منصور حلاج: اناالحق جي نعرو هڻندڙ صوفي شاعر
منصور حلاج 265هه ۾ بغداد ويو جتي هو جنيد بغداديءَ سان مليو ۽ ان کان ڪجهه سوال پڇيائين. بغداد جي ان دانشمند صوفيءَ هن کي ڪو جواب نه ڏنو، صرف هڪ مختصر ڳالهه ڪيائين، جيڪا ٻڌي اتي ويٺل سڀ ماڻهو حيران ٿي ويا. هن منصور کي چيو ته “اهو ڏينهن جلد اچڻ وارو آهي جڏهن تون ڪاٺ جي هڪ ٽڪري کي پنهنجي خون سان ڳاڙهو ڪري ڇڏيندين”.
جڏهن منصور حلاج جي عمر چويهه سال هئي ته هو مڪي ڏانهن ويو. هڪ سال جي قيام دوران حلاج حرم ۾ هڪ جڳهه عبادت لاءِ چونڊي جتي هو قلب جي صفائيءَ جي مشڪل مرحلن مان گذريو. انهن ئي ڏينهن دوران عمر بن مڪيءَ ۽ منصور حلاج جي لاڳاپن ۾ ڏار پوڻ شروع ٿيا، جنهن کان پوءِ صوفين جو هڪ گروهه هن کي ناپسند ڪرڻ لڳو. اهو دور ئي دراصل هن جي شهادت جي ڪارڻ جي شروعات سمجھيو وڃي ٿو.
272هه ۾ هو پنهنجي زال ۽ ڀاءُ سان تستر لڏي ويو ۽ اتي ٻه سال تبليغ ڪيائين. انهن ئي سالن دوران هن جي ٻن پٽن عبدالله ۽ سليمان ۽ هڪ نياڻيءَ جي پيدائش ٿي. ٻن سالن کان پوءِ حلاج پنهنجي خاندان کي اُتي ڇڏي طويل سفر تي روانو ٿيو.جڏهن هو واپس آيو ته سندس ٽئين پُٽ جي ولادت ٿي. انهن ڏينهن ۾ هن جون تحريرون تمام گهڻو مشهور ٿي چڪيون هيون ۽ ماڻهن ۾ هڪ ولولو پيدا ڪري چڪيون هيون جنهن جي ڪري ان وقت جي شيعا عالمن هن تي الزام لڳايا ۽ هن سختين کي سهڻ شروع ڪيو. چون ٿا ته حلاج کي فقط انڪري دار تي نه لٽڪايو ويو هو جو هن ”الحق“ جو نعرو هنيو هو، پر هن جي شهادت جي پويان سياسي سازشون پڻ هيون. انهن ئي ڏينھن ۾ هڪ مسجد ۾ منصور حلاج ابوبڪر شبليءَ جي سامهون هي لفظ چيا هئا ته:
”اناالحق والحق، للحق حق“ جنهن جي معنيٰ آهي ته مان حق آهيان ۽ حق، حق سان گڏ حق آهي.
سندس اهي ئي لفظ هئا جن هن کي دار تائين آندو ۽ تاريخ ۾ امر ڪري ڇڏيو. ان کان پوءِ تنهن وقت جي حڪومت هن کي 301هه ۾ گرفتار ڪيو ۽ هن تي مقدمو هلايو ويو ۽ هن تي الزام هنيو ويو ته هو ڪعبي تي حملو ڪرڻ جي سازش ۾ ملوث آهي. هو اٺ سال جيل ۾ رهيو ۽ پوءِ 25 ذوالقعد 309 هه تي هن کي دار تي لٽڪايو ويو ۽ هن ڪاٺ جي ٽڪر کي پنهنجي خون سان ڳاڙهو ڪري ڇڏيو. ماڻهن هن تي پٿر اڇلايا پر شبليءَ هن ڏانهن پٿر نه پر هڪ گُل اُڇليو. چون ٿا ته اهو گل جڏهن منصور حلاج کي لڳو ته هن هلڪي دانهن ڪئي. هن کان پڇين ته ”پٿر لڳڻ وقت تو دانهن نه ڪئي ۽ گل لڳڻ وقت تو دانهن ڪئي، ان جو ڇا سبب آهي؟“ ان تي منصور حلاج جواب ڏنو ”پٿر ته اهي ماڻهو پيا هڻن جن کي منهنجي خبر نه آهي. انڪري انهن ماڻهن جي پٿرن جو مون تي اثر نه ٿو ٿئي پر شبليءَ جي اُڇليل گل جو اثر انڪري ٿيو ڇو ته هو ته مون کي سڃاڻي ٿو.“
*
تو کي آنءُ سڏيان ٿو يا تون مون کي سڏين ٿو پيو؟
مون هو پُڪاريو”تون ئي آن“ يا ”مان ئي هان“ تو چيو؟
ڪيئن ڪيان مان، هن محبت جو آخر ڪريان ڇا؟
منهنجا موليٰ! ويڄ به سارا ٿي بيزار ويا.
ويڄ چون ٿا، بيماريءَ سان ڪر تون پنهنجو علاج،
ها پر يارو! بيماريءَ سان ٿيندو ڪيئن علاج؟
منهنجي موليٰ ڪاڻ محبت مون کي ڪِيو بيمار،
پنهنجي موليٰ ساڻ ڪيان ڪئن هاڻي هي اظهار!
