خانداني معاملا
منھنجي ھن حرڪت سائرا کي تمام گهڻي تڪليف پھچائي ھئي، ھڪ ناقابلِ فراموش ۽ ناقابلِ معافي گناھ ڪيو ھئم. حالانڪہ خود سائرا ۽ ان جي ماءُ نسيم بانو ان ڳالھ تي يقين نہ ڪيو ھو. جڏھن مون سائرا اڳيان ان سنگين غلطيءَ جو اعتراف ڪيو تہ ھُوءَ مون سان گڏ بيھي رھي، مون ھن کي گذارش ڪئي تہ قانوني طريقي سان ان غلطيءَ جي خاتمي لاءِ ڪجهہ وقت ڏي. ڇو جو آئون پنھنجي سورنھن سالن جي ازدواجي زندگيءَ جي بحالي پيو چاھيان. مون سائرا جي اعتماد کي سخت تڪليف ڏني ھئي، پر ان باوجود ھن منھنجو ساٿ ڏنو، ھن جي والدہ نسيم بانو ۽ ڀاءُ سلطان ھن کي مون سان گڏ بيھڻ جو مشورو ڏنو ھو. اسما کي طلاق ڏيڻ کان پھرين مون ھڪ قسم نامو لکي نسيم آپا کي ڏنو ھو. اھو ان مقصد لاءِ ڏنو ھو تہ انھن جو اعتماد بحال ٿئي. ان قسم نامي تي منھنجن ويجهن دوستن شاھدي طور صحيحيون ڪيون ھيون. رجني پٽيل ان جي زال بڪل، شرد پورا، ماما ڪپاڊيا مشڪل وقت ۾ منھنجي مدد ڪيائون، مون کي مفيد مشورا ڏنائون. ان دوران انھن سائرا جي بہ جذباتي ۽ اخلاقي مدد ڪئي. ان ڏکئي وقت ۾ سائرا جون بھترين ساھيڙيون شڪلا (پران جي زال) ۽ پرڪاش (بي آر چوپڙا جي زال) ھن سان ڪلھو ڪلھي سان ملائي بيھي رھيون. ھي ٻئي عورتون سائرا سان بيحد محبت ڪنديون هيون. منھنجي لاءِ ھي ٻئي عورتون سڳين ڀاڄاين وانگر ھيون. ھنن مون کي چيو تہ توھان اسان کي پنھنجو سمجهو ٿا، ھاڻي اسان جي مڃو يا غلطيءَ جو ازالو ڪيو نہ تہ پوءِ اسان ھميشہ ھميشہ لاءِ تعلق ختم ڪري ڇڏينديون سين.
ھي منھنجي زندگيءَ جو ھڪ وسارڻ وارو باب آھي، آئون پنھنجي جِيوَن ڪٿا ۾ ان واقعي تي وڌيڪ نٿو لکڻ چاھيان، ان جي پڄاڻي ھن ڳالھ تي ڪيان ٿو تہ آئون بہ ھڪ انسان آھيان ۽ انسان خطا جو گهر آهي، اڻ ڄاڻائيءَ ۾ خطا ڪئي ھئم، مون کي ۽ سائرا کي ڌار ڪرڻ جي سازش ڪئي وئي ھئي. منھنجو ايمان آھي تہ ھر ڪم ۾ قدرت جي مرضي شامل ھوندي آھي، ان واقعي کان پوءِ سائرا ۽ منھنجي محبت ۾ اڃا وڌيڪ واڌارو ٿيو ھو.
