محمود درويش : فسلطين جو انقلابي شاعر
”هڪ دفعي منهنجو پيءُ مون کي لڪ ڇپ ۾ پنهنجي اباڻي ڳوٺ وٺي هليو هو. اسين انهن کنڊرن وچان لنگهيا سين. مان اٺن سالن جو هوس پر اهو ڄاڻان پيو ته وطن ۾ بي وطن هجڻ جي اذيت ڇا ٿيندي آهي. پنهنجي گهرن ۾ چورن وانگر اچڻ ڪيڏو نه تڪليف ڏيندڙ هوندو آهي! مون کي پنهنجي پيءُ جي خاموشي اڃا تائين ياد آهي. انهيءَ رات منهنجو ٻالڪپڻو ختم ٿيو هو ۽ مان زندگيءَ جو پهريون شعر لکيو هو. اهو شعر پنهنجي مقتول وسنديءَ سان لاڳاپيل يادن بابت هو. عام سٽون هيون پر انهن ۾ منهنجو ڏک ۽ منهنجا لڙڪ هئا. انهيءَ رات مان ٻار مان تبديل ٿي هڪ شاعر ٿي ويس.“
درويش جو پهريون شعري مجموعو ”پَرن کان سواءِ پکي“ ان وقت ڇپيو هو جڏهن هن جي عمر اڻويهه سال هئي. هن جي شاعري مظلوم طبقي جو آواز بڻجي وئي ۽ ڏسندي ئي ڏسندي فلسطيني عوام هن جي شاعريءَ کي پنهنجي جلسن ۽جلوسن ۾ پڙهڻ لڳو ۽ نعري وانگر ڪم آڻيندو رهيو. اڪثر جيل ۾ رهندڙ ۽ پنج سال پنهنجي گهر ۾ نظر بند رهندڙ هي انقلابي شاعر پوءِ به ڪميونسٽ پارٽيءَ جي سرگرمين ۾ شامل هوندو هو. 1973 ۾ هن ياسر عرفات جي تنظيم ۾ شموليت اختيار ڪئي. هي عظيم فلسطيني اڳواڻن جارج حباش ۽ ليليٰ خالد جي ويجھن دوستن منجھان هو. محمود درويش اردو ٻوليءَ جي عظيم ۽ ترقي پسند شاعر فيض احمد فيض جي پڻ ويجھو رهيو. توڙي جو هو فيض صاحب کان ٽيهه سال ننڍو هو پر پوءِ به فيض هن جي شاعراڻي عظمت جو اعتراف ڪندو هو ۽ هن جي عزت ڪندو هو.
بيروت تي حملي دوران جڏهن فلسطين جو انقلابي ريڊيو هلائي رهيو هو تڏهن هو پاڻ فلسطيني مجاهدن سان گڏ اسرائيلي فوج سان جنگ ۾ مصروف هو. هو فقط لفظ لکندڙ نه پر خون ڏيندڙ شاعر به هو ۽ فقط ڪنهن ڪمري ۾ ويهي نظم نه لکندو هو پر عملي طور تي پڻ انقلاب لاءِ جدوجهد ڪندو هو. درويش پاڻ به چيو هو ته هو شاعرن جي ان خاندان سان تعلق رکي ٿو جنهن ۾ روس جو ماياڪو وسڪي، ترڪيءَ جو ناظم حڪمت، چليءَ جو پابلو نرودا، اسپين جو لورڪا ۽ پاڪستان جو فيض احمد فيض شامل آهن.
9 آگسٽ 2008 تي محمود درويش دل جي دوري ڪري هيءَ دنيا ڇڏي. هن جي وڇوڙي تي فلسطين ۾ ٽي ڏينهن سرڪاري طور تي سوڳ ملهايو ويو.
[b]شناختي ڪارڊ
[/b]
ها، لک!
مان هڪ عرب آهيان
۽ منهنجي ڪارڊ جونمبر
پنجاهه هزار آهي،
منهنجا اٺ ٻار آهن،
نائون هن سال ٿيندو.
ان ۾ ڪاوڙ ڪرڻ جي
ڪهڙي ڳالهه آهي؟
ها، لک!
مان هڪ عرب آهيان،
پٿر ڪُٽيندڙ مزورن سان گڏ،
ڪم ڪندو آهيان،
مون کي اٺ ٻار آهن
انهن لاءِ ٽڪرين منجھان ماني ،
ڪپڙا ۽ لکڻ جون ڪاپيون،
تراشيندو آهيان،
تنهنجي در تي پنڻ ناهيان ويندو،
مون کي ڪمتر نه سمجھه،
ان ۾ ڪاوڙ ڪرڻ جي
ڪهڙي ڳالهه آهي؟
ها، لک!
