14
غزل پنهنجي گروپ سان گڏجي، پيء جي هڪ پراڻي جيپ ۾ چڙهي وڃي اهڙن هنڌن تي پهچندي هئي ۽ سرڪاي مدد جي آسري ۾ ويٺل ماڻهن جي اندر پنهنجي مدد پاڻ جي تحت حوصلو ۽ همت پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪنديون هيون ته هو هن مشڪل مان پنهنجو پاڻ کي ڪڍي سگھن ٿا، هو کين سمجھائينديون هيون ته جي توهان هنن جي مدد جي آسري ويٺا ته ايندا ضرور، پر ان سان انهن جو ئي ڀلو ٿيڻ وارو اهي بلڪه ٻٽو فائدو. پهرين ته توهان جي نالي تي ملندڙ ان امدادي سامان جو عُشر عُشير به توهانکي ڪونه ملندو، باقي سڀ اهي ورهائيندڙ، پنهنجا ڀَڀ ڀرڻ لاءِ لڪائي رکندا. ٻيو ته هو ان سرڪاري مدد جي جيڪا هنن ڪڏهن به پنهنجي هڙان وڙان نه ڏني هوندي آهي، ليڪن هو توهان تي اهڙو ٿورو ٿڦيندا ڄڻ هنن توهان مٿان قارون جا خزانا لُٽايا هجن. بدلي ۾ اسان جا اٻوجھ ماروئڙا هميشه لاءِ سندن ٿورائتا ٿي سندن مٿان اوَل گھول پيا ويندا. اڳتي هلي هو انهي سرڪاري مدد کي ووٽ جي شڪل ۾ ڪيش ڪرائيندا. ته اسان جا اهي ڪامورا به وهندي گنگا ۾ پنهنجا هٿ ٻوڙڻ کان ڪونه گھٽائيندا. هو کين انهن ماڻهن جا مثال ڏينديون هيون، جن جا جهاز ٻڏي ويا، يا ڪريش ٿي ويا، ته انهن مان جيڪي بچي ڪنهن ويران علائقي ۾ وڃي پهتا. پنهنجي همت ۽ حوصلي سان نه صرف پنهنجي پر پنهنجي ساٿين جي به زندگي بچايائون.
اهي ماڻهون جيڪي هميشه اهڙي صورت حال ۾ سرڪار جي آسري هوندا هئا ۽ سرڪار جي ڪوتاهين تي ان کي الزام ڏيندي پيا گھٽ وڌ ڳالهائيندا هئا ۽ ميڊيا وارا صرف پنهنجي چينلن ۽ اخبارن جو پيٽ ڀرڻ لاءِ سندن ويچارپڻي کي اجاگر ڪرڻ لاءِ کانئن انٽرويو وٺي پيا پنهنجي ميڊيا جي شهرت وڌائڻ جي ڪوشش ڪندا هئا ۽ سرڪار کي خوار و خراب ڪندا هئا.. اهي هنن چند سرڦرين عورتن جي تقريرن جو مذاق اڏائيندا هئا، ڳوٺن جون عورتون ته انهن سان وڙهي پونديون هيون ته،
”هتي اسان هيڏي مصيبت ۾ آهيون ۽ هي ويچاريون پهرجي سهرجي گاڏين ۾ چڙهي آيون آهن اسان کي ليڪچر ڏيڻ ، جيڪڏهن اسان جي مدد نه ٿيون ڪري سگھو ته اسان جي غربت تي چرچا ته نه ڪيو. هو کين گھڻوئي سمجھائينديون هيون ته مشڪل مان نڪرڻ جا ڪئي رستا آهن، صرف همت ۽ حوصلي جي ضرورت آهي، صرف پاڻ کي ڳولڻ جو ارادو ڪرڻو آهي. پر اسان جي هن پيڙهيل ۽ مجبور سماج تي ورهين جي ڪَٽ چڙهيل آهي، جيڪا ڄاڻي واڻي اسان جي ڀوتار طبقي مسلسل پنهنجي ڪوششن سان مٿن چڙهڻ ڏني آهي. جيڪڏهن توهان انتهائي پيار و محبت جو اظهار ڪري، ڪنهن جا هَٿ پير مفلوج ڪري ٻين جو محتاج بنائي رکڻ جي سعي ڪندا رهندا، ته انسان جيڪو فطري طور تي جيترو مضبوط، همٿ وارو ۽ محنت ڪرڻ وارو آهي، اوترو ئي آساني پسند به آهي ۽ جڏهن ڪنهن کي گھر ويٺي مانيء ڳڀو يا ڪجھ روپيه بخشش طور ملي وڃن ، ته هو ائين ئي سمجھي ٿو ته بس ايترو ئي سندن نصيب آهي جيڪو سولائيء سان کين ملي پيو.
