لڏيو لطيفن، پلاڻي پنڌ پيا: پروفيسر ڊاڪٽر اسماعيل ڪنڀر
سال 199ع واري طوفان کانپوءِ ايل بي او ڊي ذريعي ايندڙ ٻوڏن تي پڻ هن شيخ قريو ڀانڊاري کان شيخاڻي گهاڙي جي سڄاڻ فقير ناٿو ۽ رئيس بھادر خان لنڊ جي ڪردارن ۽ انھن جي جدوجھد کي پڻ نروار ڪيو. جن جي عقل ۽ ڏاهپ سان مقامي ماڻھن جو آواز عالمي بئنڪ ۽ ايشائي بئنڪ جي عملدارن تائين پھچايو. هو لطيف سرڪار جي راھہ تي هلندي ٿر، ڪوهستان، ڪاڇو ۽ لاڙ جي ڀڙ جي ڍوري جي جتن جا قصا ۽ لاڙ جي اوٺين سان پڻ رهاڻو ڪري اٺن جي نسلن ۽ اوٺين جي ڪرت کي پڻ پنھنجي ڊاڪيومينٽرين ذريعي مختلف سنڌي چينلز تي متعارف ڪرايو. سچ پڇو تہ اسحاق مڱريو سنڌ جو اهو کاهوڙي ڪردارهو جيڪو سنڌ جو جهر جهنگ، سنڌ جي زراعت، سنڌ جي ماحوليات، ڍنڍن ۽ ڍورن، سنڏ جي سامونڊي ڪنارن تي رهندڙ آبادين، سنڌ جي پاڻين، سنڌ ۾ رائٽ بينڪ آئوٽ فال ڊرين ۽ ليف بئنڪ آئوٽ فال ڊرين سان گڏ ٿر جو ڪوئلو ۽ ترقي جي نالي ۾ ترقي وارن منصوبن سان ٿيندڙ ماحولياتي نقصانن، آبي جيوت، سان گڏ جهنگلي جيوت جي خاتمي ۽ پرڏيھي پکين جي آمد ۽ انھن تي مارين جي ٿيندڙ ڪلور تائين لکندي لکندي هو تہ راھہ رباني ٿيو پر هاڻ اهڙو اسحاق ڪڏهن پيدا ٿيندو جيڪو سنڌ جي دردن جو درمان ٿي سگهي.
اسحاق مڱريو سان مختلف موضوعن تي نہ صرف ڪچھريون ٿينديون هيون پر هن سان ٿر، لاڙ، ڪوهستان وارن علائقن ۾ ٿيندڙ مختلف پروگرامن ۾ شريڪ ٿيڻ جو موقعو مليو. سال 2018ع ۾ منير ڀرڳڙي جي سھڪار سان ڏيپلي جي ڀرپاسي کوهن جي معائني سان گڏ ٿر جي اسلام ڪوٽ ۾ ٿيندڙ ڪوئلو ڪانفرنس ۾ پڻ گڏ سفر ڪري اتي پھتاسين پر ان ڪانفرنس ۾ ذولفقار هاليپوٽو، مھيش ڪمار، اسحاق، جان خاصخيلي، سليم فقير ۽ ٻيا دوست گڏ هئاسين ۽ ياد ٿو اچي تہ ان رات صادق فقير جي محفل سان پڻ لطف اندوز ٿياسين. ۽ صبح جو ڪانفرنس ۾ ٿر جي ڪوئلي ۽ انھن جي ٿيندڙ اثرن بابت ڪانفرنس جو حصو بڻياسين، نہ صرف ايترو سال 2010-11 واري ٻوڏ کان پوءِ سائين محمد علي شاھہ، مھيش ڪمار، عزيز سولنگي سان گڏ اسحاق جون ڪچھريون پاڪستان فشر فوڪ فورم جي مرڪزي آفيس حيدرآباد هوندي هئي. جڏهن بہ ڪچھري ٿيندي هئي جو سندس موضوع سنڌ ۽ سنڌ سان سلھاڙيل ڪردارن ۽ ماحوليات شامل هوندو هو. اسحاق مڱريو جڏهن بہ ڪوزراعت تي آرٽيڪل لکندو هو تہ فون ڪري تصديق ضرور ڪندو هو. اهوئي سبب هو جو هڪ دفعو ڪپھہ ۽ ان سان سلھاڙيل ڪپھہ چونڊيدڙ عورتن بابت آرٽيڪل لکيو جنھن کي پڻ عالمي ليبر آرگنائيزيشن مڃتا ڏني. اسحاق مڱريو سان ڪچھرين جوسلسلو سائين سليمان ابڙو جي اوطاق مرڪز هوندي هئي جتي مھيش، اسحاق، جاويد سوز، فاروق سومرو، اڪبر سومرو، عزيز لغاري، راشد لغاري ۽ ٻيا دوست اسحاق جي ڪچھرين مان لطف اندوز ٿيندا هئا.