مان هڪ عرب آهيان،
ڪنهن نالي، ڪنهن لقب کان بغير،
هڪ اهڙي شهر ۾ آهيان،
جتي هر شيءِ
ڪاوڙ جي ڪُن ۾ زندهه آهي،
منهنجون پاڙون،
وقت جي پيدائش کان اڳ،
زمانن جي شروع ٿيڻ کان اڳ،
صنوبر ۽ زيتون جي وڻن کان اڳ،
ٻج ڦٽڻ کان اڳ،
قائم هيون،
منهنجي پيءُ جو تعلق،
“هل” خاندان سان هو،
ڪنهن وڏي گهراڻي سان نه.
منهنجو گهر چوڪيدار جي
جھڳي آهي،
ڪکن ۽ ڪانن جي ٺهيل،
منهنجو رتبو ڄاڻي وئين؟
مان هڪ نانءُ آهيان،
بغير ڪنهن ذات جي.
ها، لک!
مان هڪ عرب آهيان،
وارن جو رنگ - ڪارو،
اکيون- ناسي،
منهنجو پتو، هڪ ڳوٺ،
ڏورانهون، وسريل ڳوٺ،
جنهن جون ڳليون،
بي نام آهن،
رهائش، ٻنين ۽ کاڻين ۾
ان ۾ ڪاوڙ ڪرڻ جي
ڪهڙي ڳالهه آهي؟
ها، لک!
مان هڪ عرب آهيان،
تو منهنجي وڏڙن جون،
ٻنيون چورايون،
جنهن ۾ اسين ان اپائيندا هئاسين،
تو منهنجي پوٽن ۽ پوٽين لاءِ
ڪجهه به ناهي بچايو،
انهن ٽڪرين کان سواءِ
جن بابت چوندا آهن ته،
توهان جي حڪومت واپس وٺندي.
ها، لک!
مان ماڻهن کان نفرت ناهيان ڪندو،
مان ڪنهن جي به علائقي
مان ناهيان گذرندو،
پر جيڪڏهن مون کي بُک لڳي،
ته غاصب کي ڪچو
کائي ويندس.
ڊڄ، ڊڄ!
منهنجي بُک کان،
منهنجي ڪاوڙ کان.
**
[b]جلاوطن سياسي ڪارڪن جو ماءُ ڏانهن خط
[/b]
تنهنجي لاءِ تمام گهڻو پيار
۽ نيڪ تمنائون،
ٻيو ڀلا ڇا ٿو چئي سگهان؟
ڪٿان شروع ڪيان ۽
ڪٿي ختم ڪيان؟
وقت تيزيءَ سان گذري رهيو آهي
۽ هن جلاوطنيءَ ۾،
مون وٽ
سواءِ ماني، اداسي ۽
محرومين سان ڀريل هڪ ڪتاب جي،
ڪجهه به نه آهي.
ڪٿان شروع ڪيان ؟
اهي سڀ ڳالهيون جيڪي
چيون ويون آهن يا
چيون وينديون،
مون کي منهنجي گهر نه وٺي وينديون،
نه مِينهن وسائي سگهنديون،
۽ نه ئي ٿڪل ۽ وڇڙيل پکين کي
نوان پَرَ ڏئي سگهنديون.
ريڊيو تي هڪ پيغام،
هن کي ٻُڌايو ته مان ٺيڪ آهيان،
مان جھرڪيءَ کي چوان ٿو،
جيڪڏهن تون اُتان گذرين،
ته منهنجو نياپو نه وسارجان!
هن کي ٻڌائجان ته مان ٺيڪ آهيان،
ٺيڪ آهيان، ها ٺيڪ آهيان.
منهنجي نظر اڃا ٺيڪ آهي.
مان ڏسي سگهان ٿو.
آسمان اڃا چنڊ کان محروم ناهي ٿيو.
منهنجا پراڻا ڪپڙا.
اڃا منهنجي جسم تي موجود آهن.
ڪٿان ڪٿان ڦاٽي ضرور پيا هئا،
پر مان سبي ڇڏيا هئا.
هاڻي بلڪل ٺيڪ آهن.
مان هاڻي ويهه ٽپي چڪو آهيان،
امان! مون کي ڪڏهن ڏس!
