قاضي نذرالسلام : بنگال جو انقلابي شاعر
نذرالسلام 24 مئي 1899 تي بنگال جي هڪ مسلمان گهراڻي ۾ پيدا ٿيو. هو ننڍپڻ کان ئي ڏاڍو غريب، محروم، ڏکن جو سٽيل پر تخليقي ۽ باغي ماڻهو هو. ننڍپڻ ۾ ئي هن جو پيءَ هن کان وڇڙي ويو، جنهن جي ڪري هو غريب رهيو ۽ چڱي طرح اسڪول جي پڙهائي به حاصل نه ڪري سگهيو. هو ننڍپڻ ۾ ٻه ڀيرا گهران ڀڄي ويو هو ۽ ٻئي دفعا وري واپس به موٽي آيو. غربت سبب هن هڪ هنڌ بورچي ٿي پڻ پيٽ پاليو.
1922 ۾ هن جو مجموعو ”باغي“ شايع ٿيو، جنهن کان پوءِ هو تمام گهڻو مشهور ٿيو. ان مجموعي ۾ هن جو آواز گهڻو مزاحمتي هو ۽ هن انهن سڀني ماڻهن کي پنهنجو ڪردار بڻائي پيش ڪيو جيڪي سماج ۾ اڻ برابريءَ جو شڪار آهن. جيڪي مزدو، هاري ۽ پورهيت آهن. هن جي شاعري مظلوم ماڻهن کي اُتساهيندڙ هئي ۽ انهن جي حقن جي ترجمان پڻ. هن هڪ رسالو به ڪڍيو، جنهن ۾ هن جا انقلابي گيت ۽ لکڻيون هونديون هيون. هڪ ڀيري پوليس ان رسالي جي دفتر تي ڇاپو هڻي هن کي گرفتار ڪيو. هن جيل واري عرصي ۾ پڻ ڪافي شاعري ڪئي.
قاضي نذرالسلام جي زندگيءَ ۾ هڪ تبديليءَ جو موڙ تڏهن آيو جڏهن هن جي ماءُ ۽ هن جو پُٽ ”بُلبل“ فوت ٿي ويا. انهن ٻنهي ويجھن رشتن جي وڇوڙي هن کي صفا جھوري وڌو ۽ هو هڪ انقلابي ۽ باغي ماڻهوءَ مان تبديل ٿي هڪ صوفي ۽ ديندار ماڻهو ٿي ويو. هن جي زال کي فالج ٿي پيو جنهن جي ڪري پڻ هو ڏاڍو پريشان ٿيو ۽ هن جي علاج لاءِ هن پنهنجي لائبريريءَ جا ڪتاب ۽ گرامافون چار سئو روپين جي عيوض گروي رکيا. ٽئگور جي وفات پڻ هن کي وڏو دلي صدمو رسايو. مطلب ته هو سڄي عمر ڏکن ۾ گذاريندو رهيو ۽ شعر لکندو رهيو.
هن هڪ هنڌ لکيو آهي ته ”مان شاعر آهيان. خدا مون کي هن دنيا ۾ ان ڪري موڪليو آهي ته جيئن مان اهو ڪجهه بيان ڪري سگهان جيڪو بيان ناهي ٿي سگهيو. منهنجي شاعريءَ مان جيڪي آواز نڪرن ٿا، اهي خدا جو پيغام آهن. خدا کي فقط شاعر جي آواز منجھان ئي ٻُڌي ۽ سمجھي سگهجي ٿو.“
****
[b]باغي[/b]
آنءُ باغي آهِيان!
آنءُ باغي آهِيان!
هُو هماليا ڀي جھُڪائي
ڪنڌ ٿو منهنجي اڳيان.
آنءُ ڪو سيلاب آهيان،
ڪا تباهي آهِيان،
رحم ڪونهي ڪو به مون کي،
مان ڀڃان ٿو،
ٽوڙِيان ٿو،
جو به مون آڏو اچي ٿو،
ڪين منهنجو قاعدو آ،
ڪين ڪو قانون آهي،
مان اصولن، قاعدن کي ،
پنهنجي پيرن سان چِٿيان ٿو!