هڪ دفعو ياد ٿو اچي تہ اسحاق مڱريو مونکي چيو تہ زرعي سائنسدانن کي گهرجي تہ جيڪي زمين تي ڍڀ يا گند گاھہ ٿين ٿا ان کي گند گاھہ نہ چون ۽ گند گاھہ جي جڳھہ تي انھن کي جڙي ٻوٽن جو نالو ڏنو وڃي تہ اهو بھتر آهي ڇاڪاڻ تہ قدرت جيڪا زمين مان گاھہ ڦٽائي ٿي اهو گند گاھہ نہ آهي، لازمي قدرت طرفان ان ۾ ڳجه رکيل آهي ۽ حقيقت بہ اها آهي تہ ڌرتي تي ڦٽندڙ گاھہ يا ڍڀ پڻ انھن جو ڪنھن نہ ڪنھن حوالي سان اهم ڪردار آهي جيڪڏهن توهان زمين کي ٺوڙو ڪندو تہ لازمي زمين جو گرمي جو درجو وڌندو ۽ اڄ زرعي سائنسدان انھن ڳالھين تي زور ڏئي رهيا آهن تہ زمين کي ٺوڙو ٿيڻ کان بچائڻ لاءِ ضروري آهي زمين تي بيٺل گاھہ کي ملچ طور يا زرعي زرعي بايو ماس کي مختلف طريقن سان انرجي ۾ تبديل ڪيو وڃي. تازو ڪجهہ ڏينھن اڳ ۾ اسحاق پنھنجي تحقيقي لکڻي سنڌ ۾ دريا جي ساڄي پاسي وارن وهڪرن بابت هئي اهي وهڪرا جيڪي بلوچستان کان حمل، نارا ويلي ڪينال، منڇر ۽ آر بي او ڊي جي رهيل ڪمن ذريعي متعلق هئي پر سندس اها لکڻي ڪمال جي هئي جنھن ۾ هن پاڻي وارن مسئلن سان گڏ انھن جي حل لاءِ پڻ تجويزون ڏنيون.
اسحاق مڱريو سنڌ جي ڪردارن مير خدا بخش لانڀٽ کان خان بھادر مير غلام محمد تائين، ۽ ٻيا تاريخي ڪردارن تي هن جون لکڻيون پن ڪمال جون هيون. هو مختلف زرعي، سماجي، ثقافتي، ماحولياتي، پروگرامن کان علاوہ مختلف ادبي محفلن ۾ پڻ نظر ايندو هو جتي ساڻس ضرور ملاقات ٿيندي هئي، هن کي ليڪچر پروگرامن ۾ جڏهن سوالن جوابن جي سيشن ۾ ويھندو هو تہ سندس سوالن ۾ تحقيقي عمل واري جهلڪ نظر ايندي هئي.
محمد اسحاق مڱريو ولد محمد صالح منڱريو، 5 جون 1955ع تي ڳوٺ گل حسن سريوال ضلعي سانگهڙ ۾ ڄائو، جتي سندس والد هارپي جي پورهيي سان لاڳاپيل هو. ٻن ڀائرن مير محمد ۽ مير حسن ۽ ٻن ڀينرن واري ڪھول ۾ پاڻ پھريون نمبر آهي. سندس شروعاتي تعليم گورنمينٽ پرائمري اسڪول ڳوٺ گل حسن سريوال ۾ ٿي، جنھن کان پوءِ پرائيويٽ هاءِ اسڪول سانگهڙ مان سيڪينڊري تعليم حاصل ڪئائين ۽ پرائيويٽ طور ئي گريجوئيشن ڪرڻ کان پوءِ صحافتي پيشي سان لاڳاپيل رهيو. هن ٽيليويزن چيئنل لاءِ ڊاڪيومينٽريز بہ ٺاهيون.