اسان کي انهن سهل پسند ماڻهن جي اندر ۾ پنهنجي وجود کي ڳولڻ ۾سندن مدد ڪرڻي پوندي. منجھن چند روپين يا اَن جي داڻن لاءِ ڪلاڪن جا ڪلاڪ قطارن ۾ بيهي پنهنجي عزتِ نفس جي مجروح ٿيڻ جو احساس ڏيارڻو پوندو. جنهن لاءِ اسان کي صبر آزما حوصلي جي ضرورت آهي، ان لاءِ اهو سوچي قدم پُٺتي ناهن ڪرڻا، ته اسان هنن جي اندر اهو احساس نه ٿا جاڳائي سگھون. وقت کي ۽ حالتن کي بدلجڻو آهي ۽ ضرور بدلجندو. بس اسان کي همت ۽ حوصلي جي شمع روشن رکڻي پوندي.
غزل اهڙيون ئي ڳالهيون پنهنجي گروپ جي ساٿين سان ڪندي هئي ۽ سندن حوصلن ۽ اميدن کي پست ٿيڻ نه ڏيندي هئي. هوء هميشه کين سمجھائيندي رهندي هئي ته معاشري جي اندر ايترو ته بگاڙ اچي ويو آهي، تنهن کي ايتري آسانيء سان درست ڪري نه ٿو سگھجي. ماڻهو ان ڳالهه تي هري ويا آهن ۽ هيرين کي ڦيرڻ ڪافي صبر آزما ڪم آهي، پر مايوس ٿي ويهڻو ناهي. اسان کي وري وري ڪوشش ڪرڻي پوندي. ۽ جيڪڏهن اسان پنهنجي ڪوششن سان هنن جي ذهنن تي چڙهيل ڪٽ جو پهريون پرت هٽائڻ ۾ ڪامياب ٿي وياسين ته پوءِ باقي تهه سولائي سان لهي ويندا. سندن ان جماعت جو ڪوبه نالو نه هو. ٻيا به ڪجھ سر ڦريا ماڻهو هنن سان شامل ٿيندا ويا.هو بستي بستي ،ڳوٺ ڳوٺ وڃي ماڻهن ۾ اتساه پيدا ڪندا رهيا. هاڻي ڪجھ ماڻهو هنن جي مذاق اڏائڻ جي بجاء سندن ڳالهه سنجيدگيء سان ٻڌڻ لڳا هئا. انهي جاکوڙ دوران هنن اهو مشاهدو ڪيو ته ڪجھ گھرن ۾ ويچاريون عورتون صبح ساڻ پنهنجي ٻارڙن کي گھرن ۾ ڇڏي پاڻ ٻين گھرن ۾ ڪم ڪار ڪرڻ لاءِ نڪري وڃن ۽ سندن مرد يا ته جوا ۽ نشي جي بلي ۽ ٻيا ڪبوتربازي، ڪڪڙن ويڙهائڻ ۽ ٻيا فضول شوق پالي انهن جي پويان لڳا وتن ۽ عورتون جيڪي ڪمائي اچن، انهن کان زوري کسي پنهنجي ڪُڪڙن جي ويڙهه يا ڪبوتر بازي جي شوق ۾ لُٽايو ڇڏن. يا نشه پته ۽ جوا کيڏي هنن ويچارين جي سڄي مهيني جي ڪمائي گھڙيء ۾ اُڏائي ڏنڊا مُسٽنڊا ٿيو ڊٺا پيا هوندا. هڪ واندڪائي ٻيو ڊَل ٻارن جي پٺيان. ويچاريون مايون پِني سِني ٻچن جي پورت به ڪن ته هنن نِکَٽو مردن کي به پالن. بيشڪ اسان جي سرڪار جون پاليسيون انتهائي غلط آهن، تنهنجي ڪري سماج جو وڏو حصو غربت جي چڪيء ۾ پيسجي رهيو آهي ۽ صرف ڪجھ آڱرين تي ڳڻجندڙ ماڻهو جائز ۽ ناجائز