوا. ميران محمد شاهه جو والد سيد زين العابدين شاهه عرف چڱل شاهه ۽ چاچو محمد شاهه مون تي گهڻو مهربان هوا. پڻ سنڌي جي وڏي اديب سيد اسد الله شاهه ۽ سيدن جي پڳدار سيد عبدالحڪيم شاهه مون تي هٿ رکيو. سڀ مڻيادار ۽ ڳڻن جا ڳهير هئا. سندن منهن موڪرا، سلوڻا ۽ سونهن وارا هئا. سندن مٿن تي اچيون پڳون يا زردار لونگيون نهايت سهڻيون لڳنديون هيون. سندن شهمور يا سفيد ڏاڙهيون سندن ڏيل کي وڌيڪ ڏيادار بنائينديون هيون. هينئر ته سندن پوين ۾ زماني جي ڦيري اها سونهن ۽ سوڀيا نه رهڻ ڏئي آهي. جڏهين ورهين کانپوءِ ميين عيسي جي تربت جي تلاش ۾ ٽکڙ مان لنگهڻو پيم، تڏهن ڏٺم ته شهر ۾ اها رونق ئي ڪانه هئي. سڀ ڪنهن هنڌ سناٽو لڳو پيو هوڄڻ ته ڪو راڪاس گهمي ويو آهي. سچ ته وڏن کانپوءِ سڃ آهي.
مان هر روز پنهنجا ڪم به پڙهندو هوس ۽ سيد ميران محمد شاهه کي به حساب، الجبرا ۽ جاميٽري سيکاريندو هوس. هر جمعي جي ڏينهن فجر نماز کانپوءِ خواجگان جي مقبري تي دعا پنڻ ويندو هوس ۽ گچ ٿيل ديوارن تي پنهنجي عقيدت جا فارسي زبان ۾ شعر لکندو هوس جي هينئر قطعا وسري ويا اٿم.
جئن مون شروعات ۾ بيان ڪيو آهي ته اسين ابي ڏاڏي کان نقشبندي طريقي جا آهيون اگرچه هاڻ منهنجي ڪنهن خاص طريقي سان وابستگي ڪانهي ۽ نڪي پيريءَ مريديءَ ۾ ڪو وسواش اٿم، هوئن ته سڀني طريقن جي بزرگن ، عالمن ۽ اولياء الله جي وڏي عزت ۽ تعظيم ڪندو آهيان. ليڪن انهي زماني ۾ جڏهن دلي ۽ دماغي ڪيفيت اور هئي تڏهن اهي سڀ ڳالهيون وڻنديون هيون ۽ شڪ يا گمان کي اندر ۾ جاءِ نه هئي. هينئر به اهو يقين اٿم ته اهي انسان جي روز شب الله تعاليٰ جي يادگيري ۾ گذراين ٿا ۽ دنيا جي لوڀ ۽ لالچ کان دور آهن ۽ جن جو سارو وقت خلق جي هدايت ۾ خرچ ٿئي ٿو تن جي صحبت اڪسير ۽ دعا تاثير واري آهي.
يک زمانه صحبتي باوليا
بهتر از صد سال بودن بااتقيا
گر تو سنگ صخره اي مرمر شوي
چون بصاحبدل رسي گوهر شوي
اولياء الله جي ڪرامتن ۽ ڪرشمن ۾ به اعتبار اٿم. جڏهن جوڳي ۽ سنياسي جي تپسيا ڪرڻ پاڻ ماري اچرج جهڙا ڪم ڪري ٿا ڏيکارين، تڏهن بلڪل ممڪن آهي ته رسول الله ﷺ جي سچن دوستدارن هٿان اهڙا ڪرامت جا ڪم صادر ٿي سگهن.