اسحاق مڱريي جي ادبي سفر جي شروعات، سنڌي ادبي سنگت شاخ سانگهڙ کي جوائن ڪرڻ سان ٿي پر سندس ڪا بہ ڪھاڻي هيل تائين ڇپجي ڪونھي، خبرن، فيچرس ۽ آرٽيڪلس جي حوالي کان پنھنجي الڳ سڃاڻپ رکندڙ اسحاق منڱريو. آئي يو سي اين (IUCN) جو ماحولياتي ايوارڊ ماڻن کان علاوہ ٻيا بہ ڪيترائي ايوارڊ حاصل ڪري چڪو آهي.
ساڻس آخري ملاقات پڻ سائين سليمان ابڙي جي اوطاق تي ٿي هئي، جتي هن مونکي چيو تہ جيڪڏهن حيدرآباد جو بائي پاس مياڻي فاريسٽ کان ٺھيو تہ اڌ مياڻي فاريسٽ جا وڻ تہ هليا ويندا پوءِ انھن جو ڇا ٿيندو ۽ ڪيترا وڻ لڳندا. هُو ترقي سان ٿيندڙ ماحولياتي اثرن تي ڳوڙهي اڀياس رکندو هو اهوئي سبب آهي جو جڏهن حيدرآباد کان ميرپورخاص وارو روڊ ٺھي رهيو هو تہ هن ان روڊ تي لڳل املتاس، روهيڙي، سھانجھڙي، سُک چين ۽ ٻين ڪيترن وڻن ٽڻن تي پڻ آواز اٿاريو، جيڪي پڻ ان روڊ جي ٺھڻ سان متاثر ٿيا هئا.
اسحاق صاحب يارن جو يار هو، پر هو سنڌ جي خانہ بدوش قبيلي تي پڻ گهڻُو لکيو ۽ سنڌ جو سچو عاشق جو جيڪو بغير موڪلاڻي جي اسان کان رُسي هليو ويو ۽ ايئن رسي هليو ويو جيئن جيئن موسمي تبديلين سبب اسان کان حيدرآباد جو هوائون موڪلائي ويون آهن.
اسحاق دلبر دوست سان گڏ سنڌ جو بي باڪ ڪردار رهيو جيڪو هميشہ پنھنجي طبيعت ۾ خوش مزاج ۽ يار ويس طبيعت جو مالڪ هو. هُو سياسي ۽ فقري لڏي جو پانڌيئڙو ضرور هو پر هن تحقيقتي صحافت ۾ پنھنجو وڏو نالو پيدا ڪيو. اسحاق مڱريو جي شخصيت ۽ سندس ڪردار بابت ڇا لکي ڇا لکجي،
اسحاق جي لاڏاڻي تي سندس پوئينرن سان تعذيت ڪجي ٿي ۽ ڌڻي در دعاگو آهيون تہ ﷲ تعاليٰ کيس جوار رحمت ۾ جڳھہ عطا فرمائي (آمين) ۽ پوئينرن کي صبر جي توفيق عطا فرمائي. اسان اسحاق جي وڇوڙي کان پوءِ ضروري آهي تہ مرحوم اسحاق جي ياد ۾ سانگهڙ يا حيدرآباد پريس ڪلب جي ڪنھن هال تي سندس نالو منصوب ڪيو وڃي يا شھيد بينظير ڀٽو يونيورسٽي سانگهڙ واري ميڊيا اسٽڊي ڊپارٽمينٽ کي سندس نالي سان منصوب ڪيو وڃي. يا ڪا لائبريري قائم ڪري ان کي اسحاق مڱريو لائبريري نالو ڏنو وڃي.
لڏيو لطيفن ، پلاڻي پنڌ پيا
هٿان حبيبن ڪو نہ ڏکويو ڪڏهن
(شاھہ)