(اسما ۽ دليپ ڪمار جي شاديءَ جو واقعو معروف اديب عصمت چغتائي بہ بيان ڪيو آهي، عصمت جو اھو انٽرويو ريڪارڊ ٿيل آهي، اھو انٽرويو عصمت چغتائي، محمد لطف ﷲ خان جي قديم ۽ تاريخي آڊيو لئبريري ۾ ريڪارڊ ڪرايو ھو، عصمت چغتائي جي زباني ٻڌو: سنڌيڪار)
”اسما جو مڙس پنھنجي مطلقه زال کي مالِ غنيمت سمجهي وڏن وڏن اميرن کي ڦاسائيندو ھو، ھن دليپ ڪمار جھڙي امير ماڻھو کي ڏٺو تہ ان کي بہ پنھنجي ڄار ۾ ڦاسائڻ جي سازش ڪئي. ھڪ دفعي دليپ ڪمار بينگلور جي ھڪ ھوٽل ۾ شوٽنگ جي سلسلي ۾ ترسيل ھو. اسما جي مڙس پنھنجي زال کي بہ ان ھوٽل ۾ ترسايو ۽ بھانن سان دليپ سان ملاقات ڪرائي. ھڪ شام دليپ جي ڪمري ۾ موڪلي ٻاھران ڪُرف ھڻي ڇڏيو. اھڙي طرح دليپ ۽ اسما ڪمري ۾ رات گذاري، صبح جو ھُو ڪرائي جي قاضي ۽ ڪجهہ ماڻھن کي وٺي ڪمري تي آيو ۽ ٻنھي کي اڪيلو ڏسي گوڙ ڪري ماڻھن کي گڏ ڪيائين. اھو ڊرامو ڪرڻ کان پوءِ ھن دليپ ڪمار کي تجويز ڏني تہ جيڪو ٿيو سو ٿيو، خيريت گهرو ٿا تہ اسما سان شادي ڪيو تہ جيئن ھن جي وڌيڪ بدنامي نہ ٿئي. اھو سڀ ڪجهہ ايترو جلدي ٿيو جو دليپ کي سوچڻ جو موقعو ئي نہ مليو. ڪرائي جو قاضي اڳ ۾ ئي موجود ھو، سو نڪاح پڙھايو ويو، اھڙي طرح اھا شادي ٿي، اھو قصو مون کي عصمت پھرين ئي ٻڌايو ھو، پوءِ ريڪارڊ ڪرايائين.“
(’تماشائے اهلِ کرم‘ ليکڪ: محمد لطف ﷲ خان صفحو 197)
ڪجهہ ماڻھن مون کي صلاح ڏني تہ سائرا ٻار پيدا ڪرڻ جي قابل نہ آهي، پر حقيقت اها آهي تہ 1972ع ۾ سائرا جو اٺن مھينن جو حمل ضايع ٿي ويو ھو، سائرا جي پيٽ ۾ ٻار تيار ٿي چُڪو هو پر خون جي بيماري جي ڪري حمل ضايع ٿي ويو. ھاءِ بلڊ پريشر ھجڻ ڪري سائرا جو آپريشن نہ ڪرائي سگهياسين، حمل جو ضايع ٿيڻ اسان ﷲ جي رضا سمجهي برداشت ڪيو.
اسما سان شاديءَ جو معاملو ٿيو تہ ماڻھن اھي ڳالھيون گهڙڻ شروع ڪيون تہ دليپ ڪمار کي سائرا مان اولاد نہ ٿيڻ ڪري، ھن اسما سان شادي ڪئي آھي. اسان کي اولاد نہ ٿيڻ جو، ماڻھن کي وڏو تجسس هوندو ھو، مون کان اڪثر پڇيو ويندو آھي تہ اولاد نہ ٿيڻ سبب ناخوش آھيان؟ ھا اھو صحيح آھي تہ اسان کي پنھنجو اولاد ھجي ھا تہ سٺي ڳالھ ھئي، پر اولاد جو نہ هجڻ ڪا خامي يا محرومي ناھي، ﷲ اسان جي خاندان ۾ تمام پيارا ۽ خوبصورت ٻار ڏنا آھن. اسان جي جوانيءَ وارا ڏينھن منھنجي ڀائرن ۽ ڀينرن جي ٻارن سان گذريا آهن. انھن ٻارن کي جڏھن اسڪول ۽ ڪاليج جون موڪلون ٿينديون هيون تہ ھُو رھڻ لاءِ اسان وٽ ايندا هئا. انھن سان اسان کيڏندا ھئاسين، ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جي کِلڻ ۽ ٽھڪ ڏيڻ وقت اسان کي وڏو سڪون ملندو هو. اھي ٻار اسان کي پنھنجا والدين سمجهندا ھئا. کير پيئندڙ ٻارڙن کي مون وٽ کڻي ايندا هئا، آئون انھن کي پنھنجي ڇاتيءَ تي سمھاري ڏاڍو لطف اندوز ٿيندو ھئس. سڀ ٻار مون کي ماما چوندا ھئا. جڏھن اھي ٻار وڏا ٿيندا هئا تہ دلچسپ راند کيڏڻ لاءِ اسان جي گهر ايندا هئا، ڪيترائي سال پھرين منھنجي وڏي ڀاءُ نُور صاحب جا پٽ امجد ۽ جاويد ھڪ ڪارپوريٽ آفيس ۾ تربيتي ڪورس سکڻ لاءِ ناسيڪ کان بمبئي آيا هئا، مون انھن کي ھر روز شام جو اسان جي گهر اچڻ لاءِ چيو ھو، مون سوچيو تہ انھن کي خراب صحبت کان بچايان. انھن ٻنھي ڀائٽين جي بمبئيءَ ۾ موجودگيءَ جي ڪري سائرا ۽ مون کي سٺو موقعو مليو تہ اسان ٻين ڀائٽين ۽ ڀاڻيجن کي گهر گهرائي وٺندا ھئاسين. اسان سڀ گڏجي پنھنجي گارڊن ۾ بيڊ منٽن کيڏندا ھئاسين. اھا سائرا ئي ھئي، جيڪا سڄي خاندان کي گڏ ڪندي ھئي، ھاڻي بہ اھو ڪم ھُوءَ ئي ڪندي آھي.