جيئن ڏٺو مون هن کي منهنجي قلب سڃاڻي ورتو،
ڪين بيانُ، اشارن بن پر ممڪن آهه ٿيو.
روحَ رنجايو روحُ سندم، ها روح رنجايو آ،
پاڻَ ڏنو هي ڏُک آ خود کي، درد پرايو آ.
غائب هوندي ظاهر آ هُو، اکڙين کان اوجهل،
ها پر پوءِ به ڏسي ٿي هن کي دل منهنجي پاڳل.
****
هڪڙو علم اجايو آهي ۽ ٻيو علم سجايو،
هڪڙي ساگر ٻوڙي ڇڏيو ۽ ٻئي پار پُڄايو.
وِک کڻڻ بن ڀي مان پهتو آهيان اُتڙي،
باقي سڀ لئه ڪونهي ممڪن پهچڻ جتڙي.
ڪين گِهڙڻ بن ساگر جي گهرائي سمجھيم،
ڪين پِيڻ بن پاڻيءَ جي هيءَ اُڃَّ اُجهايم.
****
[b]آرزوءَ جي انتها!
[/b]
آرزوءَ جي انتها!
توتي، پنهنجو پاڻ تي
مان گهڻو حيران آهيان.
قرب تو مون کي ڏنو
مون ته سمجھيو
تون ته ”مان“ ئي آهِيان.
زندگي منهنجي به تون
۽ رڳو تون آنهه نعمت،
دفن کان پو آنهه بس
تون ئي منهنجي لاءِ راحت.
تون ئي منهنجو خوف آهين،
تون ئي مون لئه امن آهين.
تو اڳيان منهنجو سمورو
آهه هي محدود فن
۽ اگر ڪنهن شيءِ جي مان
آرزو ڪائي ڪيان،
سا به تون ئي آنهه بس،
تون ئي منهنجي
آرزو ڪُل آنهه بس!
****
زمين ڪهڙي سندءِ آ وجود کان خالي؟
جو آسمان ۾ توکي تلاش ٿا هُو ڪن.
ڏسين ٿو تون ته انهن کي، ڏسن ٿا جي تو ڏي،
مگر هو ڪين ڏسن ٿا جو هُو انڌا آهن.
****
پنهنجي رب کي دل جي اک سان آهه ڏٺو مون،
مون پڇيو ”تون ڪير؟“، وراڻيو هُن ته ”تون“!
تنهنجي لاءِ ”ڪٿي“ جو هاڻ سوال نه آهي،
تنهنجي لاءِ ”ڪٿي“ ڀي هاڻ ڪٿي ناهي!
منهنجي فنا ۾ منهنجي فنا جي آهه فنا،
منهنجي فنا مان آنهه مليو تون مون کي سدا.
****
منهنجا رب، اي منهجا موليٰ! مون سان رهه ويجھو،
ڏاڍو آءٌ اڪيلو آهيان
ڏاڍو، ها ڏاڍو.
****
جيڪڏهن منهنجي تباهيءَ ۾ سندءِ آهي آ رضا،
پوءِ ان تي مان به راضي آهِيان،
ڇو ته تنهنجو انتخاب،
آهه منهنجو انتخاب.
****
جنهن کان ڊڄجي،
تَنهن جي ئي بس،
ويجھو وڃجي.
****
مُحبت جي هن ساگر ۾
ڪين ڇڏيو مون آهه ترڻ.
لهر کڻي ٿي مون کي مٿي
۽ پوءِ هيٺ پئي اڇلائي.
گهوتو کائي ڪڏهن ڏٺم جي
ڏُور گهڻو ئي نڪري آيس.
اهڙي جڳهه تي پهتس جنهن جو
ڪوبه ڪنارو ڪونهي.
مُحبت جي ساگر ۾ تو بن،
ڪوبه سهارو ڪونهي!
****
تنهنجو منهنجو روح ملي ويو،
جئن عنبر سان مشڪ ملي ٿو.
جيڪا شيءِ به ڇُهي ٿي توکي،
مون کي سا شيءِ يار ڇُهي ٿي
تون مان آهيان، مان تون آهين.
فرق ٻنهي ۾ ڪِين رهيو آ.
****
مان ”هُو“ ٿيس،
هُو ”مان“ ٿيو،
هاڻي اسين،
هڪ آهِيون،
تون ٿو ڏسين،
مون کي جڏهن،
تون ٿو ڏسين،
هُن کي تڏهن،
تون ٿو ڏسين،
هُن کي جڏهن،
تون ٿو ڏسين،
مون کي تڏهن.
****
جڏهن اولهه وڃان ٿو مان،
ته آڏو تون رڳو آهين.
جڏهن اوڀر وڃان ٿو مان،
ته آڏو تون رڳو آهين.
چڙهائيءَ تي چڙهان جڏهين،
ته آڏو تون رڳو آهين.
لهان ٿو هيٺ مان جڏهين،
ته آڏو تون رڳو آهين.
****
عقل ذريعي توکي ڄاڻڻ،
چريائپ بن ڪجهه به نه آهي.
حيرت جي ساگر مان ڪڏهين،
عاقل نڪتو ناهي، ناهي.