طريقن سان دولت لُٽي امير کان امير ترين ٿيندا پيا وڃن ۽ ڪجھ ماڻهو صرف حسرت ڀرين نظرن سان کين ڏسي پنهنجي ڪم ڪرڻ جي رهي سهي سگھ به وڃائيندو پيو وڃي. انهن ئي چند ماڻهن جي ٺاهيل پاليسين جي ڪري، اسان جو اٻوجھ ماڻهو نادانسته طور هنن جي اڻيل ڄار ۾ ڦاسندو پيو وڃي، پر سڄو ڏوهه سرڪار يا سندن پاليسين کي ڏئي پاڻ کي بري الذمه ڪرڻ به نه ٿو جُڳائي. ڪجهه ڪوتاهيون اسان جون به هجن ٿيون. اسان به ڏينهون ڏينهن يا ته هڏ حرام ٿيندا پيا وڃون، ان چواڻي جيان،
” پڄي پاڻ کان ڪونه لک لعنت گوڏن کي “
هن ڌرتيء تي اهڙا اهڙا ڪردار به موجود آهن جن پنهنجي غربت کي هٿيار بنائي ڏونگر ڏاري ڇڏيا ، ان لاءِ هڪ ارادي جي قوت ٻيو همت ۽ پوءِ دنيا ۾ اهڙا مثال قائم ٿيا، جيڪي ٻين لاءِ اتساهه جو باعث بنجي سگھن.
هنن به همت نه هاري ۽ بار بار انهن وسندين ۾ ويندا رهيا، آخر ڪار هنن ڏٺو ته وسندين جي چند ماڻهن هنن کي موٽ ڏيندي، غزل گروپ جي ڳالهين کي سنجيدگي سان هيئين سان هنڊايو، هنن اڳتي وڌي پنهنجي سڀني سُستين ۽ ڪاهلين کي پسِ پشت رکي همت ۽ مردانگي ڏيکاري، اهي پنهنجي ڪٽنب، لاءِ خوشي ۽ خوشحاليء جو باعث بنجندا ويا. هن گروپ جو مقصد به اهوئي هو ته ڪو هڪ ته اڳتي اچي، باقي ان جي پويان نڪري نروار ٿيندا.
ائين هنن پنهنجي ان مشن کي جاري رکيو هنن جي ڪوشش هئي ته هو گھٽ کان گھٽ ماڻهن کي، جيڪي سندن اعتماد جوڳا هجن، پاڻ ۾ شامل ڪن. ڇو ته هو پنهنجي خالصتاَ سماجي خدمت کي ڪنهن سياست جي ور چاڙهڻ نه پيا چاهن. هو گھڻا ماڻهو پاڻ سان گڏ ڪري ان مقصد کي ماڻڻ کان وڌيڪ انهن کي سنڀالڻ هنن لاءِ ڏکيو هو. جيترا ميمبر هئا سڀني جي حيثيت يا پوزيشن جماعت ۾ هڪ جيتري هئي، ڪو به نه صدر هو نه سيڪريٽري ۽ نه سربراه. جهڙو نام نهاد عهديدار. ائين هو ننڍن ننڍن ڳوٺن ۾ وڃي ڪم ڪندا رهيا. ڪڏهن ڪڏهن هو انهن ماڻهن لاءِ صاف پاڻي، صفائي وغيره لاءِ انتظاميه کي به زيرِ بار ڪندا هئا ۽ کانئن مدد به وٺندا هئا. ليڪن گھڻو ڪري پنهنجي مدد پاڻ جي تحت هو ڳوٺاڻن کي سمجھائيندا هئا ته پنهنجي گھر جيان پنهنجي ڳوٺ کي به صاف سٿرو رکڻ اسان جي ذميداري آهي. ان لاءِ به اسان ٻين ڏانهن ڇو واجھايون. ۽ ماڻهو سندن ڳالهه تي ڌيان به ڌريندا هئا.