خاندان جا سڀ پوٽا پوٽيون، ڏھٽا ڏھٽيون پنھنجي والدين جي مامي ۽ چاچي سائرا وٽ گڏ ٿيندا آهن. ٻارن سان پيار ڪرڻ انھن جو پيار وٺڻ ھڪ حيرت انگيز تجربو ھوندو آھي. اسان کي انھن جي ضرورت ھوندي آھي تہ ھُو اسان وٽ پھچي ويندا آهن ۽ انھن کي اسان جي ضرورت ھوندي آھي تہ اسان انھن وٽ پھچي ويندا آھيون. اڄ منھنجا ڀائٽيا، ڀائٽيون، ڀاڻيجا، ڀاڻيجيون پنھنجي پنھنجي زندگيءَ ۾ مصروف آھن ۽ پنھنجي خاندان سان گڏ آھن. ھاڻي اسان جو انھن سان ملڻ تمام گهٽ ٿيندو آهي، ان ڪري ڪڏھن ڪڏھن اڪيلائي ۽ انھن جي ڪميءَ جو احساس ٿيندو آهي. جڏھن بہ اھي اسان وٽ ايندا آهن تہ انھن جي موجودگيءَ جي ھر لمحي مان لطف اندوز ٿيندو آھيان.
آئون سوچيندو آهيان تہ جيڪڏهن اسان جو پنھنجو اولاد ھجي ھا تہ اھو بہ پنھنجن خوابن جي تعاقب ۾ اسان کان پري ھليو وڃي ھا ۽ اسان پنھنجن پٽن ۽ ڌيئرن سان بہ سال ۾ مشڪل سان ھڪ دفعو ملون ھا. سچي ڳالھ اھا آھي تہ منھنجي ڄمار اڃا ٽيھ سال بہ نہ ٿي ھئي تہ آئون پنھنجن ڀائرن ۽ ڀينرن لاءِ ھڪ پيءُ جي حيثيت اختيار ڪري چڪو ھئس. ڀائرن ۽ ڀينرن سان ڳالھائڻ مھل آئون ھڪ ئي وقت ڏک ۽ خوشيءَ ۾ مبتلا ٿي ويندو ھئس. مون ان معاملي تي غور ڪيو تہ آئون پنھنجين ڇھن ڀينرن ۽ پنجن ڀائرن، جيڪي منھنجي لاءِ سڀ ڪجهہ ھئا، انھن تي لکان يا نہ... ان ڪري سوچڻو پيو ڇو جو آئون پٺاڻ آھيان ۽ پٺاڻ وڏي فخر سان پنھنجي خاندان جو تحفظ ڪندا آهن. خاص طور پٺاڻ پنھنجين زالن کي ماڻھن کان لڪائيندا آھن. ڀائرن ڀينرن متعلق آئون ان ڪري ڳالھائي رھيو آھيان، جو انھن جي ذڪر کان سواءِ منھنجي جِيوَن ڪٿا اڻپوري رھندي. ھي منھنجي لاءِ منھنجي دنيا آھن، اُنھن لاءِ مون وڏا خواب ڏٺا ھئا، اھي خواب مون پنھنجي لاءِ بہ نہ ڏٺا ھئا. اسان سڀ ڀائر ۽ ڀينرون وڏي لاڏ ڪوڏ سان نپنا ھئاسين، والدين طرفان اسان کي جيڪا تربيت ڏني وئي، اھا ڪنھن بہ طرح گهٽ نہ ھئي. قسمت ۾ ئي اھو لکيل ھوندو، جو ننڍي ڄمار ۾ آئون ڀائرن ڀينرن لاءِ پيءُ بڻجي ويو ھئس.