انهي وقت خواجگان جي مقام ۾ فقط خواجه عبدالرحمان صاحب رح جي مزار هئي. منهنجو والد صاحب انهيءَ بزرگ جو مريد هو. جنهنڪري مان به انهي روحاني ڪشش کان سندس مقبري جي زيارت لاءِ ويندو هوس. ۽ گهڻو حظ حاصل ڪندو هوس. هيءُ بزرگ پنهنجي زماني جو وڏو اهل الله ۽ پهتل شخص ٿي گذريو آهي. سندس فيض مان گهڻائي ماڻهو وڃي راس ٿيا ۽ سندس ڪرامتن جون اڳلهيون عام مشهور آهن. هيءَ روايت مون پنهنجي والد صاحب ۽ ٻين کان ٻڌي آهي.
هڪ دفعي خواجه صاحب جن سيوهڻ ۾ لعل شهباز قلندر جي درگاهه تي زيارت لاءِ آيا هوا. هڪ ڪڃري ان وقت پئي ناچ ڪيو ۽ ڏاڍيءَ لئي سان پئي حافظ شيرازيءَ جو هيٺيون غزل ڳايائين:
دل مير و دز دستم صاحبدلان خدا را
دردا کہ راز، پنهان خواهد شد آشکارا
جڏهن تال ڪندي، هيٺئين بيت تي آئي:
در کوي نيکنامي مارا گذر نداند
گر تو نمي پسندي، تغير کن قضارا
تڏهن خواجه صاحب جن ڏانهنس نهاري آڱر جو اشارو ڪيو ته اڦٽ عش ٿي زمين تي ڪري پئي. سڀ حاضرين هائس ۾ پئجي ويا. جڏهن سامت ۾ آئي. تڏهن توبه تائب ٿي وڃي سندن پيرن تي پئي. ۽ پنهنجو گندو پيشو ڇڏي وڃي شادي ڪيائين ۽ عزت عفت جي زندگي بسر ڪرڻ لڳي.
ٻي ڳالهه ڪندا آهن هڪ سال درياء شاهه ٽکڙ کي پائڻ لڳو، ماڻهن ۾ لڏ پلاڻ پئجي وئي. سيد پڻ ٿرٿلي ۾ اچي ويا ۽ اچي خواجه صاحب جن کي اها روبڪار ٻڌايائون. تڏهن خواجه صاحب جن پائيندڙ درياء جي ڪپ تي مصلو وڇائي ساري رات پنهنجي رب کي ٻاڏائڻ لڳا. صبح جو ماڻهو اچي ڏسن ته درياء ڏنيون ڏئي پيو وهي.
چوبشنوي سخن اهل دل مگو کہ خطاست
سخن شناس ته اي دلبرا خطا اپنجاست
مولانا روميءَ ته ا نهيءَ باري ۾ صاف صاف چيو آهي:
کار پاکان را قياس از خود مگير
گرچه مانند در نوشتن شير شير
جملہ عالم زين سبب گمراه شد
کم ڪسي زابدال حق آگاه شد
اشقارا ديدهء بينا نبود
نيک و بد در ديده شان يکسان نمود
عمري با انبيا برداشتند
اوليا را همچو خود بنداشتند
گفتہ اينک ما بشر ايسان بشر
ماو ايشان بستہء خوابيم وخور
اين نداشتند ايشاناز عمي
هت فرقي درميان بي منتهي
ڏيپلائي صاحب ۽ سندس هم خيال ڀلي انهيءَ ڳالهه ۾ شڪ آڻين
بيا ڪه رونق اين کارخانه ڪم نشود
ززهده همچو توئي با بفسق همچومني
القصه موڪل جو مدو خير خوبيءَ سان ختم ڪري جنوري 1917ع جي شروعات ۾ اٺ رستي کٿڙ جي اسٽيشن تي پهچي. حيدرآباد روانو ٿيس. گاڏيءَ ۾ مرحوم عبدالمالڪ گارڊ چڙهيل هو، جو مدرسه ۾ ايندو ويندو هو ۽ مونکي سڃاڻندو هو. تنهن چيم ته هن گاڏيءَ کي ڪراچي ڏانهن ويندڙ ٽرين سان اتصال ڪونهي، تنهنڪري بهتر ٿيندو ته اها رات حيدرآباد رهي، ٻئي ڏينهن ڪراچي روانو ٿيان. حيدرآباد مون اڳي ڪانه ڏٺي هئي، سو مونجهاري ۾ پئجي ويس ته ڪٿي رهندس. شيخ عبدالمالڪ مونکي دلداري ڏيئي ڊاڪٽر شيخ محمد يعقوب جي دواخاني تي وٺي آيو، جو ان وقت اسٽيشن روڊ تي واقع هو ۽ پاڻ به اتي رهجي پيو. ڊاڪٽر صاحب سان انهيءَ ڏينهن کان وٺي سڃاڻ اٿم.