اهڙي طرح غزل پنهنجو پاڻ کي ايترو ته مصروف ڪري ڇڏيو هو جو کيس پاڻ سان ٿيل جذباتي استحصال ۽ ويساه گھاتي جي يادگيري به نه ايندي هئي، يا هوء ان کي ياد ڪرڻ کان ڄاڻي واڻي لنوائيندي هئي.، البته ڪن انڌيارين راتين ۾ جڏهن ننڊ کانئس رُسي ويندي هئي، ته اچانڪ ڪا ڪَسڪ، ڪا خلش کيس بيچين ڪري وجھندي هئي. هوء سوچيندي هئي، ته هن ته ڪنهن سان ڪا برائي نه ڪئي هئي ته پوءِ اهو سڀ ڪجھ هن سان ڇو ٿيو. فواد آخر ائين پُراسرار نموني ڇو غائب ٿي ويو. ڪراچي ڇڏي اچڻ کان پوءِ به ماريه وارن جو به ڪو حال احوال کيس ڪونه مليو هو.
هوء ۽ سندس گروپ، ماڻهن جي اها تربيت ڪئي هئي ته هاڻي هو ٻين ڏانهن واجھائڻ بدران پنهنجي مدد پاڻ تحت گھرن ۾ ۽ گھرن کان ٻاهر پنهنجي لاءِ ننڍڙا معاشي وسيلا هٿ ڪري وٺندا هئا.
هڪ ڏينهن سندس ساٿي گروپ کيس ٻڌايو ته هڪ ڳوٺ جي ڪجھ ماڻهن پنهنجي مدد پاڻ جي تحت پنهنجي ڳوٺ ۾ هڪ ننڍڙو ميلو رٿيو آهي، جتي هو گڏجي ڪجھ اسٽال لڳائيندا، هنن اسان کي به سڏيو آهي، ته ان سلسلي ۾ سندن رهنمائي ڪيون.
ٻئي ڏينهن سڄو ساٿي گروپ پنهنجين پنهنجين سوارين ۾ اتي پهتو، ته اهو ڏسي کين خوشي ٿي ته هنن کي ٻوڏ جي وقت جيڪي خيما مليا هئا، اهي هڪ قطار ۾ لڳائي، انهن ۾ پنهنجي هٿ جي پورهئي سان ٺاهيل ڪيتريون دستڪاريون ۽ ٻيون شيون رکيون هيون. انهن ڳوٺاڻن مان ڪجھ ماڻهن ساٿي گروپ کي چيو ته هو سندن اهو سامان ڪنهن نموني شهرن تائين رسائڻ ۾ سندن مدد ڪن، يا ڪو اهڙو بندوبست ڪن، جيئن ٻين ماڻهن تائين اها ڳالهه پهچي سگھي.
گھڻي سوچ ويچار کان پوءِ فيصلو ڪيو ويو ته ساٿي گروپ جا ڪجھ ساٿي ۽ ڪجھه ڳوٺاڻا گڏجي ضلعي جي انتظامي عملدار سان ملي ان کان مدد وٺن. اهو طئي ڪري هنن چند ماڻهن کي ان ڪم لاءِ منتخب ڪيو ۽ پاڻ مان غزل کي ئي هيڊ چونڊيو، جيڪا اتي سڀني جي نمائندگي ڪندي.
ٻئي ڏينهن وقت وٺي ڇهن ڄڻن جو گروپ، جنهن ۾ چار عورتون ۽ ٻه مرد هئا، اهي ڊي سي سان ملڻ ويا. جنهن هفتو کن اڳ۾ ئي ضلعي جي دپٽي ڪمشنر جي حيثيت سان چارج ورتي هئي.