ان وقت ماڻھو پنھنجي ذاتي مفادن جي پورائي لاءِ جدوجھد ڪري رھيا ھوندا آھن. حالتن جي ستم ظريفيءَ جي ڪري آئون نہ يونيورسٽيءَ جي تعليم حاصل ڪري سگهيس ۽ نہ ئي ’آفيسر آف برٽش ايمپائر‘ (OBE) ٿي سگهيس. اھو بہ سچ آھي تہ آغاجيءَ کي مون بابت ڪوبہ پڇتاءُ نہ ھو، بلڪہ مون کي جيڪي ڪاميابيون مليون ھيون، اھي آغاجِي خود پنھنجين اکين سان ڏسي چڪو هو. ان جي دل جي مون کي خبر نہ ھئي پر منھنجو خيال آھي تہ مون جيڪا اعليٰ معاشي ۽ سماجي حيثيت حاصل ڪئي ھئي، ان کان آغاجِي تمام گهڻو خوش ۽ مطئمن ھو.
آغاجِي کي خبر ھئي تہ آئون پنھنجن ڀائرن ۽ ڀينرن کي پنھنجن چونڊيل شعبن ۾ اڳتي وڌڻ ۽ ترقي ڪرڻ جو ارادو رکان ٿو. مون پنھنجي محنت سان عزت، شھرت ۽ دولت حاصل ڪئي ھئي، پنھنجي شعبي ۾ ٽارگيٽ حاصل ڪري ورتو هو. منھنجي اولين ترجيح ھئي تہ ڀائر ۽ ڀينرون پنھنجن پنھنجن شعبن ۾ ڪاميابي حاصل ڪن، ان ۾ بہ ڪو شڪ ناھي تہ ھُو پنھنجن پسنديدہ شعبن ۾ ڪامياب ٿيڻ جي پوري صلاحيت رکندا هئا. انھن کي صرف ترغيب ۽ سھوليتن جي ضرورت ھئي. مون پنھنجي پاران انھن جي ڪاميابيءَ جي لاءِ ڪابہ ڪثر نہ ڇڏي. منھنجي خواھش ھئي تہ منھنجا ڀائر ۽ ڀينرون مون کان وڌيڪ عزت، شھرت ۽ پئسو ڪمائين. منھنجي خواھش ھئي تہ ھُو وڏو مقام حاصل ڪن ۽ ماڻھو ھنن جا مثال ڏين. مون انھن ۾ اميدون رکيون ھيون تہ ھنن جي ڪري آئون سڃاتو وڃان.
مصروف ترين زندگي ۽ گهڻي ڪم باوجود آئون وقت ڪڍندو ھئس تہ جيئن ڀائرن ۽ ڀينرن سان ڳالھائي سگهان، انھن سان ڳالھائڻ مھل مون کي خوشي بہ ٿيندي ھئي ۽ ڏک بہ، خوشي ان ڪري جو انھن جي خواھشن جي تڪميل ۽ مقصدن خاطر آئون انھن کي ٻاھرين ملڪن ۾ موڪلڻ ۾ ڪامياب رھيس ۽ ڏک ۽ تڪليف واري ڳالھ اھا تہ منھنجي سڄي محنت ضايع ٿي وئي، ڀائرن ۽ ڀينرن متعلق منھنجا ڏٺل خواب خواب ئي رھيا. ھاڻي آئون سوچيان ٿو تہ اسان ھئاسين تہ ھڪ ماءُ پيءُ جو اولاد، پوءِ ڪھڙي غلطي ٿي، ڪٿي خال رھجي ويو؟ صرف ڪاليج جي تعليم، محدود وسيلا، بغير ڪنھن سکيا جي، مون جيڪي ڪجهہ حاصل ڪيو هو، ڇا اھو سڀ ڪجهہ قدرت طرفان مليو ھو؟ جي ھا اھو سڀ ڪجهہ قدرت طرفان مليو ھو، مالڪ جي اھا ئي مرضي ھئي، پر مقصد جي حاصلات لاءِ منھنجي مسلسل ۽ سخت محنت شامل ھئي. منھنجي محنت ئي ھئي، جنھن جي ڪري منھنجين فلمن جا پروڊيوسر مون تي فخر ڪندا هئا. منھنجي فلمن جي ڪري انھن کي معاشي طور وڏو فائدو ٿيندو ھو. ڇا منھنجا ڀائر ۽ ڀينرون گهربل محنت نہ ڪري سگهيا، جنھن ڪري ھُو پنھنجين ۽ منھنجين اميدن تي پورو نہ لھي سگهيا؟ ڇا مون انھن ۾ وڌيڪ اميدون رکيون ھيون؟
اھي سوال مون پاڻ کان بار بار پڇيا آھن. وڏي ڀيڻ ادي سڪينہ پنھنجي طبيعت واري ھئي، ان کي تبديل ڪرڻ منھنجي لاءِ تقريبن ناممڪن ھو، وڏو ڀاءُ نُور صاحب پنھنجي انداز سان زندگي گذارڻ جو قائل ھو، ان کي بدلائڻ بہ منھنجي لاءِ ناممڪن ھو. منھنجي ڪوشش اھا ھئي تہ ننڍن ڀائر ۽ ڀينرن لاءِ ڪجهہ ڪيان، منھنجي ڀيڻ تاج ھڪ گهريلو ڇوڪري ھئي، ھُوءَ ڪوڪنگ زبردست ڪندي ھئي، مختصر وقت ۾ ھُوءَ بھترين کاڌا تيار ڪري سگهندي ھئي. تاج طبيعت ۾ امان وانگر ھئي، نرم مزاج، سٺي منتظم ۽ گهر وارن کي ھر وقت ڪجهہ نہ ڪجهہ سٺو ۽ مٺو کاڌو کارائڻ لاءِ تيار رھندي ھئي.
