سياسي زندگيءَ جي شروعات
کين سياست ۾ پير پارائڻ ۾ وڏو عمل دخل وڪالت جو پڻ رهيو. ڇو جو وڪيل ئي ان وقت اهڙو طبقو هيو، جيڪو پڙهيل ڳڙهيل هجڻ سان گڏ باشعور پڻ هيو. وڪيل قانون جي ڄاڻ هجڻ ڪري پنهنجي قوم جو بچاءُ آئيني طريقن سان بهتر نموني ڪري ٿي سگهيا. هو دنيا جي لاهن چاڙهن، قومن جي عروج ۽ زوال جي سببن، قومي ۽ طبقاتي جدوجهد جي لاڙن کان واقف هيا. پاڻ به پنهنجي غلامانه حيثيت ختم ڪرائي، انگريز سامراج جو ڳٽ پنهنجي ڳاٽ مان ڪڍڻ لاءِ هر وقت ڪوشان رهيا.
خاڪسار تحريڪ
قاضي صاحب، باقاعدي ڪنهن سياسي پارٽيءَ سان وابستگي 1933ع ڌاري ڪئي. اها پهرين پارٽي هئي، علامه مشرقيءَ جي خاڪسار تحريڪ. پاڻ هن تحريڪ ۾ 1933ع کان 1945ع تائين رهيا. (13) 1936ع ڌاري جڏهن سنڌ بمبئي کان ڌار ٿي ۽ خاڪسار تحريڪ زور ورتو ته سنڌ مان خاڪسار تحريڪ ۾ قاضي صاحب، عبدالرحيم ميمڻ ۽ الهداد شجراهه پهريان ماڻهو هئا، جيڪي خاڪي وردي پائيندا هئا ۽ ٻين دوستن کي ساڻ ڪري بيلچا کڻي ڪراچي شهر ۾ مارچ پاسٽ ڪندا هئا. (14)
پاڻ جڏهن خاڪسار تحريڪ ۾ هئا ته 1942 ڌاري بنگال ۾ سخت ڏڪار پيو ته کين ۽ ٻين پارٽي ڪارڪنن کي مشرقي صاحب حڪم ڪيو ته پاڻ والنٽيئر ٿي ڪلڪتي وڃن. قاضي صاحب جن پارٽي حڪم تي ڪلڪتي پهتا ۽ اتي ٻه مهينا رهي متاثر ٿيلن جي مدد ڪندا رهيا. (15) بنگال مان موٽڻ وقت پاڻ سنڌ جي روايتي مهمانوازيءَ جو ثبوت ڏيندي هڪ بنگالي ڪٽنب جا 8 ڀاتي ۽ 3 يتيم ٻار پاڻ سان سنڌ آندا. انهن کي هتي نه صرف پنهنجي خرچ تي رهاين، پر ننڍن ٻارن کي تعليم پڻ ڏياريائون. جن مان ڪي هتان پڙهي ڳڙهي ڊگريون حاصل ڪري بنگال واپس ويا. (16)
سنڌ هاري ڪاميٽي
هيءُ سياست جو اهو دور هيو، جنهن ۾ ملڪي اڳواڻ جيڪي مٿئين طبقي سان واسطو رکندڙ هئا، سي سياست کي پنهنجي نالي ۽ ناموس، ٻاهرين وٽ عزت ۽ وقار حاصل ڪرڻ جو ذريعو سمجهندا هئا. ملڪ جي ججهي آبادي جاگيردارن، سرمائيدارن ۽ پرڏيهي ڦورن جي ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ جو شڪار هئي. هاري ۽ مزدور پنهنجن توڙي پراون جي ٻٽي ظلم جو شڪار هيا. سنڌ ۾ ظلم ۽ ستم جي بازار گرم هئي، سرڪار ۽ هتان جا ڪامورا انڌ جي گهوڙي تي سوار هئا. سنڌ ۾ ڪا به اهڙي تنظيم يا پارٽي ڪو نه هئي، جا هيٺين طبقي جي حقن لاءِ آواز بلند ڪري، ڇڙوڇڙ هارين ۽ مزدورن کي گڏ ڪري کين پنهنجا حق ڇڪائڻ جو صحيح شعور عطا ڪري. اهڙي ئي ڪاري دور ۾ سنڌ جي ڪن سڄڻن 1930ع ۾ ميرپورخاص ۾ ”سنڌ هاري ڪانفرنس“ جو اجلاس سڏايو. جنهن ۾ ”سنڌ هاري ڪاميٽي“ جو بنياد وڌو ويو.