اوچتو آيل ڪوئي طوفان آهيان،
آنءُ ڌرتي-ماءُ جو ،
پُٽُّ باغي آهيان !
آنءُ باغي آهيان !
هَٿَّ ۾ هڪڙي سُريلي بانسري آ،
هَٿَّ ۾ ٻئي آهه منهنجي
جنگ جو ڪوئي بگل.
آنءُ ڪومل پيار آهيان،
سورنهَن سالن جي سهڻي سانوريءَ جو،
آنءُ بيوهه زائفان جي دل سندو
لڙڪ لاڙيل آهِيان،
بدنصيبن جو ٿڌو مان ساهه آهيان،
بي گهرن ۽ دربدرن
جو ڪوئي مان درد آهيان،
ڏکُّ آهيان،
سُور آهيان،
جو سلي ٿوڪين سگهجي،
ڪنهن ڪنواري ڇوڪريءَ جو ڇرڪ آهيان،
پهريون ڀيرو جو ڇُهڻ تي هوءَ ڀري ٿي،
آنءُ هن جي چوڙين جي ڇڻڪ آهيان،
آنءُ برقعي مان به گُهوريندڙ نگاهون آهِيان،
ڳوٺ جي مان ڪا لڄاري چوڪري هان،
جا ڊڄي ٿي پنهنجي سامايل وهيءَ کان،
آنءُ ڪو بي هوش آهيان روح ۾
ڪنهن هوش وانگر.
آنءُ ٻيلي جي اَجهل ڪا باهه آهيان،
مان زمين ۽ آسمان ڏي
هان کڻي پيغام ويندو انقلابن جا سدا.
آنءُ آسانيءَ سان پاڙئون پٽيندس،
هيءَ ڌرتي
۽ ڪندس تخليق ٻي ڪا ڪائنات،
امن جي ۽ آشتيءَ جي ڪائنات!
آنءُ باغي آهيان!
آنءُ باغي آهيان!
(قاضي نذرالسلام جي نظم ”باغي“ جي ڪجهه بندن جو ترجمو)
****
[b]پتنگ[/b]
عشق جي هر دم نشي م چُور آهيان،
۽ سڄي دنيا کان آئون
بي خبر ۽ دُور آهيان.
مون ڇڏي مسجد، ٻُڌو جڏهين خدا جو سَڏُ يارو!
مون ڇڏيو روزو ۽ جنّت جو تصور هاڻ سارو.
جيئن شيرينءَ سان ڪندو فرهاد هو،
تيئن ڪيان ٿو
عشق مان پنهنجي خدا سان
پاڻُ پنهنجو مان وڃائي،
بس انهيءَ سان ئي ملان ٿو،
۽ انهيءَ جي عشق ۾ دنيا کان ٿيو هان بي خبر،
مان پتنگ آهيان وڃي جو مَچَ ۾ ٿو،
موت کان ڀي ڪين، ها جيڪو ڊڄي ٿو.
****
[b]تون نه وڃ!
[/b]
ڪير آهين؟
جا اڪيلي ٿي گهُمين هن باغ ۾؟
گُلّ پنهنجو پاڻ توتي ٿا ڪِرن،
پنهنجون پَتيون تنهنجي هر هڪ ئي قدم تي ٿا ڇٽين،
تنهنجي وارن جي مٺي! اڄ واس ۾،
باغ ڪمتر پاڻ کي ڀانئي پيو،
هيرَ گلڙن سان نه ٿي کيڏي مگر
تنهنجي وارن سان اچي کيڏي پئي.
هيءَ شفق آڪاس تي تو لاءِ ڄڻ ڪو آ لباس،
تنهنجي پيرن ساڻ چُنبڙن،
ٿيون وليون ساريون هتي،
ڪين سي چاهن پيون،
تون هتان واپس وڃين!
باغ جو ماحول سارو ٿو چوي،
تون هتان واپس نه وڃ!
تون هتان واپس نه وڃ!