منھنجي ڀيڻ اختر شروع کان طبيعت جي تيز ھوندي ھئي، اسان جي خاندان ۾ منھنجي مرحوم ڀاءُ ايوب وانگر دانشور ھئي. ٻوليون سکڻ ۽ شاعري پڙھڻ ۾ وڏو ذوق رکندي هئي، ھن ۾ پروفيسر ۽ اديبہ ٿيڻ جي ڀرپور صلاحيت ھئي، ھن کي ملڪ کان ٻاهر پڙھڻ جو وڏو شوق هو، مون کي بي انتھا خوشي آھي تہ مون ھن جي ھر خواھش پوري ڪئي. اختر آمريڪا مان پنھنجي پڙھائي مڪمل ڪري جڏھن واپس آئي تہ آئون فلم ’مغلِ اعظم‘ جي شوٽنگ ۾ مصروف ھئس، مغلِ اعظم فلم، آصف جي ھدايتڪاريءَ ۾ ٺھي رھي ھئي، ان وقت آصف منھنجي گهر ڪثرت سان ايندو ويندو هو. مون کي اھو علم نہ ھيو تہ اختر آصف ۾ دلچسپي وٺي رهي آهي، اھا محبت ايتري وڌي وئي جو انھن چوري شاديءَ جو فيصلو بہ ڪري ورتو. ڇو تہ انھن کي اھا خبر ھئي تہ آئون ھنن کي شاديءَ جي ڪڏھن بہ اجازت نہ ڏيان ھا. آصف الڳ نظريو رکڻ ۽ متضاد خيالن ۽ نظرين وارو ماڻھو ھو. ھڪ باڪمال ۽ ڪيترين ئي خوبين جي مالڪ پنھنجي ڀيڻ کي ڪيئن اجازت ڏيان ھا تہ ھُوءَ ڪنھن اھڙي شخص سان شادي ڪري، جيڪو پھرين بہ ٻن زالن جو مڙس ھجي ۽ ڄمار ۾ بہ اختر کان گهڻو وڏو ھجي. اختر جي ان حرڪت تي مون دلبرداشت ٿي ھنن کان لاتعلقي اختيار ڪري ڇڏي، ايستائين جو اختر جو مڙس آصف لاڏاڻو ڪري ويو. مون اھو پھرين بہ ذڪر ڪيو آهي تہ اختر جڏھن سخت بيماريءَ جي حالت ۾ اسپتال ۾ داخل ھئي، تڏھن ھن مون کي ملڻ لاءِ فون ڪئي ھئي، ملڻ ڪڏھن بہ نہ وڃان ھا جيڪڏھن سائرا زور نہ ڀري ھا.
منھنجي ڀيڻ سعيدہ شڪل شبيھ ۽ قد بت ۾ امان جھڙي ھئي، امان وانگر آھستي ھلندي ھئي، ان کي امان وانگر ھلندي ڏسي مون کي سٺو لڳندو هو، سعيدہ جو ڳالھائڻ جو انداز بہ امان وانگر ھوندو ھو. ھن ڪوبہ ڪم نہ ڪيو، بلڪہ شادي ڪري گهريلو عورت وانگر زندگي گذاريائين.
