ون يونٽ ٽوڙ تحريڪ
ننڍن صوبن ۽ خاص ڪري سنڌ جي ماڻهن هن ظلم خلاف دانهون ۽ ڪوڪون ڪيون، رڙيون ۽ واڪا ڪيا، پر ڪنهن به ڪجهه ڪين ٻڌو، سنڌ دنيا جي تختي تان ختم ڪئي وئي سنڌ جي وزير اعليٰ پير زادي عبدالستار ونيونٽ جي بل جي سخت مخالفت ڪئي. ان کي سنڌ مٿان ظلم ۽ ڏاڌ تصور ڪيو. مرڪزي سرڪار خود آئين ساز اسيمبلي ختم ڪري، وزيراعليٰ جي ايمبلي ۾ اڪثريت هوندي به هن جي حڪومت ۽ وزارت کي زوري ختم ڪيو. (49) ونيونٽ دشمن اسپيڪر مير غلام عليص ٽالپر کي گرفتار ڪري ٿرپارڪر جي شهر مٺي ۾ باندي بڻايو ويصو. (50)
پيرزادي عبدالستار جي جاءِ تي سنڌ جي هڪ جاگيردار محمد ايوب کهڙي کي وزيراعليٰ بڻائي ونيونٽ جو بل 11 ڊسمبر 1954 تي زوري پاس ڪرايو ويو. (51)
ونيونٽ جي خلاف سڄي ملڪ اندر تحريڪ شروع ٿي. سنڌ، بلوچستان ۽ سرحد ۾ مخالفتي جلوس نڪتا، مذمتون ٿيون، ايڪشن ڪاميٽيون ٺهيون. قاضي فيض محمد 1954 کان ونيونٽ خلاف هلندڙ تحريڪ ۾ شموليت اختار ڪئي. ان وقت وزيراعليٰ کهڙو ونيونٽ جي مخالفن کي سختي سان دٻائي ۽ چيڀاٽي رهيو هو. پوليس جو تشدد، غنڊن هٿان حملا ۽ ايذاءَ رساني، قيد بند جون تڪليفون، چڱن ڀلن کي مٿي تي هٿ ڏياري ڇڏيا هئا. ڪوبه ءڙڪ ٻاهر ڪڍڻ لاءِ تيار نه هو. ان وقت قاضي صاحب، جي ايم سيد، شيخ سنڌي ۽ ڪامريڊ جتوئي ونيونٽ خلاف تحريڪ هلائڻ شروع ڪئي.
جي ايم سيد ۽ قاضي صاحب، ونيونٽ خلاف عوامي سهڪار هٿ ڪرڻ لاءِ سڄي سنڌ جي دوري جو پروگرام بڻايو. پر سرڪار پتي لڳڻ شرط جي ايم سيد کي پنهنجي بنگلي تان گرفتار ڪري ورتو. قاضي صاحب ان هوندي به مايوس ڪونه ٿيو. هيڪل پروگرام مطابق ڪم کي جاري رکندي، پهريون جلسو ڪراچي ۾ ڪيائين. ان بعد پاڻ جيپ ۾ سوار ٿي ساري سنڌ اندر ونيونٽ خلاف پرچار شروع ڪين. قاضي صاحب ونيونٽ خلاف ڪراچي، ٺٽي، ڪوٽڙي، حيدرآباد، نواب شاهه، دادو، قمبر، رتيديري ۽ لاڙڪاڻي جو دورو ڪيو. سندن جلسن ۾ هزارين ماڻهو شريڪ ٿيڻ لڳا. جن جو جوش ۽ جذبو، همت ۽ ولولو ڏسي حڪومت جا وار ڪانڊارجي ويا. قاضي صاحب جي تحريڪ سنڌ دشمنن جون متيون منجهائي ڇڏيون. جڏهن پاڻ لاڙڪاڻي پهتا ته لاڙڪاڻو ايوب کهڙي جو شهر هوندي به سندن جلسي ۾ پلٽجي پيو. هزارين ماڻهو ڪٺي ٿي ويا. ونيونٽ خلاف فلڪ شگاف نعرا لڳندا رهيا. سندن جذباتي تقرير ونيونٽ جي قهري ڪوٽن کي لوڏي ڇڏيو. حڪومت جي مشنري ٿرٿلي ۾ اچي وئي. حڪومت اتي ئي قاضي صاحب جي دوري کي ختم ڪرائڻ ۽ کين ڪاٺ ۾ هڻائڻ جو منصوبو سٽي ورتو. وزيراعليٰ کهڙي، لاڙڪاڻي جي ڪليڪٽر انور عادل کي سڌو حڪم ڪيو ته قاضي صاحب کي گرفتار ڪيو وڃي.
ڪليڪٽر رات جو 11 بجي پبلڪ سيفٽي ايڪٽ تحت کين قيد ڪيو. (52) قاضي صاحب کي رات جو گرفتار ڪري لاڙڪاڻي کان سکر نيو پئي ويا. پوليس سنڌ جي هن عظيم سپوت کي تڪليفون ڏئي جهڪائڻ لاءِ سياري جي ڇتي موسم ۾ ٽرڪ جي مٿان کلي هوا ۾ وهاريو. سفر ڪندي رستي ۾ هڪ وڻ جو ڏار اچي سندن مٿي سان ٽڪرايو. جنهن ڪري کين مٿي ۾ اونهو زخم رسيو ۽ پاڻ رت ڳاڙيندا سينٽرل جيل پهتا. (53)
قاضي صاحب، جڏهن قيد هو ته دوران سينيٽ جي ميمبرن جي چونڊ ٿي ته پاڻ جيل ۾ هوندي به ان جا ميمبر چونڊجي ويا. قاضي فيض محمد، پنهنجي گرفتاري خلاف هاءِ ڪورٽ ۾ رٽ داخل ڪئي. پوءِ کين هاءِ ڪورٽ جو حڪم تي آزاد ڪيو ويو. جيل مان آزاد ٿي آيا ته وڪالت جو ڌنڌو هيٺ مٿي ٿي چڪو هو. ان ڪري پاڻ ٽن مهينن لاءِ سنڌ کان ٻاهر انگلنڊ، جرمني، فرانس، اٽلي، يونان، ترڪي ۽ مصر جو دورو ڪرڻ ويا. (54)
ونيونٽ کي ڪنهن اثرائتي عمل تحت ختم ڪرائڻ لاءِ ۽ سنڌ جعي ملڪي حيثيت وري بحال ڪرائڻ لاءِ سنڌ جا وطن دوست اڳواڻ سرگرم عمل رهيا. 29-30 آڪٽوبر 1955 ۾ ڪامريڊ جتوئي، جي ايم سيد ۽ قاضي صاحب جي گڏيل ڪوشش سان ”سنڌ ائنٽي ونيونٽ فرنٽ“ ٺاهيو ويو. هن فرنٽ جو سيڪريٽري ڪامريڊ جتوئي کي مقرر ڪيو ويو ۽ قاضي صاحب ۽ ٻيا ان جا سرگرم ڪارڪن ٿي ڪم ڪرڻ لڳا ۽ ونيونٽ خلاف راهه هموار ڪرڻ لاءِ پاڻ دوري ڪرڻ جو پروگرام رٿين. (55) اهڙي طرح ونيونٽ خلاف قاضي صاحب ۽ ٻين سنڌ جي عظيم اڳواڻن فيصله ڪن جدوجهد ڪري سنڌ دشمنن جي ناپاڪ سازشن کي عوام آڏو اگهاڙو ڪري، عوامي سهڪار هٿ ڪري ورتو.