ڊاڪٽر شيخ محمد يعقوب تازو مسلمان ٿيو هو. هندن کانئس سندس ٻار ٻچا کسي ورتا هوا ۽ مٿس مقدمو دائر ڪيو هوائون. پاڻ انهيءَ شش و پنج ۾ هو، پر مهمانداريءَ جا شرط پوري طرح بجا آندائين. وٽس هڪ پنجابڻ مائي هئي، جا سندس ماني ٽڪي ۽ ٽهل ٽڪور ڪندي هئي. کيس بوئا ڪري سڏيندا هئا. ۽ اڃا تائين ساڻس ڳنڍي اچي. ڊاڪٽر صاحب کي پاين کائڻ جو شوق هوندو هو، جو پڻ اڃا هليو اچيس. اسان به صبح جو پايا کائي رڄ ڪيو، پوءِ کانئس موڪلائي ڪراچي واري ٽرين ۾ ويٺاسين ۽ خير سان اچي پهتاسين.
ميٽرڪ امتحان ۾ باقي 3 مهينا کن اچي رهيا هوا. مون به مڪمل تياري ڪري ڇڏي هئي. مان نٿو ڀانيان ته ڪنهن شاگرد اهڙي استعداد ۽ ذوق سان تياري ڪئي هوندي. آخر امتحان مٿان اچي ڪڙڪيو ۽ مون به بي خوف ٿي منهن ڏنومانس. سڀني ڪمن ۾ سٺو ڪيم. رڳو تڪڙ سببان انگريزي ۽ الجبرا وارن پيپرن ۾ ڪي چڪون ٿي پيون. پيپر نهايت سولا هوا پر اتساهه ۽ تڪڙ ڪري انگريزي ۾ سڌي بيان کي مخاطب جي بدران غائب ۾ اڻ سڌو ڪري ويٺس ۽ الجبرا جي منسابت وارن حسابن جي طريقي۾ گهوٽالو ٿي پيو. ليڪن پنهنجي ڪيتي جو ڪهڙو علاج؟ جيڪڏهن اجائي تڪڙ نه ڪريان ها ته جيئن جاميٽري ۾ 99 سيڪڙو مارڪون کنيون هيم تئن الجبرا ۾ ايتريون ئي مارڪون کڻان ها ۽ پڻ انگريزيءَ ۾ سيڪڙو مٿي ٿئيم ها ۽ يونيورسٽيءَ ۾ پڻ اعليٰ نمبر حاصل ڪريان ها. افسوس ڏاڍو ٿيم پر صبر کانسواءِ چارو ڪونه هوم.
وائينس صاحب مونکي چيو ته امتحان جي نتيجي تائين بورڊنگ هائوس ۾ رهي پئو. آخر نتيجو ظاهر ٿيو. سنڌ ۾ هندو مسلمان شاگردن ۾ پهريون نمبر بيٺس ۽ سنڌ نمايش انعام حاصل ڪيم. مدرسي جي ماسترن ۽ شاگردن سڀني مبارڪون ڏنيم، پر مان اچي رئڻ ۾ ڇٽڪيس ۽ مس مس سڀني جي سمجهائڻ تي ماٺ ڪيم:
رضا بداده بده وز جبين گره بکشاي
ڪہ برمن وتو در اختيار نکشاد ست