منھنجي ڀيڻ فريدہ خاندان جي سڀ کان تيز عورت ھئي، ھُوءَ معاشيات ۽ صحافت ۾ وڏو مقام حاصل ڪرڻ چاھيندي ھئي، آئون ھن کي سن شائن سڏيندو ھئس. ھُوءَ ماکيءَ جي مک وانگر ڀُون ڀُون ڪندي رھندي ھئي، ھُوءَ ’ٽائيمز آف انڊيا‘ جي مئگزين ’فيمينا‘ ۾ ملازمت ڪندي ھئي، ان جي آفيس باندرہ کان 16 ڪلوميٽر پري بوري بندر ۾ ھئي، آفيس مان ھميشہ دير ٿي ويندي ھئس، ان ڪري مون کان ڪار وٺي ويندي ھئي، ھُوءَ چاھي ھا تہ وڏو مقام حاصل ڪري پئي سگهي. منھنجي ڀيڻ فريدہ گريجوئيشن ڪرڻ کان پوءِ ھڪ نوجوان دليپ سروي سان شادي ڪري ڇڏي، ھن جو مڙس ’مھندرا گروپ‘ جي ڪنھن ڪمپنيءَ ۾ سٺي ملازمت ڪندو ھو.
ننڍن ڀائرن احسن ۽ اسلم کي بمبئي اسڪاٽش اسڪول ۾ داخل ڪرايو ھئم، ھي ٻيئي اعلي تعليم لاءِ آمريڪا وڃڻ چاھيندا ھئا، مون وڏين اميدن سان انھن کي اتي موڪليو. انھن ٻنھي ڀائرن مون کي مايوس ڪيو، منھنجي اميدن تي پورو نہ لٿا، پر انھي باوجود مون کي ياد ڪونھي تہ مون انھن کي ڪڏھن دڙڪو ڏنو ھجي. مون زندگيءَ جي لاھين چاڙھين ۾ گهڻو ڪجهہ سکيو آهي، ان مان ھڪ حقيقت اھا بہ آھي تہ ڪاميابين جون وڏيون اميدون رکڻ ٺيڪ آهي، پر ھر ماڻھو جيڪي ڪجهہ ھُو چاھي اھو ملي، اھو ناممڪن آهي.
منھنجو ڀاءُ ناصر مون کان عمر ۾ ٻہ سال ننڍو هو، پنھنجي پرڪشش ۽ جسماني خوبصورتي جي ڪري عورتن جي ڌيان جو مرڪز ھوندو ھو، ھن جو لباس قيمتي ۽ شاندار ھوندو ھو، پالي مالا جتي اسان رھندا ھئاسين، عورتون ھن کي لڪي ڏسنديون هيون. 1945ع ۾ ھُن جڏھن پھريون دفعو فلمستان جي ٺھيل فلم ’مزدور‘ ۾ ڪم ڪيو تہ مشھور ٿي ويو. ڪيترين ئي فلمن ۾ ھن نرگس، مينا ڪماري ۽ نوتن جهڙين باصلاحيت اداڪارائن سان گڏ ڪم ڪيو، اداڪارہ بيگم پارہ ۾ دلچسپي وٺڻ لڳو، پارہ سٺو خانداني پسمنظر رکندڙ عورت ھئي. وٽامن جي ڪمي يا ڪنھن اندروني بيماريءَ جي ڪري ناصر جي مٿي ۽ جسم جا وار ڇڻي ويا، ان دوران ھن پارہ سان شادي ڪئي. ھُو پاڻ ھڪ فلم ٺاھڻ ۽ ان ۾ ڪم ڪرڻ چاھيندو ھو. مون ھن کي چيو تہ آئون ھڪ فلم ٺاھيندس، جيڪا توکي ھڪ پليٽ فارم مھيا ڪندي، ڇاڪاڻ تہ ھُو ٻيھر فلمن ۾ اچي اھو مقام حاصل ڪري، جنھن جو ھُو مستحق آھي.
1961ع ۾ منھنجي ريليز ٿيندڙ فلم ’گنگا جمنا‘ ۾ ناصر کي زبردست داد مليو تہ مونکي فخر ٿيو. تمام گهڻي احتياط ۽ علاج کان پوءِ بہ ھن جي بيماري وڌندي وئي ۽ ھن اداڪاريءَ کان بس ڪئي.
مون کان اھو سوال بہ ڪيو ويندو آهي تہ مون پنھنجن پيارن ڀائرن ۽ ڀينرن جي وڇوڙي کي ڪيئن برداشت ڪيو. اھو سچ آھي تہ نُور صاحب، ايوب صاحب، ناصر، ادي سڪينہ ۽ تاج ھر ڪنھن جو موت منھنجي لاءِ وڏو صدمو کڻي آيو. پر موت تہ برحق آهي، ھر ڪنھن کي نيٺ اچڻو آهي، انھن پيارن جي وچوڙي ٻہ اڌ ڪري ڇڏيو آھي.