مان مردن وانگر،
زندگيءَ جو بار کڻي رهيو آهيان،
هڪ هوٽل تي ڪم ڪندو آهيان،
ٿانءَ ڌوئندو آهيان،
گراهڪن لاءِ چانهہ ٺاهيندو آهيان،
اداس مُنهن تي مصنوعي مرڪ،
اوڍي رکندو آهيان،
ته جيئن هو آرام سان ويٺا رهن.
مان هاڻي ڀت کي ٽيڪ ڏئي،
جوان ڇوڪرين کان حال احوال پڇندي،
سگريٽ به پيئڻ لڳو آهيان.
ڇوڪريون نه هجن ها ته
زندگي برداشت ڪرڻ کان ٻاهر هجي ها.
منهنجا دوست هڪ مانيءَ جو
سوال ڪندا آهن،
ان ماڻهوءَ جي به ڪهڙي زندگي،
جيڪو رات جو،
هر رات جو بکئي پيٽ سمهي.
مان ٺيڪ آهيان،
مون وٽ ماني آهي
مانيءَ سان گڏ ٻوڙ به آهي،
مون ريڊيو تان جلاوطن ساٿين جا
پيغام ٻڌا،
سڀ ائين ئي چوندا آهن،
ته ”اسين ٺيڪ آهيون.“
ڪير به ائين ناهي چوندو ته
”اسين ناخوش آهيون “.
بابا جا ڪهڙا حال آهن؟
ڇا هُو اڃا تائين نمازون پڙهندو آهي؟
ڇا هو اڃا تائين ٻارن سان،
زمين سان ۽ زيتون جي ٻوٽن سان،
محبت ڪندو آهي؟
۽ منهنجا ڀائر ڪيئن آهن؟
ڇا اهي ماستر ٿي ويا آهن،
جيئن بابا چاهيندو هو؟
امان! توکي خبر آهي ته
منهنجون اکيون ڇو آليون ٿي وينديون آهن؟
فرض ڪر ته مان ڪنهن شام جو،
بيمار ٿي پوان
ته ڇا رات مون تي ترس کائيندي؟
ڇا ان وڻ کي،
جنهن جي هيٺان مان ڪرندس،
هي معلوم ٿيندو،
ته هي مردو به ڪڏهن انسان هو؟
ڇا هو منهنجي لاش کي ڳجھن کان بچائي سگهندو؟
پياري امان!
خبر نه آهي ته هي ڪاغذ،
ڇا جي لاءِ ڪارا ڪري رهيو آهيان،
ڪهڙي ٽپال آهي،
جيڪا هنن کي کڻي ويندي؟
زميني، بحري ۽ هوائي رستا بند آهن،
۽ ٿي سگهي ٿو ته توهان سڀ،
مارجي چڪا هجو.
يا جيئرا هجو بغير ڪنهن پتي جي.
ڇا ڪوئي زندهه رهي سگهندو آهي،
بغير ملڪ جي؟
بغير گهر جي؟
بغير جھندي جي؟
بغير پتي جي؟
**
[b]اداس لهجي ۾ ٻڌائي ويندڙ هڪ ڪهاڻي
[/b]
اسان جي ملڪ ۾،
نهايت اداس لهجي ۾ ٻڌائي ويندي آهي،
منهنجي ان دوست جي ڪهاڻي،
جيڪو ويو ۽ وري واپس نه آيو.
هن جو نالو------
هن جو نالو وٺڻ جي ضرورت ناهي،
لفظن کي سيني ۾ سلامت رکو،
نه ته انهن کي هوا،
خاڪ وانگر اڏائي ويندي،
انهن کي دلين ۾ ئي رهڻ ڏيو،
هو هڪ اهڙو زخم آهي جيڪو،
شفا جي پهچ کان پري آهي.
منهنجا عزيزو! مان پريشان آهيان،
ڪٿي اسين هن جو نالو،
وساري نه ويهون،
ياد رهجي ويندڙ انهن نالن جي
کوٽ ۾،
ڪٿي اسين هن کي وساري نه ويهون،
مون کي انديشو آهي،
سردين جي بارش ۾، طوفان ۾،
ڪٿي اسان جي دلين جا زخم،
سُمهي نه پون.
هن جي عمر-----
هو ته هڪ مکڙي هو جنهن کي،
هڪ به برسات ياد ناهي،
هن ڪڏهن چانڊوڪي رات ۾،
ڪنهن محبوبا جي ديوار جي ويجھو بيهي،
ڪو گيت نه ڳايو هو،
هن جون نگاهون ڪڏهن ڪنهن گذرندڙ،
خواھش جي پويان نه ڊوڙيون هيون،
ھن ڪڏهن ڪنهن ڇوڪريءَ کي چميو يا
ڪڏهن محبت جو اظهار نه ڪيو هو.