غزل جي وهم و گمان ۾ به اها ڳالهه ڪونه هئي ته اڄ هن جي ملاقات هڪ اهڙي شخص سان ٿيڻ واري آهي، جيڪو هن جي کرنڊ پيل ّمن کي ٻيهر اُڊيڙِي رکندو.
هو جيئن آفيس ۾ داخل ٿيا ته سامهون ويٺل آفيسر تي هميشه جيان غزل هڪ سرسري نگاه وڌي ۽ ان شخص جي به جڏهن غزل تي نظر پئي ته هو ڪرسيء تان اُٿي بيٺو. غزل تي ته حيرتن جا پهاڙ ڪري پيا هئا. هن جي سامهون نئين ڊي سي جي حيثيت سان ڪو ٻيو نه پر افراز، ماريه جو ننڍو ڀاء هو. هوء حيران هئي ته افراز ته ڪراچيء مان ايم بي اي ڪرڻ کان پوءِ ڪنهن نوڪريء جي سلسلي ۾ اسلام آباد ويو هو، ته پوءِ هن ڪڏهن ڊسٽرڪٽ مينيجمينٽ لاءِ امتحان پاس ڪيو، ڪيئن اهي سڀ مرحلا طئي ڪندي هو اڄ سندس سامهون موجود هو.
ٻئي طرف افراز به جڏهن غزل کي ڏٺو ته سندس چهري تي حيرت گاڏڙ خوشيء جي جھلڪ ظاهر ٿي هن اهڙي اچانڪ ملاقات لاءِ سوچيو به ڪونه هو.. بهرحال هن هڪدم سنجيده مسڪراهٽ سان ايترو چيو،
”مس غزل توهان هتي.......... ! “
ايتري دير ۾ غزل به پنهنجي حيرت تي قابو حاصل ڪري ورتو هو، هلڪي مرڪ لبن تي آڻيندي،
”مان پاڻ حيرت ۾ آهيان ته هتان جا ڊي سي توهان ٿي سگھو ٿا. “
افراز جلدئي ٻين ماڻهن جو احساس ڪندي خوش دلي سان سڀني کي ويهڻ لاءِ چيو. ڪجھ ئي دير ۾ پٽيوالو چانهه کڻي آيو ۽ سڀني کي پيش ڪيائين. افراز به پنهنجي پوزيشن جي لحاظ کان غزل کان ان وقت وڌيڪ ذاتي سوال ڪونه ڪيا. بلڪه هو جنهن مقصد لاءِ آيا هئا، ان جو ۽ پنهنجي ساٿي گروپ جو تعاف ڪرايو، ۽ کانئس ان سلسلي ۾ مدد گھري. جنهن تي افراز ساڻن واعدو ڪيو، ته هو صبحاڻي پاڻ ان ڳوٺ ۾ اهو ميلو ڏسندو ۽ جيڪا مدد ٿي سگھي ضرور ڪندو.ان کان پوءِ هو موڪلائي هليا آيا.
غزل ٿَڪي ٽُٽِي جڏهن گھر واپس پهتي ته ماني کائي حسبِ معمول پيء جي ڪمري ۾ وئي ۽ اڄوڪي سڄي ڳالهه کيس ٻڌائي ۽ اهو به ٻڌايو ته هتان جو نئون ڊي سي ماريه جو ننڍو ڀاء ٿي آيو آهي.ٻئي ڏينهن واري ڳوٺ سڌار ميلي جي متعلق به ٻڌايائين. احمد شفيع سندس حوصله افزائي ڪئي، پر کيس اها به تلقين ڪئي ته هوء ڀلي ساٿي گروپ جي حيٿيت سان ڊي سي کان ڪم وٺي، ليڪن ذاتي حيثيت سان مٿس حاوي نه ٿئي ۽ نه کيس زيرِ بار ڪري. ڇو ته بيشڪ هو تنهنجي پياري سهيلي جو ڀاء آهي، توهان ڪجھ عرصو هڪ ٻئي سان گڏجي به رهيا آهيو، ليڪن اهو ٻيو وقت هو، هينئر هو جنهن حيثيت سان هتي آهي، ان ۾ سندس رتبي جو خيال ڪرڻ لازمي آهي انهي جاء تي اچي ماڻهو ڪافي سنجيده مزاج ۽ رزرو ٿي ويندا آهن هنن کي پنهنجي سيٽ جو خيال ڪرڻو پوندو آهي. ۽ وڌيڪ حجت يا بي تڪلفي سان ٿي سگھي ٿو ته توهان جي لاءِ سندس ڪا ناپسنديده راء قائم ٿئي.ان لاءِ توهان کي هر طرح جو احتياط ڪرڻو پوندو. غزل پيء کي اطمينان ڏياريو ته هوء ڪڏهن به وڌيڪ ذاتي نه ٿيندي.