1972ع جَي ھڪ صبح ناصر جي موت جي خبر واري اھا فون مون کي اڄ بہ ياد آهي، سائرا جو ويجهو مائٽ نقي احمد اسان سان گڏ رھندو ھو، مشھور مصنف ۽ ھدايتڪار ابرار علوي ڊلھوزي مان ٽيليفون ڪيو، جيڪو نقي احمد کنيو ھو، ھن ٻڌايو ھو تہ ناصر دل جو دورو پوڻ سبب گذاري ويو آهي.
ناصر پنھنجي فلم ’ضدي‘ جي فلمبنديءَ لاءِ جڳھ جي چونڊ لاءِ اتي ڪئمپ لڳائي ھئي. ناصر جي ھدايتڪاريءَ ۾ ٺھندڙ ھن فلم ۾ سائرا ۽ سنجي خان کي بطور ھيروئين ۽ ھيرو اچڻو هو، پر طبيعت جي ناسازيءَ جي ڪري سائرا کي ڊاڪٽرن مڪمل بيڊ ريسٽ ڏنو ھو، سائرا کي معدي جي تڪليف ھئي. دوائون ڊاڪٽرن جي نگرانيءَ ۾ وٺڻيون ھيون، ان ڪري آئوٽ ڊور وڃڻ سندس لاءِ ممڪن نہ ھو. ان ڪري فلم جي شوٽنگ ۾ ڪجهہ دير ٿي، ناصر سوچيو تہ کيس گهڻو ٽائم آھي پوءِ ڇو نہ پنجاب ۾ بہ ڪجهہ منظرن جي عڪسبندي لاءِ ڪا جڳھ ڳولي وڃي. اتي ويو تہ کيس دل جو دورو پيو، جنھن دوران گذاري ويو.
مون ناصر جي موت جي خبر ٻڌي تہ سڪتي ۾ ھليو ويس، مون کي اھا خبر سائرا کان لڪائڻي ھئي، ڇو جو ڊاڪٽرن منع ڪيو ھو تہ ڪابہ جذباتي خبر ھن لاءِ سخت خطرناڪ ٿي پئي سگهي. منھنجي لاءِ ضروري ھو تہ ناصر جي موت جي خبر ٻڌي بہ سائرا جي سامھون ائين ظاھر ڪيان جيئن ڪجهہ ٿيو ئي ڪونھي. مون ھن کي ٻڌايو تہ ناصر کي دل جو ھلڪو دورو پيو آھي ۽ ان کي اسپتال داخل ڪيو ويو آهي. اھا صرف مون کي خبر آهي تہ ڪيئن مون پنھنجي جذبات کي قابو رکيو ھو ۽ دلي ڪيفيت سائرا کان لڪائي ھئي.
نسيم آپا کي اصل صورتحال جو علم ھو، ھن چيو تہ، ”ھُوءَ سائرا کي سنڀاليندي. مون کي چيائين تہ تون وڃي ناصر جي تدفين جو انتظام ڪر.“
ناصر ۽ سائرا ھڪٻئي جي تمام گهڻي عزت ۽ احترام ڪندا هئا، ناصر منھنجي خاندان جو واحد ماڻھو ھو، جنھن سائرا کي تمام گهڻي عزت ۽ محبت ڏني ھئي. ناصر کي جڏھن بہ ڪا پريشاني ٿيندي ھئي تہ ھُو سائرا وٽ ويندو هو.
ناصر جي جنازي نماز ۽ تدفين کان پوءِ جڏھن شام جو گهر آيس تہ سائرا منھنجو انتظار ڪري رهي هئي، مون کي چيائين، ”اسپتال وٺي ھلو، ناصر سان ملنديس.“ سائرا جي اھا ڳالھ ٻڌي پنھنجي پاڻ کي قابو نہ رکي سگهيس، بي اختيار روئي پيس، اسان وڏن ۾ تہ اھو درد برداشت ڪرڻ جي سگهہ ھئي پر ناصر جي ننڍن ٻارن کي ڪيئن ٻڌايان تہ ھنن جو پيءُ ھاڻ ڪڏھن بہ واپس نہ ايندو.