زندگيءَ ۾ صرف ٻه ڀيرا هن هڪ ڇوڪريءَ
کي ڏسي ٿڌو ساهه ڀريو هو،
پر هن مُڙي هن ڏانهن نه ڏٺو هو،
هو ڏاڍو ننڍو هو،
هوءِ ڇوڪري ۽ اها اُميد،
هن جي پهچ کان ٻاهر هئي.
اسان جي ملڪ ۾ هن جي ڪهاڻي
ٻڌائي ويندي آهي،
هن وڃڻ وقت پنهنجي ماءُ کان نه موڪلايو هو،
دوستن کي به نه ٻڌايو هو،
ڪو پيغام به نه ڇڏيو هو،
انديشن کي گهٽ ڪرڻ لاءِ،
ڪا ڳالهه نه ڪئي هئائين،
پنهنجي ماءُ لاءِ ڊگهن راتين کي،
وڌيڪ طويل ڪري ويو،
جيڪا هاڻي،
آسمان سان، هن جي شين سان،
هن جي هنڌ سان، هن جي سُوٽ ڪيس سان،
ڳالهيون ڪندي رهي ٿي.
اي رات، اي ستارا، اي خدا، اي ڪڪر!
ڇا توهان منهنجو اهو اڏندڙ پکي ڏٺو آهي؟
هن جون اکيون ٻه چمڪندڙ ستارا هيون،
هن جا هٿ گلدستا هئا،
هن جو سينو چنڊ ستارن جو وهاڻو هو،
هن جا وار هوا ۽ گلن وانگر لهرائيندا هئا،
ڇا توهان ڪو اهڙو مسافر ڏٺو،
جيڪو اڃا سفر جي قابل به نه ٿيو هو؟
۽ جيڪو پاڻ سان گڏ ماني به نه کڻي ويو هو،
هن جي بک جي ڪنهن کي ڳڻتي هوندي؟
هن سان ڪير همدردي ڪندو؟
هو اجنبي آ، اوپرو آ،
هتي ڪيترا حادثا ٿين ٿا،
منهنجا پُٽ! منهنجا پُٽ!
اي رات، ستارو، راهون، ڪَڪر!
ان ماءُ کي ٻڌايو ته،
اسان وٽ ڪوبه جواب ناهي،
زخم لڙڪن کان وڏو هوندو آهي،
افسوس ۽ ڏک کان به وڏو،
تون حقيقت برداشت نه ڪري سگهندينءَ،
ڇو ته تنهنجو پُٽ مري چڪو آهي،
اي امڙ!
پنهنجي لڙڪن کي نه پَٽ!
لڙڪن جون به پاڙون هونديون آهن،
انهن لڙڪن کي هر شام لاءِ بچائي رک،
جڏهن رستا لاشن سان ڀرجي وڃن،
۽ تنهنجي پُٽ وانگر،
مسافرن کي رستو نه ملي،
تون پنهنجا لُڙڪ اُگهي وٺ!
۽ انهن پيارن ۽ اجنبين جي يادگار طور،
ڪجهه لڙڪ محفوظ ڪري وٺ،
جيڪي هن کان اڳ شهيد ٿي ويا آهن،
پنهنجا لڙڪ نه پٽ!
انهن لڙڪن کي بچائي رک!
شايد سڀاڻي هن جي پيءَ لاءِ،
هي جي ڀاءُ لاءِ، هن جي دوستن لاءِ،
انهن جي ضرورت پوي،
اسان جي ايندڙ ڏينهن لاءِ
ڪجهه لڙڪ بچائي رک!
اسان جي ملڪ ۾ هن جي ڪهاڻي
ٻڌائي ويندي آهي،
جيڪو ويو ۽ وري واپس نه آيو،
هن ڪيئن جان ڏني،
ڪيئن گوليون هن جي مُنهن ۽ سيني ۾،
کُپي ويون،
ان جي وضاحت نه ڪر!
مان هن جا زخم ڏٺا آهن،
زخمن جي گهرائي ڏٺي آهي،
پر مان ٻين ٻارن جو سوچي رهيو آهيان،
۽ انهن جي هٿن ۾ ٻارن جون گاڏيون آهن،
پيارا دوستو!
اهو نه پڇو ته هو ڪڏهن واپس ورندو،
فقط ايترو پڇو ته،
ماڻهو هن جي ڳولا لاءِ ڪڏهن نڪرندا؟
ڪڏهن اُٿندا؟؟