ٻئي ڏينهن ساٿي گروپ تيار ٿي سوير ئي ڳوٺ پهتو، ته ڳوٺاڻن ڏاڍيون تياريون ڪيون هيون. هڪ وڏو سرڪاري عملدار سندن ڳوٺ، سندن ئي ڪاوشن کي هَٿي ڏيڻ جي سلسلي ۾ اچي رهيو هو.
غزل ۽ ساٿي گروپ کي پڪ هئي ته هر وڏي سرڪاري عملدار جيان پنهنجي اهميت جو احساس ڏيارڻ لاءِ هو به دير ڪندو ۽ انتظار ۾ سُڪائيندو ان ڪري هو آرام سان هڪ طرف ويهي ڳوٺاڻن جي تيارين کي ڏسندا ۽ ساراهيندا رهيا. هنن کي پنهنجي تربيت جي ڪاميابي تي خوشي محسوس ٿي رھي هئي. هو سوچي رهيا هئا ته ڪاش ! هنن کي سندن محنتن جي لاءِ ڪا مارڪيٽ ملي وڃي ورنه هو وري بد دل ٿي همت هاري ويهندا.
هو اڃان اهوئي سوچي رهيا هئا، ته اهو ڏسي کين حيرت ٿي ته افراز ڏنل وقت تي اتي اچي پهتو. هن سان گڏ ڪجھ ٻيا عملدار به هئا. سڀني گڏجي ڳوٺاڻن جي محنت کي ستائشي نظرن سان ڏٺو، ۽ ڪافي ساراه ڪئي. ساٿي گروپ ان دوران الڳ ٿلڳ بيٺو رهيو، جيئن هو سڀ خود اعتماديء سان پنهنجي مسئلن کي بيان ڪري سگھن. ڳوٺاڻن طرفان مقرر ڪيل ٻن عورتن ۽ هڪ مرد کين اهي ڏهه ئي اسٽال ڏيکاريا.
اسٽال گھمڻ کان پوءِ ڳوٺاڻن کٽن تي رليون وڇائي هڪ جاء تي کين ويهارڻ جو انتظام ڪيو هو، هو اتي اچي ويٺا، ساٿي گروپ به ساڻن گڏ هو. افراز پنهنجي مختصر خطاب ۾ چيو ته هو تمام جلد ضلعي هيڊ ڪوارٽر جي سطح تي اهڙوئي هڪ ميلو منعقد ڪرڻ جو اهتمام ڪندو، جتي سڀئي ڳوٺاڻا پنهنجو ٺاهيل سامان کڻي ايندا ۽ اهڙي طرح هو سندن محنت ۽ ڪاوش لاءِ مارڪيٽ مهيا ڪري سگھي ٿو . جنهن لاءِ هن ساٿي گروپ جي هن پنهنجي مدد پاڻ جي تحت روزگار پيدا ڪرڻ جي مشن کي ساراهيندي چيو ته اسان جي هن پوري ميلي جي انعقاد جو ڪم ساٿي گروپ کي سونپجي ٿو. باقي جيڪا انتظامي مدد درڪار هوندي اها ڪنداسين. ائين ڳوٺاڻن لسي پاڻيء سان سندن مهمانداري ڪئي.