ايوب صاحب، نُور صاحب، ناصر، ادي سڪينہ ۽ تاج جي وڇڙڻ جو ڏک ياد ايندو آھي تہ اھي عظيم ماڻھو بہ ياد اچي ويندا آهن، جيڪي مون سان زندگيءَ جي سفر ۾ گڏ ھئا، پر اڄ اھي سڀ ھي فاني دنيا ڇڏي چڪا آهن. راج ڪپور، اشوڪ ڪمار، ايس مکرجي صاحب، محبوب صاحب، نتن دا، بمل دا، تپن دا، بي آر چوپڙا، ديوآنند، پران، يش چوپڙا ۽ پروڊيوسر جوھر مون کي ائين ياد ايندا آهن، جيئن مون کان وڇڙيل ڀائر ۽ ڀينرون ياد اينديون آھن.
مون کان عام طور اھو پڇيو ويندو آھي تہ زندگيءَ جا اھي ڪھڙا لمحا آھن، جن ۾ مون کي خوشي ۽ فخر جو احساس ٿيو ھجي ۽ ان دوران منھنجو آواز بہ نہ نڪتو ھجي؟
ھي اھي لمحا ھئا جڏھن لتا منگيشڪر کي 26 جنوري 1963ع تي دھليءَ ۾ ’يومِ جمھوريہ‘ جي موقعي تي چين ھند جنگ ۾ مارجي ويل فوجين کي شرڌانجلي پيش ڪيو ويو ھو. دھليءَ ۾ ھي پروگرام منعقد ٿي رھيو ھو، پنڊت جواھر لعل نھرو صاحب بہ تقريب ۾ موجود ھو. پنڊت صاحب جي اکين ۾ بہ لڙڪ اچي ويا. ان تقريب ۾ شرڪت لاءِ منھنجي رھائش بہ اشوڪا ھوٽل ۾ ھئي، لتا منگيشڪر بہ ان ھوٽل ۾ ترسيل ھئي. مون پنھنجي ڪمري مان لتا کي فون ڪئي ۽ چيو مھرباني ڪري منھنجو پسنديدہ گيت ’ﷲ تيرو نام‘ ٻڌايو، ھي گيت فلم ’ھم دونون‘ جو آھي، جيڪو ’ساحر لڌيانويءَ‘ لکيو ۽ ’جئي ديو‘ ڪمپوز ڪيو ھو. لتا جي مھرباني جنھن مون کي گيت ٻڌايو. گيت ٻڌندي مون کي ننڍ اچي وئي. ٻئي ڏينھن تقريب ۾ لتا، پرديپ جو لکيل ۽ رام چندر جو ڪمپوز ڪيل گيت ’اي ميري وطن ڪي لوگو‘ ڳايو ۽ ڀرپور داد مليس.
1947ع ۾ اسان جي پھرين ملاقات ٿي، مشھور ڪمپوزر انيل بسواس اسان جو تعارف ڪرايو. مارچ 2014ع ۾ لتا منگيشڪر اسان جي گهر آئي تہ بمبئي ٽاڪيز ۾ گذاريل وقت کي ياد ڪيوسين، بمبئي ٽاڪيز ۾ اسان جون گهڻيون ملاقاتون ڪينٽين تي ٿينديون هيون. ھڪ کٽي ڊش ’بٽاٽا وڙا‘ لتا کي بيحد پسند ھئي، ان ڪينٽين تي لتا اھا ئي ڊش کائيندي ھئي. محبوب اسٽوڊيو ۾ بہ اسان جو ملڻ ٿيندو رھندو ھو، جتي ھُوءَ پنھنجا گيت ريڪارڊ ڪرائيندي ھئي. جڏھن ھُوءَ بمبئيءَ ۾ منھنجي گهر ملڻ آئي تہ ھن جي چپن تي اھا ئي ستر سال پھرين واري مرڪ موجود ھئي. ھُوءَ مون سان جڏھن ملي تہ ھن جي اکين ۾ لڙڪ اچي ويا هئا. مون کي 1974ع وارو واقعو ياد اچي ويو، رائل البرٽ ھال لنڊن ۾ ھڪ تقريب دوران مون ھن کي پنھنجي ننڍي ڀيڻ چئي متعارف ڪرايو تہ ھُوءَ شرمائجي وئي ھئي. جڏھن ھڪ سرپرائيز وزٽ تي ھُوءَ مون وٽ بمبئي آئي تہ حيران ٿي ويس. ھُوءَ ھڪ فرمانبردار ڀيڻ وانگر گهر ۾ ترسيل ھئي، جڏھن مون خوشيءَ سان ھن کي وڃڻ جي اجازت نہ ڏني.
پراڻا دوست ۽ ساٿي جيڪي شھرت ۽ شان شوڪت ملڻ کان پوءِ بہ بدلبا ناھن، انھن سان ملي مون کي ڏاڍي خوشي ٿيندي آهي.