سنڌ اندر مسلم ليگ ۽ ڪانگريس کان پوءِ ٻيو نمبر وڏي پارٽي، سنڌ هاري ڪاميٽي ئي هئي. جيڪا صحيح نموني انقلابي بنيادن تي ڪم ڪري رهي هئي. قاضي صاحب کي هاري ڪاميٽي ۾ شموليت اختيار ڪرڻ جي دعوت 1941ع ۾ نواب شاهه ۾ ڊاڪٽر هاسانند، ڪامريڊ عبدالقادر ۽ جمال الدين بخاري ڏيڻ آيا. پاڻ جيئن ته هاري ڪاميٽي جي ڪم ۽ ان جي مقصد کان اڳ ئي متاثر هيا. ان ڪري اها دعوت خوشيءَ سان قبول ڪيائون ۽ هاري ڪاميٽيءَ ۾ باقاعدي ميمبر ٿي ڪم ڪرڻ لڳا. (17) قاضي صاحب سنڌ جي هارين کي بيدار ڪرڻ ۽ سندن حقن لاءِ جدوجهد ڪندڙن سان گڏجي پنهنجون صلاحيتون استعمال ڪرڻ لڳو. کين پنهنجي آدرش کي پايه تڪميل تي پهچائڻ لاءِ سنڌ هاري ڪاميٽي هڪ ميدان مهيا ڪري ڏنو. پاڻ انتهائي سچائي ۽ خلوص سان هارين ۽ پورهيتن جي خدمت ڪندا رهيا. ان فرض بجا آوري ڪندي کين جيڪي جسماني ۽ مالي تڪليفون پهتيون ۽ مٿن جيڪي مٿئين طبقي جي ڪارندن طرفان عذاب نازل ٿيندا رهيا، سي پاڻ کلندي ۽ خوش ٿيندي سهندا رهيا. ڪڏهن به پڻ انهن جو ذڪر ڪونه ڪيائون. پاڻ هڪ هنڌ لکن ٿا ته: ”قربانيءَ کان سواءِ نجات ملڻ نهايت مشڪل آهي.... هن زمين کي صحيح قرباني جي تمام گهڻي ضرورت آهي. منزل مقصود جي گاڏي قرباني آهي، قرباني ڏجي ته گاڏي هلي.“ (18)
انگريزن جي دور ۾ قاضي صاحب 46-1945ع ڌاري هاري ڪاميٽي طرفان بٽئي تحريڪ شروع ڪئي. ان موجب هاريءَ کي زمين جي اپت مان 3 حصا ۽ زميندارن کي 2 حصا کڻڻا هئا ۽ خرچ، لاپن ۽ پاڻي وغيره جو پڻ زميندار کي حصو ڏيڻو هو. (19) ان تحريڪ، قاضي صاحب جي نگراني هيٺ وڏي ڪاميابي حاصل ڪئي.
1945ع ڌاري سنڌ اسيمبلي جون چونڊون ٿيون ته هاري ڪاميٽي طرفان پنهنجا اميدوار بيهارڻ جو فيصلو ڪيو ويو ۽ قاضي صاحب کي ڪنڊيارو تڪ مان اميدوار بيهاريو ويو. ان دور ۾ جلسن جي لحاظ کان هاري ڪاميٽي، ڪانگريس کان پوءِ ٻيو نمبر ڪاميابي حاصل ڪئي. پر پوءِ به وڏيرن ۽ حڪومت جي ملي ڀڳت سان هاري اميدوارن کي چونڊن ۾ شڪست نصيب ٿي. کين پولنگن تان کڻايو ويو، سندن ووٽرن کي ماري ڀڄايو ويو. (20)
قاضي فيض محمد، هاري ڪاميٽي ۾ 1941ع کان پوءِ سڄي زندگي رهندا آيا. ان وچ ۾ مخلتف پارٽين ۽ تحريڪن ۾ پڻ حصو ورتن. پر ان هوندي به بددستور هاري ڪاميٽيءَ جا ميمبر ۽ سرگرم ڪارڪن رهندا آيا. هاري ڪاميٽي جي پليٽ فارم تي پاڻ لڳ ڀڳ 40 سال ڪم ڪندا رهيا ۽ ڪيتريون ئي مختلف تحريڪون ۽ هارين جي حقن لاءِ جدوجهدون سندن هٿ هيٺ هلي فتحياب ٿيون. جڏهن پاڻ خاڪسار تحريڪ ۾ هيا، تڏهن به هاري ڪاميٽي جا ميمبر رهيا ۽ پوءِ جڏهن مسلم ليگ کان ويندي عوامي ليگ جي پليٽ فارم تان سنڌ جي بچاءَ جي جنگ لڙيا، ان وقت به پاڻ هارين سان گڏ رهيا.